Του Χρήστου Μηλίτση
Μεγάλο Σάββατο πρωί. Εξω βρέχει δυνατά και όμως τίποτε δεν μας κρατά. Βαδίζουμε για την εκκλησία, την Παναγία του Πέραν. Μεγάλη μας ήταν η επιθυμία να μεταλάβουμε στη πόλη. Παρατηρούμε στη διαδρομή μας τα γύρω κτίρια. Έχουν όλα γενικά ένα γκρίζο, μουντό χρώμα και είναι εξωτερικά απεριποίητα και ακαλαίσθητα.
Οι σταλαμίδες που τα λούζουν, κάνουν το χρώμα τους πιο μουντό και άχαρο. Ο ουρανός βαριά συννεφιασμένος, εξακολουθεί να ρίχνει τώρα πιο δυνατή βροχή. Ένας αέρας παγερός φυσά και μας πιρουνιάζει ώς το κόκαλο. Ανεβαίνουμε τη πετρόσκαλα της εκκλησίας. Ο παπάς με το δισκοπότηρο μας περίμενε στην αριστερή πύλη. Μεταλάβαμε και παραμείναμε για λίγο αποθαυμάζοντες τον πλούτο, τη λαμπρότητα και το μεγαλείο της εκκλησιάς. Εικόνες απειράριθμες ντυμένες στο χρυσό και στο ασήμι. Ψηφιδωτά ωραιότατα κομψοτεχνήματα. Χρυσοκάντηλα κρέμονται μπροστά στις εικόνες των Αγίων και με το φως που ρίχνουν ολόγυρα και με τις φωτοχυσίες, που σπάζουν και αντανακλώνται πάνω στα ολόχρυσα και αργυρά αριστουργήματα, δημιουργούν χίλιους δυο ωραιότατους χρωματισμούς και χαρίζουν στο θεατή μία ονειρώδη και ασύλληπτη οπτασία.
Οι ομογενείς μας έρχονται να πάρουν την Αγία μετάληψη. Βρίσκομε την ευκαιρία να συζητήσουμε μαζί τους. Πρόθυμα δέχονται να μας κατατοπίσουν, να μας απαντήσουν σε ότι τους ρωτήσουμε. Μαθαίνουμε πως σήμερα υποφέρουν. Από το 1956 που έγιναν τα επεισόδια με αφορμή το Κυπριακό, δεν τους βλέπουν με καλό μάτι οι Τούρκοι. Μας είπαν πως στα νησιά Ίμβρο και Τένεδο δεν υπάρχει σήμερα κανένας Χριστιανός. Στα χρόνια αυτά συνέβη, κάτι τι το, απίστευτο και πολύ τραγικό. Οι Τούρκοι σύλησαν και κατερήμωσαν όλες τις χριστιανικές εκκλησίες στη πόλη. Η μόνη που δεν λεηλατήθηκε είναι η Εκκλησία του Πέραν.
Σώθηκε δε εκ θαύματος διότι, όταν ο μαινόμενος Τουρκικός όχλος έφθασε έξω από την εκκλησία και πάτησε στα μαρμάρινα σκαλιά, ένα πυκνό σύννεφο καπνού τους εμπόδισε να προχωρήσουν. Η Παναγία του Πέραν, έκανε το θαύμα της και σώθηκε η εκκλησία, οι πολύτιμες θαυματουργές εικόνες και ο πλούτος της εκκλησίας. Στο κάτω μέρος της θαυματουργού εικόνας της Παναγίας του Πέραν διαβάζουμε τα εξής: «Να έχετε την ελπίδα σας στην Παναγία και μη φοβάσθε». Ο ελληνισμός της πόλης, από χρόνο σε χρόνο από τις παρεμβάσεις των Τούρκων μειώνεται συνεχώς.
Η πνευματική ζωή του Ελληνισμού στη πόλη, από το 1900 και πέρα παρουσιάζει απότομες μεταπτώσεις, ανάλογα με τις ριζικές μεταβολές, που σημειώθηκαν το χρονικό αυτό διάστημα στη πολιτική ζωή της Τουρκίας. Το 1981 ιδρύθηκε στη συνοικία του Πέραν, ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, που έδινε τακτικά διαλέξεις, που με ενδιαφέρον παρακολουθούσαν οι ομογενείς της πόλης. Οι Ελληνικές εφημερίδες στη πόλη, αν και αρκετές, στέναζαν τότε κάτω από την καταθλιπτική λογοκρισία, που επέβαλε ο Σουλτάνος Χαμίτ.
Η ανακήρυξη του Συντάγματος το 1908, έλυσε τα δεσμά που κρατούσαν φιμωμένο τον Ελληνικό Τύπο. Τότε εξεδόθησαν πολλές εφημερίδες και αρκετά περιοδικά που με την καθημερινή ειδησιογραφία τους, τόνωσαν και κράτησαν σε ψηλό επίπεδο τον υπόδουλο Ελληνισμό. Την πνευματική αυτή άνθισε ανέκοψε ο πόλεμος του 1914-18, οπότε επιβλήθηκε αυστηρότατη λογοκρισία. Η ανακωχή το 1918 και η κατάληψη της πόλης από Την ΑΝΤΑΝΤ ξανάδωσαν την ελευθερία στον Ελληνικό τύπο. Το 1923 διαμορφώθηκε νέα κατάσταση μετά την αποχώρηση των συμμάχων. Μεγάλο μέρος του Ελληνικού πληθυσμού έφυγε από τη πόλη.
Η φιλολογική και πνευματική κίνηση περιορίστηκε σημαντικά. Ο Φιλολογικός Σύλλογος έκλεισε και η βιβλιοθήκη του μεταφέρθηκε στην Άγκυρα. Σήμερα ο Ελληνικός πληθυσμός είναι ελάχιστος και οι ομογενείς Τουρκικής Υπηκοότητας κατοικούν στις συνοικίες. Πέραν, Γαλατά, Ταταύλα, (Κουρτουλούς). Στις συνοικίες που βρίσκονται δυο όχθες του Κερατίου Κόλπου Χασκίοϊ, Βαλατά, Τζουμπαλή, Φαναρίου, Λόντζας και Βλαχερνών. Ακόμη στις συνοικίες Εγρή-Καπού, Ξυλόπορτας, Εδιρνέ-Καπού, Μπαλίνου, Σαλματοπρούκ, Σαρμασικίου και σε μερικά προάστια που βρίσκονται έξω από τα τείχη.
