Στον πολυσέλιδο τόμο με τα πρακτικά του β’ διεθνούς συνεδρίου για τον Αλ. Παπαδιαμάντη, που διοργανώθηκε από την Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών από την 1η έως την 5η Νοεμβρίου 2001, ανάμεσα στις 54 ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, οι οποίες καλύπτουν όλες σχεδόν τις πτυχές του Παπαδιαμαντικού βίου και έργου, υπάρχει και εκείνη του Θανάση Παπαθανασόπουλου (εφέτη, ποιητή και δοκιμιογράφου) με τίτλο: «Προσωπογραφίες του Παπαδιαμάντη και εικονογραφήσεις έργων του». Οπως καταδείχνεται και από τον τίτλο, κατά ένα μέρος της, που είναι και το μεγαλύτερο, αναφέρεται στις προσωπογραφίες, που φιλοτεχνήθηκαν κατά καιρούς για τον Σκιαθίτη συγγραφέα και περιλαμβάνει ζωγραφικούς πίνακες, χαρακτικά και σκίτσα από το 1909 έως το 2001, κυρίως για τις ανάγκες δημοσίευσης κειμένων ή εκδόσεις έργων του. Δίχως η καταγραφή να θεωρείται εξαντλητική, γίνεται λόγος για 36 καλλιτέχνες, οι οποίοι δημιούργησαν ένα ή περισσότερα έργα με τη μορφή του Παπαδιαμάντη, παρμένη είτε από προσωπική εμπειρία, είτε από τις ολιγάριθμες φωτογραφίες του, συγκροτώντας ένα αξιόλογο σύνολο. Μάλιστα ορισμένοι είναι πολύ γνωστά ονόματα του εικαστικού χώρου, όπως ο Φ. Κόντογλου, ο Σπ. Βασιλείου, ο Ν. Εγγονόπουλος, ο Θ. Θωμόπουλος, ο Γ. Βακαλό, ο Γ. Κόρδης κ.ά. Ο Παπαδιαμάντης συγκαταλέγεται, όπως επισημαίνει ο εισηγητής, στους πλέον «σκιτσογραφημένους» συγγραφείς και τον ξεπερνούν μόνον ο Καζαντζάκης και ο Καβάφης. Οι πολλές καλλιτεχνικές απεικονίσεις του Σκιαθίτη λογοτέχνη έρχονται να αντισταθμίσουν τις ελάχιστες φωτογραφίες, τέσσερις ή πέντε, που έβγαλε ή μάλλον του έβγαλαν όσο ζούσε, επακόλουθο της φυσικής του αποστροφής σε κάθε είδους δημοσιότητα και προβολή. Πάντως ο Παπαθανασόπουλος δεν περιλαμβάνει κάποια από τις προσωπογραφίες του Παπαδιαμάντη που ζωγράφισε ο Βολιώτης λαϊκός ζωγράφος Ν. Χριστόπουλος. Οι γνωστές είναι συνολικά 6, ίσως υπάρχουν και άλλες, και ορισμένες έχουν δημοσιευτεί παλιότερα σε σχετικές για τον ζωγράφο αναφορές.
***
Οπως έχουμε επισημάνει σε διάφορα σημειώματά μας, η γνωριμία του Χριστόπουλου με τον Παπαδιαμάντη πραγματοποιήθηκε, σύμφωνα με γραπτή αυτοβιογραφική κατάθεση του πρώτου, χάρη στον Γ. Δροσίνη και τον Κ. Τοπάλη, κατά τη διάρκεια ψαρέματος κοντά στον Κάβο Αγγίστρι του Βόλου. Επίσης, όπως και πάλι έχουμε αναφέρει νωρίτερα, προφορική μαρτυρία κάνει λόγο για επίσκεψη του ίδιου του Παπαδιαμάντη στον ταρσανά των Πευκακίων, όπου υπήρξε συνομιλία με τον πατέρα του ζωγράφου Αθ. Χριστόπουλο (1). Αγνωστο αν οι δύο επαφές σχετίζονται χρονικά μεταξύ τους. Πάντως η χρονολογία 1906, που καταγράφει ο Χριστόπουλος συνήθως στους πίνακές του, δεν ανταποκρίνεται στα παραπάνω γεγονότα, αφού θα πρέπει να συνέβησαν κατά τις περιόδους που ο Παπαδιαμάντης διέμενε στη Σκιάθο και θα μπορούσε να επισκεφτεί τον Βόλο. Αυτές, στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, εντοπίζονται: α) Από τον Ιούλιο του 1903 έως τον Οκτώβριο του 1904 και β) από τα τέλη Μαρτίου του 1908 έως τον θάνατό του. Τουλάχιστον για την επίσκεψη στα Πευκάκια του Βόλου είναι πιθανότερο ότι θα έγινε στην πρώτη περίοδο (1903 – 1904), μια και ζούσε ακόμη ο γέρο – Χριστόπουλος, που απεβίωσε τον Φεβρουάριο του 1907.
