Σημαντικά στοιχεία για τη ζωή του κορυφαίου της μεταφυσικής ζωγραφικής που γεννήθηκε στο Βόλο έρχονται στο φως
Αγνωστες πτυχές της ζωής του κορυφαίου ζωγράφου Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, ο οποίος γεννήθηκε στο Βόλο, φέρνει στο φως η νέα έκδοση του Ιδρύματος «Giorgio e Isa de Chirico» στην οποία καταγράφεται για πρώτη φορά ένας μεγάλος έρωτας, που γεννήθηκε κυριολεκτικά στις φλόγες του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Εναν αιώνα μετά, αυτή η άγνωστη ιστορία αγάπης, που δεν τελεσφόρησε τελικά, έρχεται στο φως μέσω του βιβλίου του Eugenio Bolognesi με τίτλο: «Αλκηστη. Μια ιστορία αγάπης στη Φερράρα. Giorgio de Chirico και Antonia Bolognesi», του Ιδρύματος Ντε Κίρικο, το οποίο εκδόθηκε από την εταιρία Maretti. Τα γράμματα που με τόση αγάπη φύλαξε η αγαπημένη του Ντε Κίρικο, βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, χάρη στην απόφαση του ανιψιού της να τα θέσει στη διάθεση του Ιδρύματος, εμπλουτίζοντας με σημαντικές πληροφορίες το παζλ της ζωής ενός καλλιτέχνη, ο οποίος κατέχει εξέχουσα θέση στο πάνθεον των εμβληματικών προσωπικοτήτων του 20ου αιώνα.
Ρεπορτάζ: ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΥΔΡΑΙΟΥ
Πολύτιμη είναι η συνδρομή του Νίκου Βελισσιώτη, στο συγκεκριμένο ρεπορτάζ, ο οποίος μας μετέφερε τις πληροφορίες που παραθέτουμε και επιμελήθηκε τη μετάφραση των έγγραφων τεκμηρίων από τα Ιταλικά. Ο κ. Βελισιώτης εργάζεται στο Ιδρυμα «Giorgio e Isa de Chirico» της Ρώμης, ως μέλος του τμήματος Ιστορικών Ερευνών και έχει δημοσιεύσει διάφορες μελέτες για το Ιδρυμα.
«Ηταν, είναι και θα παραμείνει ένα μεγάλο πρόβλημα για τους ιστορικούς, να μπορέσουν να σχεδιάσουν λεπτομερώς τη ζωή του μεγάλου Ελληνοϊταλού καλλιτέχνη. Τα διαρκή ταξίδια του στον κόσμο, η συνεχής αλλαγή κατοικίας και μια παράξενη έλλειψη ενδιαφέροντος να διατηρήσει ένα προσωπικό αρχείο, δυσκολεύουν τη σύνταξη μιας βιογραφίας του Giorgio de Chirico και άλλο δεν μας απομένει από το βιβλίο «Αναμνήσεις από την ζωή μου» που έγραψε το 1945 και που συμπλήρωσε το 1960» σημειώνει ο κ. Βελισιώτης, τονίζοντας παράλληλα ότι «ο de Chirico, προσπαθεί να κρατήσει έξω από το κείμενο την προσωπική του ζωή όσο μπορεί. Στο βιβλίο του αυτό δεν υπάρχει, παραδείγματος χάριν, ίχνος της πρώτης συζύγου του, της Raissa Gourevitch.
Η Fondazione Giorgio e Isa de Chirico, θέλοντας να στοιχειοθετήσει με ακρίβεια την ζωή και το έργο του πιο μεγάλου καλλιτέχνη του εικοστού αιώνα, προσπαθεί να συλλέξει υλικό που βρίσκεται σε άλλα αρχεία και που αφορά τον de Chirico, και δημοσιεύοντάς το σιγά-σιγά, να καλύψει τις ελλείψεις.
