ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Ηθική Βιοθεωρία

ηθική-βιοθεωρία-867558

Του Δημήτρη Σιάτρα

Εισαγωγικά

Η ανθρώπινη διάνοια είχε και έχει ως προνομιακό πεδίο διερεύνησης και αξιολόγησης τις καταστάσεις – λειτουργίες του φυσικού κόσμου και την προβληματική της οργάνωσης του κοινωνικού βίου. Εν μέσω αυτών, είναι ιδιαίτερα ερευνητέα η ανθρώπινη παρουσία.

Ειδικότερο φιλοσοφικό τομέα αποτελεί η ηθική βιοθεωρία, που πραγματεύεται την ποιότητα της ανθρώπινης διαγωγής, στο ατομικό και στο συλλογικό πεδίο. Ποιοτική – πνευματική εκζήτηση του ανθρώπου είναι η βελτιστοποίηση που συντελείται με την κατάκτηση, εν όλων ή εν μέρει, του «ύψιστου αγαθού» της απελευθέρωσής του από τις κακές εσωτερικές παρορμήσεις και τις αρνητικές πρακτικές. Η κατάσταση αυτή συνιστά ανθρώπινη προαγωγή. 1

Ανάμεσα στις αξίες που έχει αναγνωρίσει ο άνθρωπος, ως ακολουθητέους οδηγούς της ζωής του, υψηλότερη όλων είναι η ηθική. Η σημασία της δεν περιορίζεται στην ατομική καταξίωση του ανθρώπου που κοσμείται μ’ αυτήν την αρετή, αλλά προσλαμβάνει μια κοινωνική και ανθρωπολογική διάσταση. Η ηθική είναι απαραίτητος όρος για τη σωστή επικοινωνία και σχέση μεταξύ των ανθρώπων, επομένως για την οργανικά εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού σώματος. Ανθρωπολογικά η ηθική είναι ένα κατηγόρημα που προσδιορίζει την ψυχοπνευματική αξίωση του ανθρώπου για ανώτερη στάση και πράξη ζωής από μέρους του. Για τον άνθρωπο, η ηθική αποτελεί έναν –έστω και ανεκπλήρωτο– όρο ζωής, που η πρακτική σημασία του καταφαίνεται στην ομαδική ανθρώπινη ζωή.

Γενικά, η ηθική είναι ένα διακριτικό στοιχείο που, σε συνδυασμό με την υψηλή νοημοσύνη του ανθρώπου, διαφοροποιεί την ανθρώπινη ύπαρξη από τις άλλες οντότητες του ζωικού βασιλείου.

Γενική επισκόπηση

Η ηθική βιοθεωρία αναγορεύει σε καθοριστικό κριτήριο για τη ζωή του ανθρώπου, τον ηθικό προσανατολισμό και την πρακτική του απέναντι στον κόσμο και στις περιστάσεις. Στοιχεία ηθικής βιοθεωρίας υπάρχουν:

– στη διδασκαλία του Σωκράτη, όπου αναδεικνύονται οι έννοιες της αρετής της ταύτισης αρετής και γνώσης, του «εσωτερικού δαιμονίου» κ.λπ.,

– στο έργο του Πλάτων, όπου προβάλλονται : η έννοια του αγαθού, η σχέση πολιτικής και ηθικής, η ιδέα της ηθικής δικαιοσύνης πού είναι αναγκαία προϋπόθεση για την κατάκτηση της ευδαιμονίας («Πολιτεία», «Πρωτόγερος», «Μένων», «Γοργίας» κ.λπ.),

– στο έργο του Αριστοτέλη, όπου περιλαμβάνονται: η έννοια του υπέρτατου αγαθού, ως αποτέλεσμα λειτουργίας του λογικού σύμφωνα με την αρετή, ο αγαθός σκοπός των πρακτικών επιστημών, εκτεταμένες αναλύσεις ζητημάτων της ηθικής («Ηθικά Νικομάχεια», «Ηθικά Ευδήμεια», «Ηθικά μεγάλα», «Υμνος στην αρετή» κ.λπ.),

– στα «Ηθικά» του Πλούταρχου, όπου περιλαμβάνονται 76 επί μέρους πραγματείες («Περί παίδων αγωγής», «Πως αν τις αίσθητο εαυτού προκόπτοντος επ΄αρετή», «περί αρετής και κακίας», «περί Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής» κ.λπ.),

