Του Γιάννη Ν. Καλαντζή
yanniskalan47@gmail.com
Το 1809, «…τη συνεργασία του Ναπολέοντος, συνέστη εν Παρισίοις μυστική εταιρεία, κατά το φαινόμενον μεν κηρύττουσα τον φωτισμόν της ελληνικής νεολαίας, κύριον όμως μέλημα έχουσα την απελευθέρωσιν της Ελλάδος. Μέλη αυτής ήσαν ο κόμης Σουαζέλ Γουφφιέ, πρώην πρέσβυς της Γαλλίας εν Κωνσταντινουπόλει, πρόεδρος, ο Στέφανος Χατσή Μόσχος, γενικός γραμματεύς και ταμίας ο Γεώργιος Ζαλύκης. Ο τελευταίος, υπήρξεν η ψυχή της εταιρείας ταύτης και μυσταγωγικώς ωνομάσθη ξενοδόχος, το δε κατάστημα «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον». Μέλος της ήταν επίσης και ο Αθ. Τσακάλωφ.
»Οι κατηχούμενοι ωρκίζοντο ενώπιον της επιτροπής, ότι θέλουσι φυλάξει ευλαβώς τον μυστηριώδη σκοπόν της εταιρείας, ενεργούντες όλαις δυνάμεσι διά την αποτελεσματικήν αυτής πρόοδον. Είχε δυο κώδικαις εγγραφών, ονομαζομένους τον μεν «εσωτερικόν», το δε «εξωτερικόν»… Εις πάντα προσήλυτον εδίδετο, μετά τον όρκον, ως αρραβών του συνεταιρισμού, χρυσούν συμβολικόν δακτύλιον, όπερ ωνομάζετο χρυσόβουλλον, και έφερε εγκεχαραγμένας δυο χείρας συνδεδεμένας, και κύκλω τα εξής τέσσαρα κεφαλαιώδη γράμματα Φ.Ε.Δ.Α., αναγιγνωσκόμενα ούτω «Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Αλυτος»». (Κων/νος Σάθας, «Τουρκοκρατούμενη Ελλάς», εκδ. Αρσενίδη).
Αργότερα, στις 14 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς, ιδρύθηκε στην Οδησσό νέα μυστική εταιρεία από τους Ξάνθο, Σκουφά και Τσακάλωφ, που ονομάστηκε «Φιλική Εταιρεία», ως συνέχεια του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου», που επιχείρησε να συνενώσει όλες τις δυνάμεις του Εθνους, με σκοπό την «ανέγερσιν και απελευθέρωσιν του Ελληνικού Εθνους και της Πατρίδος μας». «…Μετά την πτώσιν του Ναπολέοντος (1815) η Εταιρεία… μετεφέρθη εις Μόσχαν και ενταύθα… διωργάνωσε την ελληνικήν επανάστασιν».
Μέχρι τις παραμονές της Επανάστασης δεν είχε γίνει κάποια συνεννόηση και στοιχειώδης σύμπραξη ανάμεσα στους σκλαβωμένους Ελληνες, ώστε να δημιουργηθεί επαναστατικό κίνημα. Ηταν πολύ δύσκολος ο συγκερασμός όλων των κοινωνικών κατηγοριών, ιδιαίτερα με την απουσιάζουσα πνευματική ελίτ εκτός Ελλάδος και τους Ελληνες εμπόρους, τους ευημερούντες στην Κωνσταντινούπολη. Το 1820, στους δυο εναπομείναντες ιδρυτές (ο Σκουφάς είχε πεθάνει το 1818), προστέθηκαν ως ιδρυτικά μέλη οι Ανθιμος Γαζής, Παναγιώτης Α. Αναγνωστόπουλος, Παναγιώτης Σέκερης, Νικόλαος Πατσιμάδης, Γεώργιος Λεβέντης, Αντώνιος Κομιζόπουλος. Σύντομα, χάρη στην επιμονή των ιδρυτών της Εταιρείας, αυξήθηκε η δύναμή της με πολλούς Φιλέλληνες, αλλά και με άλλους προσηλυτισθέντες στην Ελλάδα.
Ο πολύστηλος όρκος του μυούμενου στη Φιλική Εταιρεία περιέχει, μεταξύ άλλων, και τις εξής δεσμεύσεις: «ΟΡΚΙΖΟΜΑΙ ενώπιον του αληθινού θεού οικειοθελώς ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να μη φανερώσω το παραμικρόν από τα σημεία και λόγους της… μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον… ότι θέλω τρέφει εις την καρδίαν μου αδιάλλακτον μίσος εναντίον των τυράννων της πατρίδος μου… να συντρέχω, όπου εύρω τινά συνάδελφον, με όλην την δύναμην και την κατάστασίν μου… να μην ωφελώμαι κατ’ ουδένα τρόπον από τα χρήματα της Εταιρείας… να προσέχω πάντοτε εις την διαγωγήν μου…ΤΕΛΟΣ ΠΑΝΤΩΝ ΟΡΚΙΖΟΜΑΙ ΕΙΣ ΣΕ, Ω΄ ΙΕΡΑ ΠΛΗΝ ΤΡΙΣΑΘΛΙΑ ΠΑΤΡΙΣ, ΟΡΚΙΖΟΜΑΙ εις τους πολυχρονίους βασάνους Σου, ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα, τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα Σου…».
Επειδή στους ραγιάδες ήταν έντονη η ανάγκη ισχυρού υποστηρικτή, οι ιδρυτές επινόησαν την αφανή «Αρχή» και, ενώ δεν έδιναν καμία εξήγηση, άφηναν να υπονοείται ότι αυτή ήταν ο παντοδύναμος αυτοκράτορας της Ρωσίας Αλέξανδρος Α΄. Μόλις συμπεριελήφθησαν στις τάξεις τους ο πατριάρχης Γρηγόριος, οι αδελφοί Υψηλάντη, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Πέτρος Μαυρομιχάλης και ο Μιχαήλ Σούτσος, αποφάσισαν να δραστηριοποιηθούν.
Τον Φεβρουάριο του 1820 ο Ξάνθος μετέβη στην Πετρούπολη, όπου συναντήθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστριακαι του επέδωσε επιστολή του αρχιμανδρίτη Ανθιμου Γαζή να αναλάβει την αρχηγία της Εταιρείας. Ο υπουργός του Ρώσου μονάρχη αρνήθηκε, δέχθηκε, όμως, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. (Οι εκτενείς συνομιλίες των τριών ανδρών περιλαμβάνονται στο «Περί της Ελληνικής Επαναστάσεως Δοκίμιον» του Ιωάννη Φιλήμονα).
Η ανάθεση της ανώτατης διαχείρισης των πολιτικών υποθέσεων του Εθνους στον στρατηγό θεωρήθηκε ως σημείο εκπλήρωσης της αποστολής της Εταιρείας. Δυστυχώς, η εξέλιξη αυτή συνοδεύτηκε με γεγονότα τραγικά, οφειλόμενα σε αδέξιες ενέργειες ηγητόρων και αθέτηση ηθικών δεσμεύσεων! Τα αιματηρά συμβάντα, τα σπουδαιότερα των οποίων περιγράφονται παρακάτω, προκλήθηκαν από τους Οθωμανούς, οι οποίοι παρακολουθούσαν στενά τους εξεγερμένους Ελληνες παντού.
Το 1820, ο Υπατρος, υπασπιστής του Υψηλάντη, δολοφονείται στη Μακεδονία, καθ’ οδόν προς τον Αλή πασά (1). Ξεκινούν απηνείς διώξεις επιφανών Φαναριωτών και σφαγές ιεραρχών στην Κωνσταντινούπολη, με τραγικότερο συμβάν τον απαγχονισμό του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ στις 10 Απριλίου 1821,«ως ανάξιος γενόμενος του πατριαρχικού θρόνου, αγνώμων προς την Υψηλήν Πύλην και άπιστος», κατά τους Οθωμανούς!(2).Στη μάχη του Δραγατσανίου (19/6/1821), ο στρατός της Φιλικής Εταιρείας ηττήθηκε. Διασώθηκε ο υπασπιστής του Ιερού Λόχου Αθ. Τσακάλωφ, αλλά ο Αλεξ. Υψηλάντης συνελήφθη αιχμάλωτος και απελευθερώθηκε μετά από έξι χρόνια. Ζώντας σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και μιζέριας, πέθανε στη Βιέννη, τον Ιανουάριο 1828!(3)…
Ο Αθανάσιος Τσακάλωφ (1788-1851), σπουδαστής ιατρικής, υπήρξε γραμματέας του Δημητρίου Υψηλάντη, αλλά μετά τη δολοφονία του Ι. Καποδίστρια (1831) έφυγε από την Ελλάδα πικραμένος και απογοητευμένος και έζησε μέχρι το θάνατό του στη Μόσχα. Ο Νικόλαος Σκουφάς, πιλοποιός, (1779-1818), θέλοντας να δείξει στους Ελληνες, ότι ευτυχής είναι μόνο ο ελεύθερος άνθρωπος, έταξε τον εαυτό του στη μεγάλη υπόθεση της απελευθέρωσης της πατρίδας. Δυστυχώς, έχασε τη ζωή του από λοιμώδη ασθένεια. Οι δυο τους, πάμφτωχοι, δεν μίλησαν ποτέ για την Εταιρεία, δεν άφησαν κάποιο γραπτό.
Ο Εμμανουήλ Ξάνθος, έμπορος, (1772-1852), ο πρώτος που σκέφθηκε την ίδρυση της Εταιρείας, αρχικά διορίζεται σε διοικητική θέση στην Υδρα (1839) και αργότερα στο Ελεγκτικό Συνέδριο, από όπου απολύθηκε. Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, γράφοντας τα Απομνημονεύματά του, έζησε σε πλήρη ανέχεια, αποζητώντας από το Δημόσιο σύνταξη, ματαίως!
Ιστορικοί υποστηρίζουν, ότι οι πρωτεργάτες της Ανεξαρτησίας είχαν σχέση με τον ελεύθερο ευρωπαϊκό μασονισμό, από τον οποίο δανείστηκαν συνωμοτικούς κανόνες. Γνώριζαν τόσο καλά τα μυστικά της μασονίας, ώστε δικαιολογημένα μπορεί να πει κανείς, ότι οι τρεις είχαν μυηθεί στη μασονία (για τον Ξάνθο είναι βέβαιο) και ότι ίδρυσαν την Εταιρεία ως μασονική οργάνωση, δια της οποίας, με τις υπερπαράτολμες και κρισιμότατες αποφάσεις, πέτυχαν τη συνένωση των Ελλήνων.
Η ήττα, όμως, στο Δραγατσάνι και η σχέση των Φιλικών με τη μασονία δημιούργησε αντιδράσεις. Όπως ισχυρίστηκε ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, καθηγητής Ιστορίας, «…η επανάσταση για να επιτύχει θα έπρεπε να ενταχθεί στην τότε ευρωπαϊκή νομιμότητα. Δεν μπορούσε να γίνει αποδεκτή ως επανάσταση, αλλά ως ένα νέο κράτος…». Στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκε και ο πρώην Αρτας Ιγνάτιος(δεν αναφέρεται στα σχολικά βιβλία!). «Οργανώνει την αποσυνωμοτικοποίηση της επανάστασης… Ετσι, καταργούνται τα επαναστατικά εμβλήματα, αποσιωπάται η επαναστατική διαδικασία των Φιλικών και η δράση προσώπων. Το κράτος, που συγκροτείται, δεν είναι πλέον επαναστατικό, αλλά νομιμόφρον»!
