Μωραϊτίδης και Παπαδιαμάντης υπηρετούν με συνέπεια το εορταστικό διήγημα. Σημαντικό μέρος του έργου τους εντάσσεται σε αυτήν την κατηγορία, με τις υποθέσεις των διηγημάτων να έχουν σχέση με τα δρώμενα των ημερών ή έστω να εκτυλίσσονται κατά τις περιόδους των μεγάλων εορτών της χριστιανοσύνης, τα Χριστούγεννα (Πρωτοχρονιά – Φώτα) και το Πάσχα. Η προτίμηση και των δύο Σκιαθιτών στο συγκεκριμένο είδος προκύπτει από την εσωτερική τους ανάγκη να προβάλλουν τα γνήσια παραδοσιακά στοιχεία του τόπου τους, αλλά και να εκφράσουν την πηγαία τους λατρεία προς το θείο, με τους αδιαπραγμάτευτους κανόνες που οι ίδιοι θέτουν. Είναι άλλωστε γνωστή η εκ βαθέων κατάθεση του Παπαδιαμάντη στον Λαμπριάτικο Ψάλτη – «Το επ’ εμοί…».
Στον Παπαδιαμάντη, που συνήθως μας είναι πιο γνώριμος, παρατηρείται μια ισορροπία περίπου ως προς τον αριθμό των χριστουγεννιάτικων και πασχαλινών διηγημάτων(1), με τα πρώτα να είναι περισσότερα λόγου του εύρους των εορτών του Δωδεκαημέρου, συμπεριλαμβανόμενων, δηλαδή, και των πρωτοχρονιάτικων ή των Φώτων. Αντίθετα, στον, ομογάλακτο βέβαια, Μωραϊτίδη επισημαίνεται μια εξόφθαλμη δυσαναλογία υπέρ των χριστουγεννιάτικων, που μαζί με εκείνα της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων φθάνουν τα 16, ενώ τα πασχαλινά είναι μόνον τρία. Η διαφορά ετούτη, αν συνυπολογίσουμε τη βαθιά πίστη και ευλάβεια του Μωραϊτίδη, του μεγαλόσχημου μοναχού Ανδρόνικου στις δυσμές του βίου του, προβάλλει δυσεξήγητη και πιθανόν να σχετίζεται με τα ερεθίσματα και την έμπνευση του συγγραφέα ή ακόμη και με το γεγονός ότι συνέγραψε αρκετά λιγότερα διηγήματα από τον Παπαδιαμάντη (171 έναντι 30).
Ο Τέλλος Αγρας στη μελέτη του «Τα διηγήματα του Μωραϊτίδη(2)» αποκαλεί τον συγγραφέα «Χριστουγεννιάτικο ψάλτη», αφού δημιουργεί βέβαια περισσότερα χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Ερμηνεύει αυτή την προτίμησή του, επειδή για τις εορτές των Χριστουγέννων επιστρέφουν συνήθως οι ξενιτεμένοι Σκιαθίτες ναυτικοί, όπως άλλωστε φαίνεται στα διηγήματα: Ο Αναποδιασμένος, Η Πορταϊτισσα, Μανουήλα, Η θεία Μυγδαλίτσα, Φαντάσματα και Συντροφιά με τη θάλασσα. Επίσης για τους Σκιαθίτες, που ζουν στην Αθήνα, διογκώνεται ετούτες τις μέρες η νοσταλγία του γενέθλιου τόπου, όπως καταγράφεται στα διηγήματα: Χριστούγεννα στον ύπνο μου και Ιστορία μιας τυρόπιτας. Και σημειώνει ανάμεσα στις υπόλοιπες σχετικές επισημάνσεις του ο Αγρας: «Η Σκιάθος και τα Χριστούγεννα είναι κατά βάθος του δύο παραγωγικά τους στοιχεία», που οδηγούν στις ανάλογες γραφές.
Η παραπάνω άποψη εξηγεί, νομίζω, επαρκώς, γιατί υπολείπονται των χριστουγεννιάτικων, τα πασχαλινά διηγήματα του Μωραϊτίδη.