–στη διδασκαλία των «στωΪκών» (Ζήνωνα του Κιτιέα, Κλεάνθη, Χρύσιππου, Μουσόνιου Ρόυφου, Επίκτητου, Σενέκα, Μάρκου Αυρήλιου, Κικέρωνα κ.λπ.), στην οποία επίκεντρο της ηθικής βιοθεωρίας είναι η έννοια της αρετής που συμπίπτει με την έννοια του αγαθού. Πρόκειται για την «ηθική νοησιαρχία», στοιχείο απότοκο της σωκρατικής διδασκαλίας, που υποδηλώνει τη σχέση ανάμεσα στη γνώση του καλού και στην ενάρετη ζωή. Κατά τους στωικούς, η πραγματοποίηση της αρετής αποτελεί σκοπό και όχι μέσον για την εξασφάλιση ενός άλλου, απώτερου ή υπέρτατου, αγαθού. Ο άνθρωπος που μπόρεσε να υλοποιήσει την προδιαγραφή της αρετής έχει οδηγηθεί στην ευτυχία. Η επιδίωξη της αρετής προϋποθέτει την απελευθέρωση από τα «πάθη», τα οποία, κατά τους στωικούς, συνιστούν πρακτικά σφάλματα που κρίνονται με βάση τη διάκριση του καλού και του κακού. 2 Ιδιαίτερες ηθικές συστάσεις της στωικής διδασκαλίας ήταν: α. το ζην με βάσή τις προδιαγραφές του ορθού λόγου, β. η διάκριση των ανθρώπων σε παραδεκτούς και φαύλους, γ. η διάκριση μεταξύ καθήκοντος (τυπικού χρέους) και κατορθώματος (εκπλήρωσης ανώτερου ηθικού σκοπού), δ. η αξιακή θεώρηση των «αδιάφορων στοιχείων», δηλαδή των στοιχείων που τίθενται εκτός της αρετής, της κακίας και της «κοσμοπολιτείας» (ιδέας ισότητας όλων ανθρώπων, ως αδελφών).

Ιδέες και έργα στωικών

Ο Επίκτητος, του οποίου η προφορική διδασκαλία αποδόθηκε συγγραφικά με τα έργα: «Επικτήτου Διατριβαί» και «Επικτήτου Εγχειρίδιο», που συντάχθηκαν από τον μαθητή του Φλάβιο Αρριανό, διέκρινε τρεις κρίσιμους τομείς, στους οποίους διεκδικείται η πραγμάτωση του ηθικά ορθού: τον «περί τα ορέξεις και εκκλίσεις» (= κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στις επιθυμίες του και στις αποστροφές του), τον «περί τας ορμάς και αφορμάς» (= θετικές ενέργειες και αρνητικές στάσεις) ή «περί το καθήκον» (=άριστη δυνατή ανταπόκριση στο πρέπον), τον «περί την ανεξαπατησίαν και ανοικαιότητα και όλως περί τας συγκαταθέσεις» (= ανάγκη ευθυκρισίας και αποφυγής του ανεφάρμοστου).3 Στις «Διατριβές» του Επίκτητου, θίγονται θέματα όπως : η ελευθερία (IV.I), η συμπεριφορά (IV.2), η φιλοστοργία (I.II). Ιδιαίτερη σημασία για τον Επίκτητο έχει η «επιλογή» του καλού, ως μέσον για την επίτευξη του ύψιστου αγαθού της ελευθερίας.

Στο εκτεταμένο φιλοσοφικό έργο του Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, περιλαμβάνονται δέκα ηθικές πραγματείες υπό τον τίτλο «Διαλογισμοί». Ο στωικός φιλόσοφος Σενέκας αποφαίνεται ότι για τη φροντίδα της ψυχής, σε αντίθεση με ό,τι ισχύει για το σώμα, δεν χρειάζονται εξωτερικοί πόροι, αρκεί η ατομική θέληση. Στο ερώτημα: τι χρειάζεται για να είσαι καλός; Ο Σενέκας απαντά: «η θέληση». Ο ίδιος υποστήριξε ότι όποιος ασχολείται με τη βελτίωση του εαυτού του ωφελεί και τους άλλους, γιατί «προετοιμάζει έναν άνθρωπο που μπορεί να είναι χρήσιμος», θα συναντήσει δε την αγάπη και τη γαλήνη της ψυχής. 4