***
Οι προσωπογραφίες στο έργο του Χριστόπουλου καταλαμβάνουν ένα μικρό, οπωσδήποτε, ποσοστό. Από τους 200 περίπου πίνακες, που βρίσκονται στο δωμάτιό του κι εκτίθενται εκεί, μόνο 16 ανήκουν στην πιο πάνω κατηγορία (αναλογία περίπου 8%). Σε έναν από αυτούς εικονίζεται ο Παπαδιαμάντης, αλλά υπάρχουν ακόμη πέντε, στην κατοχή άλλων, όσους τουλάχιστον γνωρίζουμε. Βέβαια στις προσωπογραφίες ο λαϊκός δημιουργός υστερεί σε σχέση με την αμιγή «πλοιογραφία» ή τα υπόλοιπα θαλασσινά θέματα (ναυμαχίες, καρνάγια, λιμάνια , γοργόνες), αφού άλλωστε υπήρξε αποκλειστικά θαλασσογράφος. Εύστοχα επισημαίνει ο Κίτσος Μακρής στο κείμενό του: «Αυτοπροσωπογραφίες και αυτοβιογραφίες» («Βήματα», εκδ. Κέδρος, 1978, σελ. 159 – 163), με αφορμή πίνακα που εικονίζει τον ίδιο το λαογράφο μαζί με το Χριστόπουλο, καμωμένο φυσικά από τον δεύτερο: «Ας μην αναζητήσουμε στο έργο αυτό την ίδια ποιότητα με τους πίνακές του, που απεικονίζουν καράβια, τη ζωή του ταρσανά και θαλασσινούς θρύλους. Ο ζωγράφος μας πελαγώνει μόλις βγει από τη θάλασσα. Μοιάζει με τους ταξιδιώτες πολυήμερων θαλασσινών διαδρομών, που δυσκολεύονται να ισορροπήσουν στη στεριά». Αναμφίβολα η παραπάνω παρατήρηση ισχύει γενικά για τις προσωπογραφίες του Χριστόπουλου και βέβαια και για εκείνες, που απεικονίζουν τον Παπαδιαμάντη.
Στο δωμάτιο – έκθεση του λαϊκού ζωγράφου υπάρχει πίνακας (23Χ19 εκ.), που ο Παπαδιαμάντης εικονίζεται από τη μέση και πάνω με μαύρα ρούχα, όπως άλλωστε και στους υπόλοιπους και φέρει τη λεζάντα «ο Παπαδιαμάντης το 1906» στο πάνω αριστερό μέρος. Δεξιά βρίσκεται η υπογραφή του δημιουργού. Το φόντο είναι γκρίζο και το κάτω μέρος πράσινο. Φαίνεται σαν προτομή του εικονιζόμενου, που πατά σε βάση. Περίπου πανομοιότυπα είναι άλλα τρία έργα. Στην κατοχή του συγγραφέα Γ. Θωμά υπάρχει πίνακας (18Χ17,5 εκ.) χαρισμένος από τον ίδιο τον ζωγράφο έναν χρόνο πριν τον θάνατό του, όταν ο γνωστός Βολιώτης λαογράφος – ιστορικός τον επισκέφτηκε στο εργαστήρι του. Επιπλέον φέρει τη λεζάντα: «Ο Παπαδιαμάντης, όταν πήγαμε για ψάρεμα το 1906» (2). Επίσης στην προσωπική συλλογή του γράφοντα βρίσκονται δύο μικρά πινακάκια (15Χ13 εκ. και 11Χ10 εκ.) με τα ίδια χαρακτηριστικά, όπως στα προηγούμενα και τον τίτλο «Ο Παπαδιαμάντης το 1906». Ο δεύτερος και μικρότερος φέρει και τη χρονολογία, που φιλοτεχνήθηκε, το 1963.Πρόκειται για προσφορές του δημιουργού κατά τις δυσμές του βίου του.