«Ευτυχώς, πολλοί άνθρωποι που συνεργάστηκαν με το ζωγράφο ή είχαν κάποια σχέση μαζί του κράτησαν στα αρχεία τους τα γράμματά του ή εξιστόρησαν τις σχέσεις τους αυτές, που με τον καιρό έρχονται στο φως και συμπληρώνουν αυτό το ημιτελές πορτραίτο» επισημαίνει ο κ. Βελισιώτης, προσθέτοντας ότι « η Fondazione Giorgio e Isa de Chirico, δημοσίευσε φέτος ένα βιβλίο του Eugenio Bolognesi με τίτλο: «Αλκηστη. Μια ιστορία αγάπης στη Φερράρα. Giorgio de Chirico και Antonia Bolognesi», με εκδότη την εταιρεία Maretti».
Γοητευτική ιστορία
Σημαντικό είναι παράλληλα, το γεγονός, ότι μέσα από τα γράμματα του Ντε Κίρικο προς την αγαπημένη του, φαίνεται καθαρά ότι η περίφημη προσωπογραφία με τίτλο «Αλκηστη» που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου, ανήκει στην Αντώνια, η οποία έζησε με την ανάμνηση του de Chirico και δεν παντρεύτηκε ποτέ.
Αφετηρία της άγνωστης αυτής ιστορίας αγάπης, είναι ο Μάιος του 1915, την εποχή που ο de Chirico και ο αδελφός του, επίσης ζωγράφος, Αλμπέρτο Σαβίνιο, επιστρέφουν από τη Γαλλία στην Ιταλία και επιστρατεύονται στη Φερράρα. Κορυφαία θέση μεταξύ των έργων της συγκεκριμένης περιόδου κατέχει ένα γυναικείο πορτραίτο, που τιτλοφορείται «Αλκηστη».
Στις 23 Ιουλίου του 1918, σε γράμμα που στέλνει ο de Chirico στο φίλο του Αρντέντζο Σοφίτσι, αναφέρει ότι στην έκθεση που ετοιμάζει για τη Ρώμη, θα παρουσιάσει «…ένα πορτραίτο ένα γυναικείο κεφάλι, που έκανα εδώ στη Φερράρα, έτσι εκείνοι, οι Ρωμαίοι, θα δουν ότι όταν θέλουμε είμαστε πιο κλασσικοί από τους κλασσικούς».
Ενα μήνα αργότερα στις 5 Σεπτεμβρίου, σε άλλο γράμμα του, αυτή την φορά στον φίλο του Roberto Melli, γράφει: «Εργάζομαι πολύ, τελειώνω το κεφάλι μιας γυναίκας, μιας αληθινής γυναίκας με σάρκα και οστά. Το ονόμασα Αλκηστη, γιατί καθώς εργαζόμουν μου ήρθε στο μυαλό ο γλυκός μύθος της νύφης από την Θεσσαλία».
Το τελευταίο γράμμα που έχει σχέση με τον πίνακα αυτόν, χρονολογείται το Φεβρουάριο του 1919, προς τον Angelo Signorelli, που είχε στο μεταξύ αγοράσει το έργο όπου του γράφει: «Εντιμε καθηγητά, η έκθεση θα παραταθεί μέχρι τις 21 του μήνα, έτσι δεν μπορώ να σας φέρω την Αλκηστη πριν από τις 22».
Στο βιβλίο των «Αναμνήσεων» του, ο de Chirico γράφει χαρακτηριστικά: «Η έκθεση είχε μέτρια επιτυχία. Πουλήθηκε μόνο ένας πίνακας, ο μόνος μη μεταφυσικός πίνακας όλης της έκθεσης που ήταν το πορτραίτο ενός κοριτσιού. Αγοραστής ήταν ο καθηγητής Angelo Signorelli, ο όποιος, πολύ φρόνιμα, διάλεξε τη λιγότερο μεταφυσική σύνθεση της έκθεσής μου. Ο καθηγητής Signorelli ήταν ο πρώτος Ιταλός που μου αγόρασε πίνακα, όπως ο κύριος Oliviè Senn ήταν ο πρώτος άνθρωπος που μου αγόρασε πίνακα».
Μετά το θάνατο του κορυφαίου καλλιτέχνη, οι κριτικοί τέχνης διατύπωσαν πολλές θεωρίες, αποδίδοντας το μοντέλο του έργου στην Ernesta Tibertelli, αδελφή του ζωγράφου Filippo de Pisis που όμως δεν έμοιαζε καθόλου με το πορτραίτο αλλά και στην Maritza Mistri, ερωτευμένη τον καιρό εκείνο με τον Savinio.
Ξαφνικά, και σχεδόν εκατό χρόνια από την εποχή εκείνη, επισκέφθηκε το Ιδρυμα «Giorgio e Isa de Chirico» ο κ. Eugenio Bolognesi, κρατώντας ένα δέμα με περισσότερα από εκατό χειρόγραφα γράμματα του de Chirico, προς τη θεία του Antonia Bolognesi, που είχε πεθάνει πριν 35 χρόνια, μαζί με άλλα έγγραφα που επιτέλους ρίχνουν άπλετο φως στη θαυμάσια αυτή ιστορία. Τα γράμματα αυτά είχαν βρεθεί προσεκτικά φυλαγμένα στο σπίτι της θείας του.
Γυναικείο πορτρέτο
Στη διάρκεια της παραμονής του στη Φερράρα, όταν είχε επιστρατευτεί, ο de Chirico γνώρισε και ερωτεύτηκε την Αντώνια. Το πρώτο του καρτ ποστάλ το στέλνει από την Ρώμη, όπου τον έχουν μεταθέσει, την 1η Ιανουάριου 1919. Το πρώτο γράμμα, που γράφτηκε στις 4 Ιανουαρίου, τελειώνει με τη φράση: «Θα σου γράφω κάθε μέρα όπως σου υποσχέθηκα και θα κρατήσω όπως ένας αξιοπρεπής κύριος όλες τις άλλες υποσχέσεις που σου έκανα».
Σε ένα άλλο γράμμα της 11ης Ιανουαρίου γράφει: «Ζω συνεχώς με τη σκέψη σου Αντώνια. Δεν υπάρχει στιγμή στη ζωή μου που η αγαπημένη σου μορφή να μην είναι παρούσα. Λοιπόν μην θλίβεσαι, δεν το θέλω απολύτως. Πρέπει να έχεις τυφλή εμπιστοσύνη, (πιστεύεις εσύ ότι μετά τους όρκους που δώσαμε ο ένας στον άλλο θα μπορέσω εγώ να κάνω την ατιμία, να μην κρατήσω την υπόσχεση;). Λοιπόν ησύχασε και ηρέμησε. Μια φορά ενωμένοι τίποτε δεν μπορεί να μας χωρίσει πια. Και μόνο ο θάνατος μπορεί να με εμποδίσει να δεθώ μαζί σου». Και αργότερα στις 20 Ιανουαρίου: «Πιστεύω ότι το 1919 θα είναι για μας ο χρόνος της τελικής νίκης, δηλαδή ο χρόνος που θα γίνουμε σύζυγοι».
Στις 23 Ιανουαρίου για πρώτη φορά της γράφει για το πορτραίτο. «Η εντύπωση του πορτραίτου σου ήταν εξαίρετη, στη μητέρα μου που είναι η μόνη που το είδε ως τώρα».
Στις 30 Ιανουαρίου ο de Chirico, της στέλνει την πρόσκληση για την έκθεση που κάνει στον εκθεσιακό χώρο Bragaglia, στη via Condotti 21, της Ρώμης. Στο πίσω μέρος μεταξύ άλλων γράφει: «Κρίμα που δεν μπορείς να την δεις. Θα έβλεπες το πορτραίτο σου (Αλκηστη) να βασιλεύει στη μέση των άλλων έργων.
Στις 31 Ιανουαρίου γράφει στην αγαπημένη του: «Η σκέψη σου δεν με αφήνει ποτέ και αν θέλω να έχω όραμα χαμογελαστό, είναι το αγαπημένο πρόσωπο σου που πρέπει να αναπολώ, και μόνο όταν σκέπτομαι τον καιρό που θα έρθει, τις ευτυχισμένες μέρες που μας περιμένουν και που αξίζουμε, μόνον όταν σκέπτομαι τον καιρό αυτό, λέω ότι μπορώ να αισθανθώ τη γλύκα μιας αληθινής και γαλήνιας ευτυχίας, χωρίς αμφιβολίες και χωρίς έγνοιες».
