Αναζήτηση σωτηρίας

Του Δημήτρη Σιάτρα

Εισαγωγικά

Είναι αυταπόδεικτη αλήθεια ότι η ζωή του ανθρώπου δοκιμάζεται διαρκώς μέσα σε φυσικές, κοινωνικές και ανθρωπολογικές δυσμένειες. Το ένστικτο της προστασίας της ζωής ενεργοποιεί στον άνθρωπο τη μεγάλη του δυνατότητα, τη υψηλή νοημοσύνη του, προκειμένου αυτός να αντιμετωπίσει τις δυσμένειες και να εξασφαλίσει τους κατά το δυνατόν ευνοϊκότερους όρους ζωής.

Ο άνθρωπος αντιμετωπίζει την προβληματική της ζωής του, με τρεις ενεργοποιήσεις του νοητικού εξοπλισμού του : τη βιολογία, την κοινωνική ανθρωπολογία και τη φιλοσοφία. Η πρώτη συνίσταται στη διαγνωστική περιγραφή του φυσικού αντικειμένου της και των αιτίων του, ενώ οι άλλες δύο, εκκινώντας από τις άλλες δύο διαγνώσεις που συνιστούν τα ερείσματά τους, σχεδιάζουν το δέον και το optium.

Οι δυσμένειες που βαρύνουν την ανθρώπινη ζωή σε γενική κλίμακα, πέραν των ατομικών αντίκτυπων τους, συνιστούν ένα σύνολο αρνητικών επιδράσεων πάνω στην κοινωνική ζωή. Ως κοινωνία νοείται, ασφαλώς, το σύνολο των επαφών, σχέσεων και αμοιβαίων ενεργοποιήσεων ατόμων βεβαρημένων με προσωπικά σύνδρομα και με αντικειμενικές δυσχέρειες. Συνεπώς, η συλλογική ζωή, ανεξαρτήτως οργανωτικής προδιαγραφής, δεν μπορεί να συστήσει μια απόλυτα ικανοποιητική συνθήκη ούτε μπορεί ανυψωθεί σε επίπεδα γενικής εξιδανίκευσης. Οι λόγοι είναι προφανείς: αντικειμενική αδυναμία και διαφορετικότητα των ανθρώπινων εκτιμήσεων και επιλογών. Η ανθρώπινη δυσαρέσκεια, που γεννιέται από τις πολύμορφες ανεπάρκειες της κοινωνικής ζωής, εκφράζεται με το αίτημα μετασχηματισμού της οργανωτικής συνθήκης της ανθρώπινης συνύπαρξης, δηλαδή του κοινωνικού status.

Το άχθος που φέρει διαρκώς η ανθρώπινη ύπαρξη, εξαιτίας της φυσιολογικής της σύστασης και των συνθηκών της κοινωνικής της διαβίωσης, είναι στοιχείο εδραίας νοητικής παραδοχής και εμπειρικής επαλήθευσης του ανθρώπου, ο οποίος δεν μπορεί παρά να θέλει τη σχετική απελευθέρωσή του. Η αντίθετη εννοιακή υπόσταση των όρων: άχθος και αποφόρτιση παρίσταται με την περιλάλητη σχηματοποίηση: το «βασίλειο της ανάγκης» και το «βασίλειο της ελευθερίας». Εντούτοις, ο προσδιορισμός αυτός, που απέβλεψε κατά βάση στην κοινωνικο – οικονομική κατηγοριοποίηση, των αναγκών και της ελευθερίας, δεν εξαντλεί την έννοια και τα είδη της ανάγκης ούτε το περιεχόμενο και τα όρια της ελευθερίας.

Η ανάλυση

Η έννοια της ανάγκης υποδηλώνει κυρίως: το απαραίτητο, τη στέρηση, την πίεση των συνθηκών και την επιβολή μιας στάσης ή ενέργειας. Απέναντι στην ανάγκη, ο άνθρωπος δεν αντιδρά μόνον ενστικτωδώς, αλλά οργανώνει και μια συστηματική στάση ή ενεργοποίηση για την αντιμετώπιση ή την εξάλειψή της.

Οι ανθρώπινες ανάγκες, πέραν εκείνων που ανάγονται στη βιολογική συντήρηση, στην ίαση, στην ασφάλεια ζωής και στη δικαιοσύνη, δεν μένουν αμετάβλητες. Μετασχηματίζονται ανάλογα με τις καταστάσεις που δημιουργούν οι ιστορικές εκβάσεις και οι εξελίξεις των κοινωνικών συνθηκών, παράλληλα δε πολλαπλασιάζονται στο μέτρο των νέων δυνατοτήτων που παρέχουν οι συνεχείς επιστημονικές – τεχνολογικές κατακτήσεις.¹

Οι κοινωνικο – πολιτικές επισκοπήσεις προσδιορίζουν και μελετούν τις ανθρώπινες ανάγκες σε γενικές κλίμακες, με ομοειδή κριτήρια, κυρίως στο πλαίσιο της συλλογικής ζωής.

Οι ατομικές (προσωπικές) ανάγκες των ανθρώπων, που – με ελάχιστες εξαιρέσεις – είναι ποικίλες, κατακερματίζουν την ανθρώπινη εκζήτηση σε πλείστα ομοιογενή αιτήματα. Οι διεκδικήσεις αυτές δεν συγκροτούν αντικείμενο μιας επιστήμης, αφού στην περίπτωση αυτή δεν λειτουργεί η επαγωγή, δηλαδή η δυνατότητα σχηματισμού ενός όλου από ομοιοειδή επί μέρους στοιχεία.

Τα είδη των ανθρώπινων αναγκών, πέρα των φυσικών, καθώς και οι τρόποι ικανοποίησης όλων των αναγκών του ανθρώπου, φυσικών και κοινωνικών, συνθέτουν την ποιοτική εικόνα της ανθρώπινης κοινωνίας. Ασφαλώς, η ποιότητα της κοινωνικής ζωής διαμορφώνεται κυρίως από τον άνθρωπο. Οι αγαθές – ευεργετικές και οι αποκρουστικές ανθρώπινες ενέργειες καθορίζουν την ποιοτική στάθμη της κοινωνίας, η οποία ανταποδίδει στους ανθρώπους μια ευμενή ή δυσμενή συνθήκη ως παράγωγο των δικών τους ενεργειών.

Αποτελεί ιστορική επίγνωση ότι δεν υπήρξε ποτέ ανθρώπινη κοινωνία χωρίς δυσμένειες και τραυματισμούς στην ανθρώπινη ευζωϊα. Είναι προφανές ότι η κύρια ευθύνη γι αυτό βαρύνει τον άνθρωπο. Η σχετική ανθρώπινη δυσανασχέτηση καταλήγει στο αίτημα του ποιοτικού μετασχηματισμού της κοινωνίας.

Για τον κοινωνικό μετασχηματισμό ως μεταβολή των καθοριστικών δομών της συλλογικής ζωής και ως αλλαγή του τρόπου αντιμετώπισης των γενικών και, κατ΄ αντανάκλαση, των ατομικών ανθρωπίνων αναγκών, η ιστορία έχει εμφανίσει δύο τρόπους: α. τη βίαιη ανακοπή του υπάρχοντος και την επιβολή ενός νέου οργανωτικού σχεδίου της συλλογικής ζωής και β. τη λεγόμενη «χειραγώγηση», δηλαδή τη μέθοδο εσωτερίκευσης ορισμένων αρχών, προκειμένου αυτές να καταστούν συνειδησιακές παραδοχές.

Ο ποιοτικός μετασχηματισμός της κοινωνίας δεν είναι υπόθεση εγκεφαλικού σχεδιασμού και εφαρμογής ορισμένης οργάνωσης της συλλογικής ζωής, αλλά διαμόρφωσης ενός συλλογικού ήθους και να ανταποκρίνεται στις αρχές της ηθικής και του δικαίου. Κορωνίδα του ήθους αποτελεί η αρετή. Και στο σωκρατικό – πλατωνικό ερώτημα: αν η αρετή μπορεί να διδαχθεί; Προφανώς δεν μπορεί εδώ να δοθεί απάντηση.

Κοινωνική ελευθερία

Η έννοια της κοινωνικής ελευθερίας –χωρίς ιδιαίτερη μνεία του ενυπάρχοντος σε αυτή πολιτικού στοιχείου– αποδίδει μια σύνθεση πολλαπλών εκφάνσεων του ανθρώπινου επιθυμητού. Σε αυτή την έννοια έχουν αναχθεί διάφορες συλλήψεις ιδεωδών και εμπνεύσεις οργάνωσης του κοινωνικού βίου, με σκοπό την ανθρώπινη ευζωϊα. Εκφάνσεις του επιθυμητού αυτού αποτελούν:

• Η αναγνώριση της ελευθερίας ως ανάγκης του ανθρώπου και ως δυνατότητας προόδου και πνευματικής ανάτασης,
• Η εξασφάλιση ποιοτικών όρων της ελευθερίας,
• Η εξουδετέρωση της ασφυξίας που προκαλούν κάποτε οι συνθήκες (οι συναλλακτικές κυρίως) του κοινωνικού ζην,
• Η εξάλειψη της στέρησης των απαραίτητων αγαθών (υλικών και πνευματικών),
• Η μείωση της απαιτούμενης σωματικής προσπάθειας στον τομέα της παραγωγής, με τη μέγιστη δυνατή υποκατάσταση του στοιχείου αυτού από τη λειτουργία της μηχανής,
• Η οργάνωση και η διοίκηση των παραγωγικών λειτουργιών κατά τρόπο ανταποκρινόμενο στην ατομική αξιοπρέπεια και στην κοινωνική ανάγκη,
• Η εξάπλωση της ωφέλειας των παραγωγικών επιτευγμάτων σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους,
• Η αποφυγή κερδοσκοπικής αλλοτρίωσης του προϊόντος της ανθρώπινης εργασίας,
• Η πλήρωση της ποιοτικής απαίτησης σε ό,τι προσφέρεται στον άνθρωπο,
• Η ενδεδειγμένη δέσμευση της ανθρώπινης δράσης από το κοινωνικό δέον και από την ηθική προδιαγραφή του αγαθού.

Είναι πρόδηλο ότι, για λόγους ανθρωπολογικούς και κοινωνιολογικούς, οι πιο πάνω προδιαγραφές έχουν υπόσταση μόνον στο χώρο των θεωρητικών εκζητήσεων της κοινωνικής ανθρωπολογίας και στο χώρο της ουτοπίας. Η ιστορία ουδέποτε πιστοποίησε την εφαρμογή τέτοιων προδιαγραφών.

Επιμύθιο

Είναι αυτόδηλο ότι η ανθρώπινη ύπαρξη διαμορφώνεται από τη φυσική προδιαγραφή της και επηρεάζεται καθοριστικά από τις συνθήκες του οικονομικού και του κοινωνικό – πολιτικού περιβάλλοντος. Επομένως, το ανθρώπινο πρόβλημα είναι αντικείμενο ανθρωπολογικής και κοινωνιολογικής διερεύνησης. Εντούτοις, σε ό,τι αφορά τις δυσμένειες και τις κακουχίες που μαστίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη, ο σχετικός διαλογισμός ανάγει το ζήτημα, τουλάχιστον από τον 18^ο αιώνα, πρωτίστως και κυρίως, στην οργάνωση της συλλογικής ζωής (κοινωνικο – πολιτικές θεωρήσεις), αφήνοντας την εξέταση της ευθύνης του ανθρώπινου παράγοντα σε ιδιαίτερες κατηγορίες επιστημονικού, φιλοσοφικού και θρησκευτικού στοχασμού, όπως η ψυχολογία, η ηθική φιλοσοφία και η σωτηριολογική διδασκαλία.

Οι κοινωνικές ορίζουσες εκπορεύονται από εγκεφαλικές συλλήψεις που προτείνονται ως υποδείγματα στάσης και δράσης των ανθρώπων, για την εξασφάλιση της ευζωϊας τους. Σχετικά με τις κοινωνιογνωστικές αναλύσεις και τις υποδείξεις μεθόδων αντιμετώπισης των κοινωνικών αναγκών, είναι χαρακτηριστική η παρατήρηση του F.Ferrarotti, ότι οι πνευματικές αυτές ενεργοποιήσεις είναι απότοκες «μια κατάστασης διαρκούς δυσαρέσκειας». ²

Σε ό,τι αφορά την ευθύνη του ανθρώπου για τις αρρυθμίες και τις ανωμαλίες της συλλογικής του ζωής, πρέπει να αξιολογηθούν δύο στοιχεία: α. οι ιδιαιτερότητες των ανθρώπινων εκτιμήσεων, επιθυμιών και στάσεων – δράσεων και β. η ακατάσχετη ροπή (propensio) του ανθρώπου προς την παραβατικότητα.

Ο Χριστιανισμός (με τον λόγο του Ιησού): α. επισήμανε την ευθύνη του ανθρώπου… «Έσωθεν γαρ εκ της καρδίας των ανθρώπων οι διαλογισμοί οι κακοί εκπορεύονται, μοιχείαι, πορνείαι, φόνοι, κλοπαί, πλεονεξίαι, πονηρίαι, δόλος, ασέλγεια, οφθαλμός πονηρός, βλασφημία, υπερηφανία, αφροσύνη. Πάντα ταύτα τα πονηρά έσωθεν εκπορεύονται και κοινοί (μολύνουν) τον άνθρωπον», ³ β. όρισε την ηθική στάση ως μοναδική οδό σωτηρίας του ανθρώπου. Η στάση αυτή προσδιορίζεται ιδιαίτερα με τους «μακαρισμούς» (ταπεινοφροσύνη, πραότητα, δικαιοσύνη, ελεημοσύνη, ειρηνοποιός διαγωγή, καθαρότητα συνείδησης), κυρίως δε με τον κοινωνικό «χρυσό κανόνα»: «πάντα ουν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτοίς ομοίως…» (= όσα θέλετε να κάνουν για σας άνθρωποι, να κάνετε και εσείς γι αυτούς). ⁴

Όταν ο άνθρωπος αναζητά τη σωτηρία της συλλογικής και, κατ΄ επέκταση, της ατομικής του ζωής, σε εγκεφαλικούς σχεδιασμούς και πειραματικές εφαρμογές κοινωνικής οργάνωσης, αγνοώντας τον παράγοντα της ανθρώπινης φύσης, οδηγείται οπωσδήποτε στην απογοήτευση.

Όλοι οι άνθρωποι έχουν συμμετοχή – μικρή ή μεγάλη – στη διατήρηση της επίγειας κόλασης. Επομένως, τίθεται το ερώτημα: αν το ζήτημα της σωτηρίας τους μπορεί να τεθεί ανεξάρτητα από τη φυσική ανθρώπινη προδιαγραφή;

Σημειώσεις

1. Πρβλ. Ρ. Λόβενταλ, Συζήτηση στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου το 1967, ελλ.εκδ. Το τέλος της ουτοπίας, Αθήνα 1985, σελ.90.λ
2. Βλ. F. Ferrarotti, Εισαγωγή στην έκδ. Οι κλασικοί της κοινωνιολογίας, Αθήνα X.X, σελ.XXIII.
3. Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, 7, 21 – 23. Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, 15, 19 – 20.
4. Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, 15, 13 – 29.