Ιστορία και Φιλοσοφία

Του Δημήτρη Σιάτρα

Προοίμιο

Ο άνθρωπος εκδηλώνει την πνευματική του οντότητα κυρίως σε δύο τομείς: α. στον τομέα καταγραφής των προσλήψεων του σχετικά με το υπαρκτικά και εξελισσόμενα δεδομένα του κόσμου και β. στον τομέα της διανοητικής επεξεργασίας των προσλήψεων (εντυπώσεων) του. Οι τομείς αυτοί φέρονται με τους τίτλους: «Ιστορία» και «Φιλοσοφία».

Ιστορία

Η ιστορία, ως επίγνωση και καταγραφή της εξέλιξης του κόσμου (περιλαμβανομένου του ανθρώπου), προϋποθέτει:

α. τη συνείδηση του ανθρώπου σχετικά με το Είναι, σε συγκεκριμένο κάθε φορά χωροχρονικό πλαίσιο,

β. τη μνήμη, ως στοιχείο συντήρησης του παρελθόντος στη συνείδηση,

γ. την ικανότητα αξιολογήσεων των συμβάντων, δεδομένου ότι στις αξιολογήσεις αυτές ο άνθρωπος στηρίζει τη βεβαιότητά του για την ορθότητα ορισμένων εκδοχών και προβλέψεων.

Η ιστορία συγκεντρώνει, συστηματοποιεί και προβάλλει συμβατικά ως αληθές ένα υλικό φυσικών γεγονότων και ανθρώπινων δράσεων. Το υλικό αυτό λαμβάνεται ως αντικειμενικό δεδομένο της οικείας γνώσης του ανθρώπου και ως κριτικό στοιχείο διαμόρφωσης της συνείδησής του. Κατ αυτή την έννοια, η ιστορία μπορεί να διεκδικήσει θέση διδασκαλίας για τον άνθρωπο. Επ’ αυτού πρέπει να επισημανθούν οι σχετικές παρατηρήσεις δύο ιδιαίτερων αναστημάτων της ιστοριογραφίας:

α. του Θουκυδίδη, που δήλωσε ότι προσφέρει τη συγγραφή της ιστορίας του σε όσους « βουλήσονται των τε γενομένων το σαφές σκοπείν και των μελλόντων ποτέ αύθις κατά το ανθρώπινον τοιούτων και παραπλησίων έσεσθαι….. κτήμα ες αεί…» (= σε όσους θελήσουν να έχουν μια σαφή αντίληψη των όσων έχουν συμβεί και εκείνων που, σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση, θα επαναληφθούν στο μέλλον με τον ίδιο ή με παραπλήσιο τρόπο …προσφέρεται ως αιώνιο απόκτημα….). ¹

β. του Πολύβιου, που θεωρεί ως στοιχείο εγκυρότητας της ιστορίας το «ιστορικό ήθος» και επιλέγει: «Δει των πραχθέντων και ρηθέντων κατ΄ αλήθειαν αυτών μνημονεύειν πάνταν» (=πρέπει η μνεία των πραχθέντων και λεχθέντων να είναι πάντοτε και σε κάθε περίπτωση αληθής). ²

Στη διδακτική αποτελεσματικότητα της ιστορίας αφορούν: α. η πεποίθηση του Θουκυδίδη ότι οι άνθρωποι, ενεργώντας κατά το ανθρώπινο, επαναλαμβάνουν πάντοτε τα ίδια λάθη, ³ β. ο αφορισμός του Hegel, ότι: «το μόνο πράγμα που διδάσκει η ιστορία είναι ότι δεν κατάφερε ποτέ να διδάξει κανέναν».

Οπωσδήποτε, ο άνθρωπος δεν έχει άλλο γνωστικό απόθεμα για να κρίνει το παρόν και για να φανταστεί το μέλλον, εκτός από αυτό που του παρέχει η ιστορία.

Ο K.Jaspers διέκρινε τέσσερις περιόδους της ιστορίας: α. την προϊστορία, β. τους αρχαίους πολιτισμούς (Αιγύπτου, Μεσοποταμίας, Κοιλάδας του Ινδού, Κίνας), γ. την αξονική εποχή» (περίοδος πνευματικών εκρήξεων που παρουσιάστηκαν από το 800 έως το 200 π.Χ. στην Ελλάδα, στο Ισραήλ, στην Περσία, στις Ινδίες και στην Κίνα, και διαμόρφωσαν τη συνείδηση του ανθρώπου, σε ότι αφορά τον κόσμο και την ανθρώπινη ύπαρξη), δ. τον Δυτικό πολιτισμό, με έκδηλους χαρακτήρες: την ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας.⁴

Σχηματικά, ως ιστορία μπορεί να οριστεί η αφηγηματική αναπαράσταση των φυσικών διεργασιών και της ανθρώπινης πρακτικής, με τα συνακόλουθα αποτελέσματα τους. Η ύλη αυτή των φυσικών τετελεσμένων και των ανθρωπίνων δράσεων προβάλλεται στην ανθρώπινη νόηση για ειδικότερες διαγνώσεις και για ορθούς προσανατολισμούς του ανθρώπου.

Ανατομία της Ιστορίας

Σε ότι αφορά την ανθρώπινη ιστορία, αναγκαία ύλη των εφαρμογών και εξελίξεων είναι τα ανθρώπινα σύνολα. Αυτά αποδέχονται τις νέες εμπνεύσεις και πρακτικές, τις οποίες μεταβάλλουν σε ιστορική πραγματικότητα. Η μεμονωμένη δράση που δεν απηχείται, δεν γίνεται ιστορία. Εντούτοις, τα ανθρώπινα σύνολα, όταν κυριαρχούνται από την ποσοτική αντίληψη των πραγμάτων και επιδεικνύουν ομοιότροπη συμπεριφορά χωρίς βαθύτερες ορθολογικές και συνειδησιακές συντεταγμένες, γίνονται μάζες.

Κάθε ανθρώπινο σύνολο, με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του λαού ή της μάζας, είναι σύνολο ατόμων, το οποίο δημιουργεί (πράττει) ή υφίσταται (πάσχει) τις καταστάσεις που νοηματοδοτούν την ιστορία. Είναι αυτονόητο ότι κάθε συλλογική ενέργεια προϋποθέτει την ατομική συμμετοχική δράση της κάθε μονάδας που ανήκει στη δρώσα ομάδα. Από την άποψη αυτή, το κάθε άτομο έχει ένα ποσοστό ευθύνης για τα συμβαίνοντα ή, ακόμα, και μια ιδιαίτερη ευθύνη, σε περίπτωση υπέρβασης του μέτρου που απαιτούσε ο σκοπός. Η ιστορία των επαναστάσεων προσφέρει σχετικά πλούσιο αποδεικτικό υλικό. Οπωσδήποτε, οι άνθρωποι, κι όταν ακόμη δρουν συλλογικά, παραμένουν άτομα.

Αν στην ιστορία, που καλύπτει ένα τεράστιο πλέγμα αιτιωδών σχέσεων, αναζητηθεί ένα φιλοσοφικό νόημα, αυτό δεν μπορεί παρά να αφορά τις επί μέρους ενότητες της ζωής της ανθρωπότητας. Το νόημα αυτό υπόκειται μάλιστα σε πολλαπλές ερμηνευτικές εκδοχές. ⁵

Φιλοσοφία

Ως φιλοσοφία μπορεί να οριστεί, με απλουστευτική διατύπωση, το πνευματικό διάβημα που αποβλέπει σε μια σφαιρική διάγνωση για τον κόσμο και τη ζωή.

Η φιλοσοφική αναζήτηση είναι ψηλάφηση του πραγματικού για τη διάγνωση του «όντως όντος». Στην προσπάθεια αυτή δοκιμάζεται η νοητική ικανότητα του ανθρώπου να προσπελάσει γνωστικά το Είναι. Η φιλοσοφία επιδιώκει να μετατρέψει το οντολογικό ερώτημα σε γνωσιολογική κατάκτηση^{. 6}

Η φιλοσοφική σκέψη, από την εποχή των πρωτογενών συλλήψεων της σχετικά με την υλική γένεση του κόσμου, ιδιαίτερα από την εποχή των Ιώνων φιλοσόφων, επιδιώκοντας να γνωρίσει τον κόσμο και τη θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτόν, στηρίχθηκε πάντοτε στην ένταση της νόησης και στην αξιοποίηση των εκάστοτε αποκτημένων επιστημονικών γνώσεων (φυσικής, μαθηματικών, αστρονομίας, φυσιολογίας, ιατρικής).

Ως διανοητική προσπάθεια κατανόησης της σύστασης του κόσμου και των εκδηλώσεων της ζωής, η φιλοσοφία απλώνεται πάνω σε όλα τα επί μέρους αντικείμενα του επιστητού. Αντικείμενα των φιλοσοφικών διερευνήσεων αποτελούν οι πρωταρχικές συλλήψεις, αλλά και οι κεκτημένες γνώσεις που χρήζουν βαθύτερων νοηματικών διεισδύσεων.

Η ανθρώπινη αντίληψη σχετικά με την αντικειμενική υπόσταση του φυσικού κόσμου είναι ασαφής και επισφαλής, διότι σχηματίζεται με βάση τις αισθητηριακές προσλήψεις και την πεπερασμένη ικανότητα εξήγησης των φαινομένων, ως αντικειμένων του επιστητού. Υπέρ αυτής της εκδοχής συνηγορεί το γεγονός ότι η γνώση δεν είναι σταθερή και αμετάβλητη, αλλά συνεχώς ανανεωμένη κτήση. Κάθε επιστημονική παραδοχή αποτελεί μια γνωσιολογική στάση, που αφήνει ελεύθερη την περαιτέρω γνωστική πρόσβαση.

Ειδικός όρος

Σε σχέση με το είναι, ο K.Jaspers εισήγαγε ως φιλοσοφικό όρο το Περιέχον»., Εννοιολογικά στοιχεία του όρου αυτού ανιχνεύονται και σε αρχαιότερους φιλοσοφικούς προσδιορισμούς, λ.χ.: στο «….πολλάς ιδέας υπό μιας έξωθεν περιεχομένας» του Πλάτωνα ⁷ και στο «….περιέχειν άπαντα και πάντα κυβερνάν» του Αριστοτέλη.⁸

¨Όλα τα υλικά και νοητά πράγματα περικλείονται σε έναν ορίζοντα, ο οποίος περιέχεται σε έναν ευρύτερο ορίζοντα κ.ο.κ. Το «Περιέχον» νοείται ως ανοικτός χώρος υποδοχής των πάντων. Κατά τη σχετική ρήση του K.Jaspers: «Η φιλοσόφηση του Περιέχοντος θα σήμαινε απόπειρα εισχώρησης μέσα στο ίδιο το Είναι». ⁹

Ιδεολογικές στάσεις

Απέναντι στο πρόβλημα του φυσικού και ιδιαίτερα του ανθρώπινου Είναι, η φιλοσοφική σκέψη ακολούθησε διάφορες κατευθύνσεις, όπως λ.χ.:

—Ο ιδεαλισμός, κατά τον οποίο οι ιδέες παρίστανται ως παραδοχές και οδηγητικές συντεταγμένες ανεξάρτητες από τις προδιαγραφές της υλικής πραγματικότητας. Ολοκληρωμένη έκφραση του Ιδεαλισμού υπάρχει στη διδασκαλία του Πλάτωνα και στο «απόλυτο πνεύμα» του Hegel.

— Ο Υλισμός, ήτοι η φιλοσοφική αντίληψη κατά την οποία η ύλη προτάσσεται οντολογικά και θεωρείται ως η βάση προέλευσης όλων των όντων και των φαινομένων (βιολογικών, κοινωνικών και ιστορικών). Η αντίληψη αυτή υπόκειται σε θεωρητικές εξειδικεύσεις, όπως ο «ιστορικός υλισμός» και ο «μηχανιστικός υλισμός»,

—Ο θετικισμός (ως γενικός όρος), ήτοι η φιλοσοφική αντίληψη κατά την οποία η παραδεκτή γνώση πρέπει να στηρίζεται στην παρατήρηση του αισθητού κόσμου και στον ορθό Λόγο.

—Ο Διαφωτισμός, που είχε ως διανοητικό έρεισμα τον ορθό Λόγο και προσπάθησε να απαλλάξει τον άνθρωπο από όλες τις παραδοχές που δεν στηρίζονταν στα δεδομένα της λογικής και στις τελευταίες διαγνώσεις της επιστήμης.

—Ο Υπαρξισμός (existentialis me), που δεν αποσκοπεί στην ακριβή απόδοση της όψης του πραγματικού, αλλά στην αποκάλυψη της απώτερης αλήθειας που ενυπάρχει μέσα σε αυτό. Ιδιαίτερα τείνει προς τη διερεύνηση της εσωτερικής σύστασης και των εκδηλώσεων της ατομικής οντότητας του ανθρώπου.

Συμπερασματικά

Ανάμεσα στην ιστορία και τη φιλοσοφία υπάρχει μια εύλογη συνάρτηση. Η ιστορία, ως καταγραφή των «γεγενημένων», προσφέρει μια επίσημη εκδοχή των πραγμάτων. Πάνω σε αυτή την ύλη δοκιμάζεται η δυνατότητα κατανόησης και κριτικής αξιολόγησης του φυσικού Είναι και του ανθρώπινου (κοινωνικού) γίγνεσθαι.

Η ιστορική αναφορά συνίσταται στην παρουσίαση μιας όψης της πραγματικότητας, και τα στοιχεία που αυτή παραθέτει αποτελούν την αναγκαία ύλη πάνω στην οποία πραγματοποιείται το νοητικό διάβημα που αντιπροσωπεύει η φιλοσοφία.

Η φιλοσοφία αποτελεί μια πνευματική προσπάθεια, όχι απλώς για τη διάγνωση του πραγματικού, αλλά κυρίως για την άντληση νοήματος που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στη συνειδητοποίηση της θέσης του μέσα στο Είναι. ¹⁰

Σημειώσεις

1. Θουκυδίδη, Πελοποννησιακός Πόλεμος, ΒιΒ, Α΄, 22, 4.
2. Πολύβιου, Β. 56, 10. Βλ. και Σ. Καργάκου, Το θαύμα των Ελλήνων, Αθήνα 2012, σελ. 173 – 174,
3. Θουκυδίδη, οπ.π., Α΄, 22, 4.
4. K.Jaspers, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, μτφ. Χ.Μαλεβίτση, Αθήνα – Γιάννινα 1983, σελ. 185 – 186.
5. Πρβλ. K.Jaspers, οπ.π., σελ. 184, 191.
6. Πρβλ. Ε.Μπιτσάκη, Τι είναι φιλοσοφία, Αθήνα 2013, σελ.37.
7. Πλάτωνος, Σοφιστής, 253
8. Αριστοτέλους, Φυσικά, 54, 203 Β₇
9. Βλ. K.Jaspers, οπ.π., σελ. 118 – 119.
10. Πρβλ. K.Jaspers, οπ.π., σελ 99.