***
Τα τρία πασχαλινά διηγήματα του Μωραϊτίδη είναι τα εξής, σύμφωνα με τη σειρά της πρώτης τους δημοσίευσης(3).
- «Αρατε Πύλας» (Α’ 171-183). Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Αττικόν Μουσείον τ.3, 1891 με τον τίτλο: «Ο μπάρμπα Κώστας ο Ολλανδέζος – Θαλασσινά έθιμα». Συμπεριλήφθηκε στον Β’ τόμο της έκδοσης Σιδέρη και στον Β’ του Αστέρος. Πρόκειται για ένα από τα πλέον γνωστά σκιαθίτικα διηγήματα του συγγραφέα με ελκυστική υπόθεση, που μας αφήνει μια ευχάριστη διάθεση, παρά το απροσδόκητο ατύχημα, που σημειώνεται. Ο απόμαχος, θαλασσοπνιγμένος ναυτικός, ο μπάρμπα Κώστας ο Ολλανδέζος, που στα στερνά του κατέληξε συνεπής νεωκόρος, είχε και ένα ιδιαίτερο ταλέντο. Υποκρινόταν παραστατικότατα τον Αδη κατά την επιστροφή του Επιτάφιου μετά την περιφορά του, το βράδυ της Μ. Παρασκευής και αντιδρούσε με θράσος αμφισβητώντας τον βασιλέα Χριστό, δίχως να ανοίγει τη θύρα, παρά τα κελεύσματα του ιερέα, ώστε να εισέλθει η πομπή, σύμφωνα με το έθιμο που τηρείται στη Σκιάθο, τη Σκόπελο και αλλού. Κάποια χρονιά όμως, όπου παρίστανε με εξαιρετική πειθώ τον θρασύ κυρίαρχο του κάτω κόσμου, ξεχάστηκε να τραβηχτεί από την πόρτα του ναού, την οποία άνοιξε με υποτιθέμενη βία ο ιερέας, ώστε να εισέλθει πανηγυρικά ο νεκρός Ιησούς, με το τρίτο κέλευσμα. Το αποτέλεσμα ήταν να πέσει πάνω του το βαρύ θυρόφυλλο και να τον αφήσει χωρίς δόντια. Ο λόγος του Μωραϊτίδη σε ολόκληρο το διήγημα γλαφυρός, παραστατικός και ποιητικός, σε ό,τι αφορά στα παραδοσιακά, λατρευτικά δρώμενα, δημιουργεί στον αναγνώστη αισθήματα ευφορίας, προσπερνώντας το δυσάρεστο περιστατικό.
- «Ο κυρ Μανωλάκης» (Β’ 15-40). Πρώτη δημοσίευση στην εφημ. Ακρόπολις στις 5/4/1892. Σκιαθίτικο και αυτό συμπεριλήφθηκε στον Δ’ τόμο της έκδοσης Σιδέρη και στον Α’ Αστέρος. Εδώ ο Μωραϊτίδης περιγράφει τη δραστηριότητα του ομώνυμου κεντρικού ήρωα ως επιτρόπου του ενοριακού ναού της πολίχνης, θέση που επιζητούσε διακαώς η σύζυγός του για να στέκεται στις πρώτες θέσεις του γυναικωνίτη με τις κυρίες των επισήμων και να επιδεικνύεται. Η εμμονή του κυρ Μανωλάκη όμως σχετικά με το γρήγορο σβήσιμο των κεριών, αλλά κυρίως με την άμεση μετάβαση των γυναικών οπωσδήποτε στον γυναικωνίτη, προκαλούσε προστριβές και διαμαρτυρίες. Αποκορύφωμα αυτής της στάσης του υπήρξε η επιμονή του να ανεβούν στις θέσεις των γυναικών οι σύζυγοι και οι θυγατέρες του τελώνη και του λιμενάρχη του νησιού, που δεν γνώριζαν από τις τοπικές συνήθειες, οπότε και σημειώθηκε κατά τον όρθρο της Ανάστασης σοβαρό επεισόδιο προκαλώντας αναστάτωση. Το αποτέλεσμα ήταν να παραιτηθεί πομπωδώς ο κυρ Μανωλάκης, μεσούσης της ακολουθίας, όταν ο δήμαρχος πήρε το μέρος των κυριών και τον προέτρεψε να υποχωρήσει. Το ατύχημα ήταν για τη γυναίκα του, που είχε φορέσει τα καλά της και περίμενε πώς και πώς να προσέλθει στην εκκλησία ως κυρία επιτρόπου. Κι εδώ ποιητικός και γλαφυρός ο Μωραϊτίδης με πινελιές λεπτού χιούμορ συνθέτει μια ενδιαφέρουσα ιστορία από κάποιο σκιαθίτικο Πάσχα. Στα δύο σκιαθίτικα διηγήματα η υπόθεση εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια των λατρευτικών εκδηλώσεων της Μ. Παρασκευής και της Αναστάσεως αντίστοιχα.
