Της Χρυσής Μεραμβελιωτάκη (Γεωπόνος PhD)
Γιατί το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι μια τόσο σημαντική ημερομηνία που όλοι οι πολιτισμοί της αρχαιότητας γιόρταζαν με σημαντικές εορτές? Και πως αυτό σχετίζεται με τα Χριστούγεννα και το στολισμό του Χριστουγεννιάτικου Δέντρου? Στο σημερινό άρθρο θα ανακαλύψουμε μαζί τις απαντήσεις για όλα αυτά!
Φέτος, το χειμερινό ηλιοστάσιο λαμβάνει χώρα την Παρασκευή, 22 Δεκεμβρίου, στις 5:27 το πρωί ώρα Ελλάδας. Ο Ήλιος, για το βόρειο ημισφαίριο που βρισκόμαστε, θα ανατείλει από το πιο νοτιοανατολικό σημείο του ορίζοντα και θα δύσει στο πιο νοτιοδυτικό σημείο που μπορεί να φτάσει. Σύμφωνα με το «Time and Date», την Παρασκευή η διάρκεια της ημέρας στην Ελλάδα θα είναι μόλις 9 ώρες, 31 λεπτά, κάτι που σημαίνει πως η διάρκεια της νύχτας θα ξεπερνά τις 14 ώρες. Ειδικότερα, η ανατολή του ηλίου θα σημειωθεί στις 7:37 το πρωί και η δύση στις 17:09 το απόγευμα (για την κεντρική Ελλάδα). Από τόπο σε τόπο υπάρχει μια μικρή διαφορά στις ακριβείς μοίρες που συμβαίνει η ανατολή και η δύση του Ήλιου, λόγω της καμπυλότητας της Γης. Όσο πιο βόρεια ανεβαίνουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι και η διάρκεια της νύχτας. Με αποτέλεσμα στη Βόρειο Ελλάδα η νύχτα να διαρκεί μισή ώρα περισσότερο από την Κρήτη. Ενώ κοντά στον Βόρειο Πόλο δεν ξημερώνει ποτέ! Και το αντίθετο βέβαια συμβαίνει στο νότιο ημισφαίριο της Γης, όπου εκεί γιορτάζουν την μεγαλύτερη ημέρα του χρόνου!
Tη νύχτα της 22ας Δεκεμβρίου πρόκειται να κορυφωθεί η «βροχή των Αρκτίδων», που είναι τα τελευταία «πεφταστέρια» του έτους, που φαίνεται να έρχονται από την κατεύθυνση του αστερισμού της Μικρής Άρκτου, εξ ου και το όνομα τους. Θα τα δούμε δηλαδή αν κοιτάξουμε ακριβώς προς τον βορρά. Οι Αρκτίδες, που συμβαίνουν μεταξύ 17-25 Δεκεμβρίου και παράγουν πέντε έως δέκα μετέωρα την ώρα, προέρχονται από τη σκόνη που άφησε πίσω του ο κομήτης Τατλ, ο οποίος ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1790.
Τις μέρες γύρω από ηλιοστάσιο, οι διαφορές είναι απειροελάχιστες και ο Ήλιος φαίνεται σα να μένει ακίνητος και να ανατέλλει από το ίδιο σημείο με την προηγούμενη. Επιβραδύνεται η πορεία του προς το νότο, μέχρι που σταματά στο νοτιότερο σημείο της διαδρομής του (κατά το ηλιοστάσιο) και ξαναρχίζει την πορεία του προς το βορρά, επιταχύνοντας μέρα με τη μέρα τη μετατόπισή του όλο και πιο βόρεια. Τότε η μέρα θα αρχίσει να μεγαλώνει, επιβεβαιώνοντας ότι η άνοιξη θα ξανάρθει! Συνολικά μέσα στις 3 ημέρες που ο Ήλιος φαίνεται να ανατέλλει από το ίδιο σημείο του ορίζοντα, αλλάζει πορεία.
Φανταστείτε τον σαν ένα όχημα που κινείται προς νότο, σαν το «Άρμα του Ήλιου» από τη μυθολογία μας. Επιβραδύνει την ταχύτητα του, σταματάει στο ηλιοστάσιο και ξανα-ξεκινά επιταχύνονταν σιγά-σιγά προς βορρά. Αυτός ήταν και ο λόγος που όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν σημαντικές εορτές κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, αφού λάτρευαν τον «ζωοδότη» Ήλιο σα Θεό. Αυτές είναι οι 3 μέρες που συμβόλιζαν την «γέννηση» ή την «ανάσταση» του Θεού Ήλιου!
Οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν εκείνες τις μέρες τη γέννηση του Δία και του Διονύσου, αλλά και του Απόλλωνα-Ηλίου, παριστάνοντας τον πάνω στο ιπτάμενο άρμα του, να μοιράζει το φως στη Γη. Στη σύγχρονη εποχή, το άρμα έγινε έλκηθρο, τα άλογα έγιναν τάρανδοι και το «δώρο» του φωτός που μοίραζε στους ανθρώπους, έγινε κυριολεκτικά το «μοίρασμα των δώρων» του Άη Βασίλη.
Σε αυτό το γλυπτό, που είναι αφιέρωμα του Νεοπτόλεμου από τον δήμο Μελίτης και χρονολογείται περίπου στο 330 π.Χ., εικονίζεται το Σπήλαιο του Πάνα ως «φάτνη», όπου ο Ερμής παραδίδει το «θείο βρέφος» Διόνυσο στις Νύμφες, υπό το βλέμμα του Διός, του Απόλλωνος και της Δήμητρας. Βρέθηκε κατά τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας και σήμερα βρίσκεται στη Στοά του Αττάλου στην Αθήνα.
Ο Διόνυσος αποκαλούταν «Σωτήρ» και «θείο βρέφος», το οποίο γεννήθηκε από την παρθένο Σέμελη. Ήταν ο καλός «Ποιμήν», του οποίου οι ιερείς κρατούσαν την ποιμενική ράβδο. Τον χειμώνα θρηνούσαν το σκοτωμό του Διονύσου από τους Τιτάνες, αλλά μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο γιόρταζαν την αναγέννησή του. Οι γυναίκες-ιέρειες ανέβαιναν στην κορυφή του ιερού βουνού και κρατώντας ένα νεογέννητο βρέφος φώναζαν «Ο Διόνυσος ξαναγεννήθηκε! Ο Διόνυσος ζει!», ενώ σε επιγραφή αφιερωμένη στον Διόνυσο αναγράφεται: «Εγώ είμαι που σε προστατεύω και σε οδηγώ, εγώ είμαι το Άλφα και το Ωμέγα». Πόσο αυτό δεν θυμίζει τη φράση του Ιησού «Εγώ είμαι το Άλφα και το Ωμέγα, ο πρώτος και ο έσχατος, η αρχή και το τέλος» από την Αποκάλυψη του Ιωάννη 22:13.
Ίσως να μας σοκάρει στο πρώτο άκουσμα η ιδέα ότι η μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης, τα «Χριστούγεννα», συμβολίζουν στην πραγματικότητα τον εορτασμό του χειμερινού ηλιοστασίου και συνδέονται με παλαιότερες θρησκευτικές τελετές. Ειδικότερα, η λατρεία του Χριστού παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με του Διονύσου-Βάκχου, το Θεό του κρασιού. Και είναι αρκετές για να μπορέσουν θα θεωρηθούν απλή σύμπτωση. Και οι δύο υπήρξαν γιοι ενός Θεού και μιας θνητής. Και οι δύο καταδιώχτηκαν και υπέφεραν. Πέθαναν κι αναστήθηκαν. Αλλά ίσως το πιο κοινό χαρακτηριστικό στοιχείο τους είναι το κοινό τους σύμβολο: το σταφύλι, που ονομάζεται «βότρυς» στα αρχαία ελληνικά. «Μέγας βότρυς» αποκαλείται ο Ιησούς από το χριστιανό συγγραφέα Κλήμη τον Αλεξανδρέα. «Βότρυς πέπειρος» (ώριμος) χαρακτηρίζεται στον Ακάθιστο Ύμνο (ωδή 7). Ο Χριστός φτάνει στο σημείο να ταυτιστεί με το ίδιο το φυτό που γεννά τον μεθυστικό καρπό: «Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή» παρουσιάζεται να λέει στο Κατά Ιωάννην (15, 1-5). Ενώ το κόκκινο κρασί ταυτίζεται με το ίδιο το αίμα του Ιησού. Εντυπωσιακή είναι και μια εικόνα βυζαντινής τεχνοτροπίας του 15ου αιώνα από την Κρήτη που απεικονίζει το Χριστό να ξεπροβάλλει μέσα από ένα κλήμα αμπελιού, με τους δώδεκα αποστόλους να κάθονται στα κλαδιά του.
Υπάρχει όμως ένα ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί: γιατί το χειμερινό ηλιοστάσιο δεν συμβαίνει στις μέρες μας την 25η Δεκεμβρίου, όπως στην εποχή του Χριστού, αλλά στις 21-22 Δεκεμβρίου;
Σύμφωνα με το βιβλίο του κ. Δ. Σιμόπουλου “Το Άστρο των Χριστουγέννων”, που μπορείτε να βρείτε στον ιστότοπο του Ιδρύματος Ευγενίδου: https://www.eef.edu.gr/media/2644/e_s00011.pdf, το πρόβλημα αρχίζει με το Ιουλιανό Ημερολόγιο που εισήγαγε ο Ιούλιος Καίσαρ το 44 π.Χ. που είχε όμως κι αυτό τις δικές του ατέλειες γιατί έχανε μία ημέρα κάθε 128 χρόνια. Το Ιουλιανό λοιπόν ημερολόγιο είχε θεσπίσει το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 25 Δεκεμβρίου και τότε οι Ρωμαίοι τελούσαν τις γιορτές των Σατουρναλίων προς τιμήν του Κρόνου. Έτσι, οι πρώτοι Χριστιανοί, οι οποίοι ήταν εκτός νόμου στη Ρώμη, συναντιόταν κρυφά και σε μικρές ομάδες στις κατακόμβες, όπου και τελούσαν τις θρησκευτικές τους εορτές. Για να αποφύγουν, λοιπόν, τους διωγμούς, αποφάσισαν να γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, όταν οι Ρωμαίοι ήταν απασχολημένοι με τη δική τους γιορτή.
Όμως, με την πάροδο των ετών, το προστιθέμενο μικρό λάθος του Ιουλιανού Ημερολογίου μετέθεσε την πραγματική ημερομηνία της χειμερινής τροπής. Έτσι λοιπόν, το 325 μ.Χ. που έγινε η Σύνοδος της Νίκαιας, το χειμερινό ηλιοστάσιο συνέβαινε στις 22 Δεκεμβρίου. Η μετάθεση όμως αυτή συνεχίστηκε χωρίς να διορθωθεί μέχρι και το έτος 1582, οπότε η χειμερινή τροπή συνέβαινε στις 12 Δεκεμβρίου. Τότε, ο Πάπας Γρηγόριος 13ος εισήγαγε μία νέα μεταρρύθμιση, γι’ αυτό και το νέο ημερολόγιο, αυτό που χρησιμοποιούμε σήμερα, ονομάζεται Γρηγοριανό και χάνει μία μόνον ημέρα στα 4.000 χρόνια. Για να γίνει μια καινούρια αρχή, η Γρηγοριανή μεταρρύθμιση έτρεψε τη θέση του ημερολογίου προς τα εμπρός με βάση το έτος της Συνόδου στη Νίκαια κι όχι το έτος εισαγωγής του Ιουλιανού ημερολογίου το 44 π.Χ. Γι’ αυτό και το Χειμερινό Ηλιοστάσιο συμβαίνει σήμερα στις 22 Δεκεμβρίου. Έτσι, ο πρωταρχικός λόγος για τον εορτασμό των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου χάθηκε στο διάβα των αιώνων.
Ακόμα και το έθιμο του στολισμού του Χριστουγεννιάτικου δέντρου προέρχεται από την αρχαιότητα. Γενικά πιστεύεται ότι έφτασε στη χώρα μας κατά τη βασιλεία του Όθωνα, τον 19ο αιώνα και οι ρίζες του ανιχνεύονται στις γερμανικές παραδόσεις του 15ου-16ου αιώνα. Κι όμως, ο στολισμός του «Δέντρου» είναι μια πανάρχαια συνήθεια, που συνδέεται άρρηκτα με τη λατρεία της Μάνας Γαίας, αλλά και τον ίδιο τον Διόνυσο, ως Θεός της βλάστησης, που είχε τους τίτλους «Δενδρεύς», «Ένδενδρος» και «Δενδρίτης». Κατά τη διάρκεια των μεγάλων εορτών, οι διάφοροι πολιτισμοί στόλιζαν αειθαλή δέντρα ή κομμένα κλαδιά τους. Δέντρα δηλαδή που κρατάνε το φύλλωμα τους και δεν «πεθαίνουν» το χειμώνα. Για να μην χάνεται και η ελπίδα της αναγέννησης της Φύσης.
Γενικότερα, από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια μέχρι σήμερα, το Δέντρο βρέθηκε στο επίκεντρο της θρησκευτικής λατρείας, πολύ πριν την δημιουργία των πρώτων ναών, τότε που η λατρεία του Θεού γινόταν μέσα σε κάποιο Σπήλαιο-Φάτνη. Στην Μινωική Κρήτη, την κοιτίδα του πρώτου ευρωπαϊκού πολιτισμού, αλλά και στα μυκηναϊκά χρόνια στη συνέχεια, η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας Θεάς – Φύσης συνδυάστηκε με την δεντρολατρεία, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν βρεθεί. Υπάρχουν αρκετά δακτυλίδια-σφραγίδες που παριστάνουν αυτό το Ιερό δέντρο. Ανάμεσα τους το «Δακτυλίδι του Μίνωα» από την Κνωσό και το δακτυλίδι από τον Ταφικό κύκλο Α των Μυκηνών, με τη Θεά καθιστή στην ρίζα ενός Ιερού Δέντρου κι απέναντι της ιέρειες που χορεύουν κρατώντας κλαδιά ελιάς.
Και θέλω να ολοκληρώσω το παρόν άρθρο, με ένα πολύ εντυπωσιακό φαινόμενο που συμβαίνει κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο στην Κνωσό και πιο συγκεκριμένα στην «Αίθουσα του Θρόνου». Πριν από 24 χρόνια, το 1999, μια ερευνήτρια από τη Σουηδία, η Lusy Goodison, μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο εισέρχονται οι ακτίδες του ήλιου στην αίθουσα του Θρόνου της Κνωσού.
Ολόκληρη τη μελέτη που παρουσιάστηκε το 2001, μπορείτε να τη δείτε ΕΔΩ:
Η είσοδος στην «Αίθουσα του Θρόνου» γίνεται μέσα από ένα πολύθυρο, στο οποίο διακρίνονται 4 ανοίγματα. Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, αμέσως μόλις ο ήλιος ανατείλει πάνω από τον απεναντινό λόφο του Προφήτη Ηλία, εισέρχεται στην αίθουσα του θρόνου από το νοτιότερο άνοιγμα και φωτίζει ακριβώς το σημείο που βρίσκεται ο θρόνος. Επειδή από τα μινωικά χρόνια μέχρι σήμερα η μετατόπιση το σημείο από το οποίο ανατέλλει ο ήλιος κατά τα ηλιοστάσια είναι ελάχιστη, της τάξης της μισής μοίρας, το φαινόμενο αυτό συνεχίζει να παρατηρείται αμετάβλητο μέχρι τις μέρες μας. Η «Αίθουσα του Θρόνου» λειτουργεί σαν ένα ακριβέστατο ημερολόγιο, αφού ο ήλιος εισέρχεται στα ηλιοστάσια και στις ισημερίες από διαφορετικό άνοιγμα του πολύθυρου και στοχεύει / φωτίζει κάποιο διαφορετικό σημείο μέσα στην αίθουσα του θρόνου.
Όπως φαίνεται στην παραπάνω εικόνα, ο θρόνος σήμερα δεν φωτίζεται ολόκληρος, αλλά φωτίζεται μόνο το κάτω μέρος του. Αυτό μπορεί να οφείλεται στον τρόπο που ο Έβανς έκανε την αποκατάσταση του κτιρίου της αίθουσας του θρόνου που βρέθηκε γκρεμισμένο. Το πλάτος των ανοιγμάτων του πολύθυρου ήταν σαφές από τη θέση που είχαν οι κολώνες. Όμως το ύψος που είχαν οι πόρτες δεν μπορούσε να είναι γνωστό.
Αρκετοί μελετητές πιστεύουν ότι το πολύθυρο που φαίνεται στις παραπάνω φωτογραφίες, θα έπρεπε να είναι πιο ψηλό ή να έχει από πάνω παράθυρα, όπως συμβαίνει και σε ένα άλλο τμήμα του ανακτόρου, αυτό που ονομάζουμε «Αίθουσα των Διπλών Πελέκων». Αυτή βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του ανακτόρου και ο ήλιος εισέρχεται σε αυτήν μέσα από τρεις σειρές κολώνες, με παρόμοιο τρόπο όπως και στην «Αίθουσα του Θρόνου». Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι ότι μέσα σε αυτήν βρέθηκε άλλος ένας θρόνος, ο οποίος φωτίζεται ολόκληρος ακριβώς την ημέρα του χειμερινού ηλιοστασίου. Ο τρόπος με τον οποίο έγινε η ανασύσταση αυτής της αίθουσας, προσέδωσε μεγαλύτερο ύψος στο πολύθυρο μέσω των παραθύρων που βρίσκονται πάνω από τις θύρες και έτσι οι ηλιαχτίδες μπορούν να φωτίζουν ολόκληρο το θρόνο.
Την πληροφορία ότι το ίδιο φαινόμενο συμβαίνει και στην «Αίθουσα των Διπλών Πελέκων», μας τη δίνει στην ίδια εργασία της η Lucy Goodison και προέρχεται από τον Αντώνη Βασιλάκη, ο οποίος γνώριζε ότι ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτων (που ανακάλυψε το ανάκτορο της Ζάκρου) είχε φωτογραφίσει αυτό το φαινόμενο. Δυστυχώς, δεν μπόρεσα ακόμα να βρω αυτές τις φωτογραφίες και επιπλέον αυτό το μέρος του ανακτόρου δεν είναι επισκέψιμο σήμερα, για λόγους που δεν γνωρίζω, ενώ πριν από λίγα χρόνια ήταν επισκέψιμο. Έτσι, δεν μπορούμε ούτε σαν επισκέπτες να απολαύσουμε αυτό το φαινόμενο.
Κατά τη μινωική εποχή εφαρμοζόταν ένα σεληνο-ηλιακό ημερολόγιο και πάνω στο μινωικό θρόνο αποτυπώνεται τόσο ο ήλιος όσο και η σελήνη. Μπορεί να ονομάζεται «Θρόνος του Μίνωα», αλλά στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε ποιος μπορεί να καθόταν σε αυτόν τον θρόνο. Θεωρείται όμως σίγουρο, ότι κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, που η νύχτα σταματάει να μικραίνει και η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει, εορταζόταν η αναγέννηση της φύσης και πιθανότατα η αναγέννηση του Θεού ή της Θεάς στο πρόσωπο του βασιλιάς ή της βασίλισσας, του ιερέα ή της ιέρειας. Και όποιος και αν καθόταν σε αυτόν τον θρόνο, φωτιζόταν εκείνη τη μέρα και έπαιρνε το χρίσμα για να συνεχίσει και την επόμενη χρονιά το έργο του.
Η αρχαιότερη λοιπόν μέχρι σήμερα ρίζα της εορτής των Χριστουγέννων βρίσκεται στον μινωικό πολιτισμό και στο ανάκτορο της Κνωσού. Ένα ανάκτορο που χτίστηκε περίπου το 1900 π.Χ. πάνω σε ένα προγενέστερο (η πρώτη κατοίκιση του χώρου ανάγεται στο μακρινό 6.000 π.Χ). Καταστράφηκε και ανοικοδομήθηκε περίπου το 1700 π.Χ., ενώ τελικά φαίνεται να εγκαταλείφθηκε περίπου το 1100 π.Χ. Στο ανάκτορο αυτό, αποτυπώνεται η σοφία και η γνώση των αρχαίων μας προγόνων, των Μινωιτών, αφού έχει αποδειχθεί με μελέτες DNA ότι είμαστε άμεσοι απόγονοί τους. Μια αστρονομική γνώση, που προϋποθέτει και άριστη γνώση μαθηματικών και γεωμετρίας, ώστε να μπορέσουν να κάνουν τους κατάλληλους υπολογισμούς για να χτίσουν αυτό το ανάκτορο, που ακόμα και 4000 χρόνια μετά φανερώνει την ανωτερότητα του πολιτισμού τους. Αφού ακόμα και σήμερα, με όλα τα μέσα που διαθέτουμε, η κατασκευή ενός αντίστοιχου ανακτόρου, με όλους αυτούς τους υπολογισμούς και ιδιαιτερότητες (και πολλές ακόμα που δεν αναφέρονται στο παρόν άρθρο) είναι ένα πραγματικά δύσκολο εγχείρημα. Αρκεί να σκεφτούμε ότι το ανάκτορο της Κνωσού, που καταλαμβάνει περισσότερα από 20.000 τ.μ., παρείχε τρεχούμενο νερό και αποχέτευση, ενώ θεωρείται ανώτερο ακόμα και από τις Βερσαλλίες που δεν είχαν αυτές τις βασικές για την υγεία «πολυτέλειες».
Ο μινωικός πολιτισμός, ο πρώτος πολιτισμός της Ευρώπης, μας συνδέει με τις ρίζες μας και αξίζει τη προσοχή και την μελέτη μας, όχι μόνο ως μια προσπάθεια αυτογνωσίας, αλλά και ως γνήσιο θεμέλιο λίθο για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας που την πρώτη θέση θα έχει ο άνθρωπος!
Αν ενδιαφέρεστε γενικότερα για θέματα αρχαιοαστρονομίας, μπορείτε να επισκεφθείτε το κανάλι μου στο YouTube «Greek Archaeoastronomy» πατώντας ΕΔΩ:
