Του Κώστα Λιάπη
Aπό τους πιο πλούσιους μήνες για την ελληνική λαογραφία ο Γενάρης, μ’ όλη τη φτώχεια του σε βιοτικά και κυρίως βέβαια σε γεωργικά αγαθά, αφού χρονικά βρίσκεται στην καρδιά του χειμώνα, εξ ου και η παλιότερη λαϊκή ονομασία του «Μεσοχείμωνος» ή «Κρυαρίτης».
Ωστόσο, η θέση του στην αρχή του χρόνου και του μηνολόγιου και η μαγική διάσταση τούτης της πρωτιάς του ήταν αρκετή για να θεωρείται από το λαό μας ως ο πιο σπουδαίος και μεστωμένος μήνας του χρόνου. Και τέτοιος βέβαια στάθηκε και για την πηλιορείτικη λαογραφία· κι απόδειξη η πληθώρα των παροιμιών, που λέγονται μέχρι σήμερα στα χωριά του Πηλίου και είτε έχουν σαν κεντρικό άξονα της νοηματικής αναφοράς τους τον ίδιο τούτο μήνα είτε τον εμπλέκουν με άλλους μήνες του χρόνου.
Ιδού όμως, διατυπωμένο στην πηλιορείτικη ντοπιολαλιά και με τη σημασία του, το γεναριάτικο παροιμιακό υλικό που μάζεψα στο ταγάρι μου από το Πήλιο εδώ και κοντά εξήντα χρόνια που ασχολούμαι με τη λαογραφία:
Κι αρχίζω με τις παροιμίες που αναφέρονται αποκλειστικά στο Γενάρη:
Χιόν’ γιναριάτ’κου,
χρυσάφ’ τ’ καλουκιριού.
Δηλαδή το χιόνι του Γεναριού είναι εξαιρετικά πολύτιμο, γιατί λιώνοντας αργά τροφοδοτεί τις πηγές, με συνέπεια να υπάρχει αφθονία νερού το καλοκαίρι και σε λογική συνάρτηση πλούσια παραγωγή αγαθών της γης.
Γινάρ’ μήνα κλάδιβι
κι για φιγγάρ’ μη ρουτάς.
Επειδή ο Γενάρης είναι ο τελευταίος μήνας που προσφέρεται για το κλάδεμα του αμπελιού, δεν υπάρχουν περιθώρια, βλέποντας το φεγγάρι αν είναι στη «γιόμιση» ή στη «χάση» του, για να διαλέγεις καιρό κατάλληλο γι’ αυτή τη δουλειά.
Του Γινάρ’ του φιγγάρ’
παρά λίγου μέρα μοιάζ’.
Η παροιμία λειτουργεί κυριολεκτικά, με βάση το γεγονός ότι το γεναριάτικο φεγγάρι είναι πολύ λαμπερό.
Όσου ακούς τουν Ιουρδάν’
βάνι ψάρια στου τηγάν’.
Σ’ όσο διάστημα, δηλαδή, ψάλλονται τα τροπάρια της γιορτής των Φώτων στην εκκλησιά, και συγκεκριμένα από τις 6 ως τις 14 Ιανουαρίου, μπορεί ο χριστιανός να τρώει κάθε μέρα ψάρια, αφού δεν υπάρχει σχετική απαγόρευση από τους ιερούς κανόνες της εκκλησίας μας.
Ιδού, όμως, κι οι παροιμίες όπου ο Γενάρης εμπλέκεται στο Πήλιο και με άλλους μήνες του χρόνου:
T’ Αντριά τα χιόνια σίδερα,
του Γεναριού λιθάρια (ή τσιλίκια),
του Φλεβαριού και του Μαρτιού
σάπια σαν κουλουκύθια.
Δηλ. το Δεκέμβρη («Αντριά» για τους παλιούς πηλιορείτες) και το Γενάρη, επειδή το κρύο είναι πολύ κι οι μέρες μικρές, τα χιόνια είναι σφιχτά και λιώνουν δύσκολα, ενώ το Φλεβάρη και το Μάρτη, που το κρύο αρχίζει, εν όψει της Άνοιξης, να μαλακώνει κι οι μέρες να «ξανοίγουν», τα χιόνια είναι μαλακότερα και λιώνουν πιο γρήγορα.
Του χιόν’ τ’ Γιναριού κουπριά,
τ’ Μαρτιού φουτιά.
Δηλαδή, το γεναριάτικο χιόνι είναι πολύ χρήσιμο για όλα τα φυτά, αντίθετα με το όψιμο μαρτιάτικο χιόνι, που συνήθως «καίει» τα αειθαλή δέντρα, όταν μάλιστα με την κοπριά βλαστολογούν πρώιμα.
Του Γινάρ’ κι του Φλιβάρ’,
φύτιβι καταβουλάδις.
Γνωστή στο πανελλήνιο παροιμία λέγεται και στο γονιμότατο Πήλιο, όπου όντως οι καταβολάδες «πιάν’νι σαν παλαβές» (όπως λένε οι πηλιορείτες) αν φυτευτούν μέσα σε τούτο το δίμηνο.
Κότα, πίτα του Γινάρ
κι παπί τουν Αλουνάρ’.
Είναι αξιολογημένο πως η κότα και η πίτα είναι νοστιμότερα εδέσματα για το μήνα Γενάρη, ενώ η πάπια προσφέρεται για μαγείρεμα περισσότερο το μήνα Ιούλιο (Αλωνάρη).
Να ’μουν του Μάη γάιδαρους,
τουν Αύγουστου κριάρ’,
ούλου του χρόνου κόκουρας
κι γάτους του Γινάρ’.
Χιουμοριστική παροιμία με τους μήνες, όπου τα αναφερόμενα ζώα βρίσκονται σε αντίστοιχο οργασμό.
Του Γινάρ’ κι του Φλιβάρ’
παίρν’ η Μπαλουγιάνν’ς χαμπάρ’.
Η παροιμία είναι γνωστή μόνο στο χωριό Μούρεσι του Ανατολικού Πηλίου και θυμίζει πως τα βαρέλια με το καλό κρασί πρέπει ν’ ανοίγονται αυτό το δίμηνο.
Να κι ο σχετικός παροιμιόμυθος, όπως μου τον διηγήθηκε το 1963 η παλιά μαμή του χωριού Μαρία Ζαχαρά:
«Ήτανι στα παλιά τα χρόνια στ’ Μούρισ’ ένας γιρου – Μπαλουγιάνν’ς μι τ’ όνουμα, μιρακλής για του κρασί απ’ έφτιανι. Αυτός, λοιπόν, ανάμισα στ’ άλλα κρασιά τ’, έφκιανι κι ένα βαριλάκ’ απ’ του π’νι, μαναχός τ’ του καταχείμουνου, του Γινάρ’ δηλαδή κι του Φλιβάρ’. Κ’ ήτανι τότι γι’ αυτόνι σα να προυτουχαμπάρ’ζι του γκόσμου. Για τ’ αυτό κι έλιγι η ίδιους: «Του Γινάρ’ κι του Φλιβάρ’ παίρν’ η Μπαλουγιάνν’ς χαμπάρ’»…