- «Χριστός Βοσκρές» (Γ’ 229-248). Πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφ. Πασχαλινή Ακρόπολις στις 1/4/1901. Εμπεριέχεται στον Δ’ τόμο της έκδοσης Σιδέρη και στον Β’ τόμο του Αστέρος. Αθηναϊκό διήγημα με κάπως διαφορετική και πρωτότυπη υπόθεση. Ο εκ των κεντρικών ηρώων οινοπώλης κυρ Μιχάλης, που έχει το κατάστημά του σε παλιό βυζαντινό οικοδόμημα στη συνοικία του Ψυρρή, γνωρίζεται με τον έτερο πρωταγωνιστή της ιστορίας τον Καπετάνιο, απόμαχο στρατιωτικό και φλογερό υπέρμαχο της Μεγάλης Ιδέας, που ανήκει σε μυστική οργάνωση κατά τα πρότυπα της Φιλικής Εταιρείας με τίτλο «Σύλλογος της Αναστάσεως». Περιμένει κάποιο Πάσχα την ανάσταση του Μαρμαρωμένου Βασιλιά από τα υπόγεια της Αγίας Σοφίας με την ταυτόχρονη κάθοδο των Ρώσων, ώστε να πραγματωθεί η ανακατάληψη της Βασιλεύουσας. Το σύνθημα των μυημένων στην οργάνωση είναι: «Χριστός Βοσκρές», δηλαδή Χριστός Ανέστη στα ρωσικά. Δονκιχωτική μορφή (και στην όψη) ο Καπετάνιος, ένθερμος και ονειροπόλος θιασώτης των βυζαντινών θρύλων και παραδόσεων, επηρεάζει τόσο τον συνομιλητή του, που σε κάθε Ανάσταση συνομιλούν και περιμένουν την επικείμενη εξέγερση, στον υποβλητικό χώρο του βυζαντινού υπογείου του οινοπωλείου. Ετσι ο κυρ Μιχάλης παρασύρεται και δεν μεταβαίνει επί σειρά ετών στην εκκλησία για το Χριστός Ανέστη, περιμένοντας το εγερτήριο «Χριστός Βοσκρές» της υλοποίησης του μεγαλοϊδεατικού θρύλου, αφήνοντας τη γυναίκα του παραπονεμένη να πηγαίνει μόνη της στην εκκλησία. Η κατάσταση εκτονώνεται μόνο με την κατεδάφιση του παλιού κτιρίου, ενώ ταυτόχρονα διαψεύδονται οι φρούδες ελπίδες και οι φλογερές ιδέες για το πάρσιμο της Πόλης. Πρωτότυπο θέμα, με την ιστορία να διαδραματίζεται στις μέρες του Πάσχα, ενώ το θρησκευτικό, λατρευτικό μέρος παραμένει σε δεύτερο πλάνο, σε αντίθεση με τα δύο προηγούμενα διηγήματα.