Στις 5 Φεβρουαρίου γράφει: «Η έκθεση πάει καλά, το πορτραίτο σου το θαυμάζουν. Το ονόμασα Αλκηστη». Στις 14 Φεβρουαρίου της γράφει: « Η Αλκηστη αρέσει πολύ, και φοβούμαι ότι θα την πάρουν μακριά μου. Θα σε ενημερώσω για την τύχη της αδελφής σου». Στις 19 Φεβρουαρίου πληροφορεί την αγαπημένη του ότι: «Υπάρχει ένας συλλέκτης της Ρώμης που θέλει να αγοράσει την Αλκηστη. Δεν κανονίσαμε ακόμη την τιμή αλλά πιστεύω ότι τελικά θα το αποφασίσει». Και τελικά στις 27 Φεβρουαρίου: «Η Αλκηστη αγοράστηκε από ένα συλλέκτη της Ρώμης».
Ετσι λύνεται μια για πάντα το μυστήριο του γυναικείου πορτρέτου, που όπως αποδεικνύεται, ανήκει στην αγαπημένη του Αντώνια.
Δυνατά συναισθήματα
Η ωραία αυτή ιστορία που όπως φαίνεται συγκλόνισε τον de Chirico, δεν είχε, δυστυχώς, αίσιο τέλος, όπως αποδεικνύεται από το σπάνιο αρχειακό υλικό που καταγράφεται στην έκδοση του Ιδρύματος de Chirico.
Στις αρχές Μαρτίου ο de Chirico πηγαίνει στη Φερράρα για να επισκεφτεί την Αντώνια. Σε γράμμα του, που χρονολογείται στις 9 Μαρτίου γράφει: «Την προηγούμενη Κυριακή αυτή την ώρα ήμουν μαζί σου. Τέλειωσαν γρήγορα αυτές οι τρεις ήμερες, του ονείρου και της καθαρής ευτυχίας. Δικός σου nunc et semper. Giorgio. Πριν κλείσει αυτός ο χρόνος θα είμαστε ενωμένοι, πολυαγαπημένη μου Αλκηστη».
Η σχέση όμως δεν εξελίχθηκε σύμφωνα με τις προσδοκίες των δύο ερωτευμένων νέων. Η απομάκρυνση, η άσχημη περίοδος φτώχειας στο τέλος του πολέμου, η απασχόληση του de Chirico, με τη ζωγραφική, αλλά και οι αντιρρήσεις του πατέρα και του αδελφού της Αντώνιας για τη σχέση αυτή, την φθείρουν σιγά-σιγά.
Τα γράμματα του Ντε Κίρικο καταγράφονται μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου όταν ο πατέρας της Αντώνιας, του γράφει ένα γράμμα, αντίγραφο του οποίου, βρέθηκε στο αρχείο της Αντώνιας.
«Αγαπητέ κύριε. de Chirico, η Αντώνια μου έδειξε το σημείωμά σας. Οι λόγοι για τους οποίους εσείς είχατε μια καθαρή και ακριβή έκφραση των θελήσεών μας, δεν μου φαίνεται ότι έχουν αλλάξει. Έχουμε αποφασίσει να μην σας εμποδίσουμε με τίποτε αν εσείς δείξετε ότι έχετε δημιουργήσει μια θέση σταθερή που θα σας επιτρέπει να χτίσετε μια οικογένεια, άξια των σημερινών αναγκών της ζωής. Θεωρώ λοιπόν όχι έγκαιρη την επίμονη σας, πριν εκπληρώσετε τους όρους που εξέθεσα. Σας χαιρετώ με υπόληψη. Bolognesi Giuseppe».
Από την ημερομηνία αυτή, κανένα άλλο γράμμα του de Chirico δεν υπάρχει. Η Αντώνια συνεχίζει να του γράφει, κρατώντας αντίγραφα από τα γράμματά της και λέγοντάς του ότι θέλει να συνεχίσει τη σχέση τους αλλά δεν παίρνει απάντηση.
Στις 25 Φεβρουαρίου του γράφει: «Ο πατέρας μου περιμένει μια απάντηση στο γράμμα του στις 24 Δεκεμβρίου. Πρέπει να σκεφτείς καλά γιατί εγώ είμαι ανυπόμονη, και ελπίζω να έχω γράμματά σου. Δεν μπορώ να σε ξεχάσω όπως είμαι σίγουρη ότι ούτε και εσύ θα μπορέσεις να με ξεχάσεις». Αλλά από την άλλη πλευρά επικρατεί σιωπή, άγνωστο γιατί.