Ο καθηγητής Β. Κυριαζόπουλος σε άρθρο του με τίτλο: «Οι προσωπογραφίες του λαϊκού ζωγράφου Νικόλα Χριστόπουλου 1920 (;) 1967», αναφερόμενος στα έργα της προσωπικής του συλλογής, δωρισμένα ή αγορασμένα στις αρχές της δεκαετίας του ΄60, καταχωρεί, ανάμεσα στα άλλα, και πίνακα (10,7 Χ 16,2 εκ.) στον οποίο εικονίζονται ο Παπαδιαμάντης μαζί με τον Δροσίνη καθιστοί αντικριστά, σαν να συνομιλούν μεταξύ τους, μια και ήταν δεδομένη η καλή γνωριμία τους ως προσωπικότητες του πνεύματος και της λογοτεχνίας. Η λεζάντα γράφει: «Οι καλοί φίλοι το 1907» μαζί με τα ονόματά τους. Δυστυχώς στο συγκεκριμένο δημοσίευμα το έργο παρουσιάζεται ασπρόμαυρο και δεν γνωρίζουμε τα χρωματικά του χαρακτηριστικά (Περ. «Συλλογές», τ.6, Μάρτιος 1984, σελ. 159 – 164).
Τέλος, φιλοτεχνημένη πάνω σε απλό χαρτόνι υπάρχει ολόσωμη φιγούρα του Παπαδιαμάντη (25Χ14 εκ.), η οποία βρίσκεται επίσης στη συλλογή του γράφοντα. Κι εδώ συναντούμε την ίδια πανομοιότυπη λεζάντα και τον εικονιζόμενο μαυροντυμένο, αν και το πρόσωπό του δεν πλησιάζει την πραγματικότητα.
Σε όλα τα παραπάνω έργα η μορφή του Παπαδιαμάντη εμφανίζεται με μικροδιαφορές, ταιριάζοντας άλλοτε λιγότερο κι άλλοτε περισσότερο στην πραγματικότητα. Ο Χριστόπουλος, πέρα από την προσωπική γνωριμία που είχε, σίγουρα γνώριζε τον εικονιζόμενο, έχοντας δει σε κάποιο έντυπο φωτογραφίες του, ώστε να διαθέτει το απαραίτητο υλικό για την εικαστική του δημιουργία. Αναμφίβολα αυτές οι μικρές προσωπογραφίες παραπέμπουν στον κοσμοκαλόγερο, με σχετική πιστότητα, παρά τις όποιες αλλοιώσεις – απομακρύνσεις από το πραγματικό πρόσωπο.
Δεν θα αποτολμήσουμε καμιά εικαστικής φύσεως αποτίμηση, πέρα από τις απαραίτητες παρατηρήσεις που έγιναν, μια και κάτι τέτοιο ξεφεύγει εντελώς από το γνωστικό μας πεδίο. Τον λόγο έχουν οι ειδικοί, ώστε να υπάρξει και μια έγκυρη άποψη για το επίπεδο και την ποιότητα των προσωπογραφιών του Παπαδιαμάντη από τον Ν. Χριστόπουλο.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Βλέπε στο άρθρο μας: «Ο Βόλος και ο Παπαδιαμάντης», που περιλαμβάνεται και το αυτοβιογραφικό κείμενο του Χριστόπουλου, το οποίο περιγράφει τη σχετική γνωριμία.
2) Για τη χρονολογία (1906), που επαναλαμβάνεται στους πίνακες, επισημαίνουμε πως πρόκειται περί μνημονικού λάθους του ζωγράφου.
Γρηγόρης Καρταπάνης