Ελάχιστες είναι οι αναφορές για το Πάσχα και στα υπόλοιπα διηγήματα του Μωραϊτίδη. Μόνο στο διήγημα «Τα Βακούφικα», που τα γεγονότα εκτυλίσσονται κατά την Πρωτομαγιά, δηλαδή λίγο μετά το Πάσχα, γίνεται λόγος για τον σκιαθίτικο χορό Καμάρα (4) που συνηθίζεται στις λαϊκές εκδηλώσεις την εβδομάδα της Διακαινησίμου. Ακόμη υπάρχει και η εξής ωραία παρομοίωση για το ξημέρωμα της Πρωτομαγιάς: «…τα άστρα εξηφανίζοντο και εσβέννυντο το εν κατόπιν του άλλου ως σβέννυνται αι λαμπάδες μία – μία την ημέραν του Πάσχα…»(5).
Πασχαλινά άρθρα
Βέβαια, ο Μωραϊτίδης, ως ευσεβής χριστιανός, δημοσίευσε και πληθώρα θρησκευτικών άρθρων, όπως άλλωστε και ο Παπαδιαμάντης, αρκετά από τα οποία αναφέρονται στις ημέρες της Μ. Εβδομάδας και του Πάσχα. Στο βιβλίο του καθηγητή Φώτη Δημητρακόπουλου «Ο μοναχός Ανδρόνικος – λεύκωμα Μωραϊτίδη», εκδόσεις ERGO, 2002, που μνημονεύονται κατ’ έτος οι κυριότερες πτυχές της ζωής και του έργου του Μωραϊτίδη, γίνεται λεπτομερής αναφορά και για τα πασχαλινά άρθρα του συγγραφέα. Για το Πάσχα του 1887 δημοσιεύει στην Ακρόπολι δύο άρθρα με την υπογραφή Μ., όταν και ο Παπαδιαμάντης δίνει άλλα τρία υπογράφοντας ως Π. (σελ. 88). Ομοίως την επόμενη χρονιά πάλι με υπογραφή Μ., στην Ακρόπολι, δημοσιεύει πασχαλινά άρθρα από τις 17 έως τις 23 Απριλίου (σελ. 95). Νέα σειρά επίκαιρων κειμένων με γενικό τίτλο «Μεγάλη Εβδομάς» δημοσιεύεται ξανά στην Ακρόπολι από τις 23 έως τις 30 Μαρτίου και την 1η Απριλίου του 1890 (σελ. 99). Αναφέρονται, βέβαια, στην εργογραφία του και άλλα θρησκευτικά άρθρα χωρίς εξειδίκευση της θεματολογίας τους, οπότε ίσως υπάρχουν και άλλα πασχαλινά.
Ακόμη στον Ε’ τόμο των ταξιδιωτικών του κειμένων με το γενικό τίτλο: «Με του βορηά τα κύματα» υπάρχει κείμενο με τον τίτλο: «Λαμπρόγιορτα» (Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, 1926).
Ας μη μας επηρεάζει το γεγονός ότι ο Μωραϊτίδης συνέγραψε μόνον τρία πασχαλινά διηγήματα. Η ποιότητα και η αυθεντικότητά τους, χάρη στη βαθιά πίστη του συγγραφέα, τα καθιστούν εκλεκτά αναγνώσματα, ευπρόσδεκτα και απόλυτα απαραίτητα για μια εκ βαθέων μέθεξη στο πνεύμα των ημερών.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη φθάνουν τα 25 με 27 και τα πασχαλινά τα 17.
- Εμπεριέχεται στο βιβλίο «Ομόπλουν πλοίον – 5 κείμενα για τον Μωραϊτίδη», φιλολογική επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Εκδόσεις Γνώση και Στιγμή, 1990.
- Αυτή τη σειρά άλλωστε ακολουθεί και η τρίτομη έκδοση: Αλέξανδρος Μωραϊτίδης Τα Διηγήματα, φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Στιγμή. Σε αυτή αναφέρονται και οι δικές μας αναφορές σε τόμο και σελιδαρίθμηση.
- Τα Διηγήματα… Α’ 135-137.
- Τα Διηγήματα… Α’ 209.
Ας μη μας επηρεάζει το γεγονός ότι ο Μωραϊτίδης συνέγραψε μόνον τρία πασχαλινά διηγήματα. Η ποιότητα και η αυθεντικότητά τους, χάρη στη βαθιά πίστη του συγγραφέα, τα καθιστούν εκλεκτά αναγνώσματα
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