Ο Μάρκος Αυρήλιος, με τις στωικές φιλοσοφικές παραδοχές του, υποστήριξε την αναγκαιότητα στροφής προς τον εαυτό, πράγμα που προϋποθέτει την ατομική αυτάρκεια έναντι των εξωτερικών συνθηκών, δηλαδή την υποκειμενική προδιαγραφή μέσα στον κόσμο, με ταυτόχρονη όμως διατήρηση και εκδήλωση της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου. Η στροφή προς εαυτό και η αίσθηση συνύπαρξης με την πραγματικότητα υλοποιούνται μέσω των «αρχών», που εμπνέονται από τη φιλοσοφία και μπορούν να εξασφαλίσουν την προσωπική ισορροπία, την «ευκοσμία». Διαγράφεται εδώ και το αίτημα μιας ηθικής τελείωσης μέσω της φιλοσοφίας. 5

Ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων, που είχε μελετήσει τα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και είχε επικοινωνήσει με τις απόψεις των στωικών Παναίτιου, Ποσειδώνιου, Διόδοτου κ.λπ. ισχυρίστηκε ότι η ρωμαϊκή ηθική παράδοση (mos maiotum) αποτελεί την πηγή της πραγματικής γνώσης. Στα έργα του: «περί Φιλίας», «περί καθηκόντων», «περί ορίων των αγαθών και των κακών», που είναι πραγματείες ηθικής, ο Κικέρων ακολουθεί πιστά το στωικό δόγμα. 6

Νεότερος κόσμος

Στη νεότερη εποχή, αξιόλογοι στοχαστές προσπάθησαν να ανιχνεύσουν σε βάθος την ουσία της ηθικής και οδηγήθηκαν σε προωθημένες ως ριζοσπαστικές εκδοχές, όπως η Κανονιστική Ηθική. (κυριαρχία της συνείδησης πάνω στα πάθη) του Μ. Σπινόζα, η Ηθική Κοινότητα (ο λαός κάτω από τους νόμους της αρετής) του Ι. Καντ, η Γενεολογία της Ηθικής (γένεση των κυριότερων ηθικών αρχών από ιστορική και ψυχολογική άποψη) του Φ. Νίτσε κ.λπ.

Ο χώρος της Ανατολής

Είναι αυτονόητο ότι η ανάγκη της ηθικής υπήρξε πάντοτε το ίδιο αισθητή και στους λαούς της Ανατολής, οι οποίοι έζησαν υπό θεοκρατικά καθεστώτα. Σχετικά, πρέπει να τονιστεί ότι στην ιεροκρατική αντίληψη υπάρχει μια σαφής σύμπλευση ηθικών και δικαιϊκών καθηκόντων. 7Ενδεικτικά αναφέρονται τα επόμενα:

Στον Ινδουισμό, που αποτελεί εξελιγμένη μορφή του Βραχμανισμού, οι σημαντικές κατηγορίες της Ινδουϊστικής γραμματείας, οι «Νταρμασούτρας» και οι «Νταρμασάστρας» αποτελούν εγχειρίδια δογματικής ηθικής. 8

Στον Βουδισμό, που έχει την πρωταρχική του θεμελίωση στη βραχμανική φιλοσοφία και έχει αποκρυσταλλωθεί στην ιερή του Βίβλο, «Τα τρία Πιτάκια» επιδιώκεται η ανύψωση της έννοιας του δικαίου σ΄ ένα επίπεδο ηθικού φρονηματισμού, καθώς και η αναγνώριση – κατασφάλιση της καλής συμπεριφοράς. 9

Στο Ισλάμ (=απόλυτη υποταγή στη θέληση του Θεού, που είναι διατυπωμένη στο Ser ή Seriatήτοι στον Ιερό Νόμο του) υπάρχει μια και μόνη αλήθεια, η θρησκευτική. Αυτή ορίζει το κοινωνικά ορθό και το ατομικό φέρεσθαι. Τόσο ο ιδιωτικός όσο και ο κοινωνικός βίος των μελών της Ισλαμικής κοινότητας βρίσκονται κάτω από το νόμο και την εποπτεία του Θεού. 10 Συνέπεια τούτου είναι να παρίσταται το ηθικό καθήκον ως προέκταση του θρησκευτικού.