Η Αντώνια κρατά αποκόμματα από εφημερίδες που μιλούν για τον de Chirico, και προσπαθεί να τον βρει. Ο ζωγράφος όμως ταξιδεύει διαρκώς και δεν θα απαντήσει πια σε κανένα γράμμα ή έκκληση. Δεν γνωρίζουμε τίποτε για τους λόγους της σιωπής του. Οι καιροί ήταν δύσκολοι για τον de Chirico. Η μεταπολεμική φτώχεια δεν διευκόλυνε πωλήσεις έργων, και την εποχή εκείνη ο de Chirico στρέφεται στην έρευνα μιας νέας ζωγραφικής τεχνικής, που θα δώσει τους καρπούς της αργότερα. Η Αντώνια έμεινε για πάντα πιστή στην ανάμνηση αυτού του μεγάλου έρωτα και δεν παντρεύτηκε ποτέ. Του έγραψε μερικά ακόμη γράμματα, που δεν είχαν, ωστόσο, απάντηση.
Η τελευταία συνάντηση
Στις 21 Δεκεμβρίου 1950, υπάρχει ένα μικρό σημείωμα που αναφέρει: «Πριν αφήσω αυτήν την ωραία Ρώμη που με φιλοξένησε για την επέτειο του Giubileo, και μετά την τύχη που είχα να σας συναντήσω, συντροφευμένο από το πρόσωπο, (σίγουρα την σύζυγο του Isa), κοντά στην Galleria di Piazza di Spagna, παίρνω την άδεια να εμπιστευτώ αυτό το γράμμα για σας, με πολλούς χαιρετισμούς και ευχές για Καλά Χριστούγεννα. Πιστή, Antonia Bolognesi». Μπόρεσαν λοιπόν να ειδωθούν ακόμη μια φορά μετά από τόσα χρόνια. Ποιος ξέρει τι θα είπαν ο ένας στον άλλο και τι αναμνήσεις ξύπνησαν στο μυαλό τους. Το έστειλε ή όχι; Το έλαβε ποτέ ο de Chirico; Ισως δεν θα το μάθουμε ποτέ.
Η Αντώνια πέθανε στις 13 Ιανουαρίου του 1976, δύο χρόνια πριν από τον de Chirico. Σε ένα συρτάρι του κομοδίνου, δίπλα στο κρεβάτι της, κλεισμένα σε ένα χάρτινο κουτάκι, βρέθηκαν όλα τα γράμματα και οι σημειώσεις αυτές, που για τριανταπέντε χρόνια ακόμη κρατήθηκαν μυστικά από τα ανίψια της. Το 2012 αποφασίζουν να τα διαβάσουν και αντιλαμβάνονται ότι πρόκειται για έγγραφα που έχουν μεγάλη σημασία για την ιστορία του de Chirico για την περίοδο αυτή.
Τα τακτοποιούν, τα μεταγράφουν και τα προσκομίζουν στην Fondazione Giorgio e Isa de Chirico, που αποφασίζει να τα δημοσιεύσει, εκατό, σχεδόν, χρόνια μετά από την εποχή που γράφηκαν. Ο ανιψιός της Αντώνιας, Eugenio Bolognesi, γράφει το βιβλίο.
Μέσα από τις επιστολές πληροφορούμαστε ότι ο πατέρας της Αντώνιας έλεγε για τον de Chirico στην τυπική διαλεκτό της Φερράρας: «Αυτός εδώ κάνει το ζωγράφο και είναι μόνο ικανός να ζωγραφίζει κάδρα». Ετσι από την αδιαλλαξία του πατέρα και ειδικά του αδελφού της Αντώνιας, που ήταν στρατιωτικός, το ειδύλλιο είχε άσχημο τέλος. Μόνο τα γράμματα που η Αντώνια κράτησε με αγάπη σε όλη τη ζωή της, φώτισαν την ωραία αυτή ιστορία, που αλλιώς θα έμενε άγνωστη, και μπόρεσαν να ταυτοποιήσουν τη γυναικεία προσωπογραφία που ο de Chirico αφιέρωσε στην αγαπημένη του, δίνοντάς της το όνομα «Αλκηστη».