Επιμύθιο

Η ηθική, ως ανθρώπινο αίτημα, είναι το υπέρτατο διακριτικό γνώρισμα του ανθρώπου μέσα στο ζωικό βασίλειο, όπου κυριαρχεί το ένστικτο. Η ηθική δεν συνιστά απλώς ένα αξιολογικό κριτήριο των ανθρώπινων πράξεων, αλλά μια γενική υπόδειξη της ορθής ανθρώπινης στάσης (αυτοσυγκράτησης, τήρησης αρχών, αποφυγής κάθε κακού και αδίκου) και δράσης, με γνώμονα το αγαθό. Στην αξιακή της προέκταση, η ηθική διαλαμβάνει και το σκοπούμενο προαγωγής του ανθρώπινου είδους, στο μέτρο των όποιων και όσων ηθικών εξειδανικεύσεων της ατομικής και της συλλογικής ζωής του. Στο σημείο αυτό διαγράφεται το όραμα δημιουργίας μιας ανθρώπινης με κυρίαρχο φρόνημα την αρετή. Είναι πρόδηλο ότι η προσέγγιση ενός τέτοιου ιδεώδους θα απαιτούσε την αυτορρύθμιση του ανθρώπινου διάγειν, βάσει κοινών αρχών και ατομικής ευθύνης … πράγμα αδιανόητο.

Σημειώσεις

  1. Πρβλ. Α. Τζαβάτο, Επίκτητος και Μάρκος Αυρήλιος, Ιστορία Φιλοσοφίας των U.Eco και R. Fedriga, Αθήνα 2018, τομ.2, σελ.154.
  2. Βλ.P.Toni, Στωικισμός, Ιστορία Φιλοσοφίας, οπ.π., τομ.2, σελ. 41 – 43.
  3. Βλ. «Επικτήτου Διατριβαί», ΙΙΙ, β, 1 – 2. Πρβλ. Κ. Δεσποτόπουλου, Επίκτητος, εκδ. ΕΠΟΧΕΣ, τομ. 1/1963, σελ. 85, 88 – 89.
  4. Βλ. Α. Πιατέζι, Σενέκας, Ιστορία Φιλοσοφίας, οπ.π., τομ.2, σελ. 143 – 145, 150, και Σενέκα, Η ζωή είναι μικρή, μτφ. Κ. Χαρικιοπούλου, Αθήνα 1997, σελ.77.
  5. Μάρκου Αυρήλιου, Τα εις εαυτόν, μτφ. Γ. Αβραμίδης, Αθήνα 2008, σκέψεις 4, 3, 1 – 8. Βλ. και Α.Τζαβάτο Επίκτητος και Μάρκος Αυρήλιος, οπ.π., σελ. 158 – 159.
  6. Βλ. Μ.Κικέρωνος, Περί φιλίας, μτφ. Ι.Χριστοδούλου, Αθήνα X.X’, σελ. 12 – 13, και Μ.Ιόπολο, Κικέρων, Ιστορία Φιλοσοφίας, οπ.π., τομ.2, σελ. 130 133, 135.
  7. Βλ. Δ. Σιάτρα, Κοινωνία και Δίκαιο, Αθήνα 2016, σελ. 94.
  8. Βλ. M.Warrier, Ινδουισμός, εκδ. Οι θρησκείες του Κόσμου, μτφ. Β. Αδραχτάς, Αθήνα 2006, σελ. 135, 137.
  9. Βλ. H. Glasenapp, Ιστορία των Θρησκειών, μτφ. Ν. Βρεττάκος, Αθήνα X.X, σελ. 146. R. Davids, Βουδισμός, μτφ. Β. Ρώτας, Αθήνα 1931, σελ. 31 και Δ. Σιάτρα, οπ.π. σελ. 95.
  10. Βλ. Ν. Ελευθεριάδη, Μελέται μουσουλμανικού δικαίου, Μυτιλήνη 1912, τευχ. Α΄ σελ.30 – 31.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου