Γρ. Καρταπάνης: Το ναυάγιο του Αλέξανδρος Ζ., η μεγαλύτερη τραγωδία του Πολεμικού μας Ναυτικού

γρ-καρταπάνης-το-ναυάγιο-του-αλέξανδρ-601066

Το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό στη νεότερη ιστορία μας, όπως γνωρίζουμε, έχει καταγράψει ένδοξες σελίδες ναυτικών αγώνων, ως συνέχεια της διαχρονικής και καθοριστικής, από τα απώτατα αρχαία χρόνια ακόμη, παρουσίας του στην πορεία του ελληνισμού, μέσα στους αιώνες. Ανάλογη υπήρξε και η δράση του στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με σημαντική συμβολή στην εξέλιξη και την τελική έκβασή του. Μία συμμετοχή γενναιότητας και ηρωισμού, που αναπόφευκτα μεταφράστηκε σε σημαντικό τίμημα απωλειών σε ζωές και πλοία. Συνολικά, στις μάχιμες μονάδες του στόλου που απωλέσθηκαν, χάθηκαν κάπου 290 μέλη των πληρωμάτων τους, στην περίοδο 1940 – ΄44. Αναφέρουμε συνοπτικά τα σκάφη που βυθίστηκαν και τους αντίστοιχους αριθμούς θυμάτων: Β. Ολγα 71, Πρωτεύς 48, Υδρα 43, Ψαρά 37, Κατσώνης 32, Αδρίας 21 (δεν βυθίστηκε, αλλά κατέπλευσε με κομμένη πλώρη στην Αλεξάνδρεια), Ελλη 9, Στρυμών 7, Γλαύκος 2. Χώρια τα στελέχη του Π.Ν. που χάθηκαν σε βοηθητικά και επίτακτα πλοία ή ακόμη από άλλες αιτίες.

Ο παραπάνω αριθμός όμως των 289 απωλειών στις μάχιμες μονάδες του στόλου σε όλη τη διάρκεια του μεγάλου πολέμου, υπολείπεται, ενδεχομένως και αρκετά, των θυμάτων που υπήρξαν από τη μεγαλύτερη τραγωδία που έπληξε το Π.Ν. σε καιρό ειρήνης. Πρόκειται για το ναυάγιο του επίτακτου ρυμουλκού – ναυαγοσωστικού Αλέξανδρος Ζ. στις 10/3/1923, που εκτελούσε χρέη σκάφους μεταφοράς προσωπικού («ευκαιρία»), έξω από το λιμάνι του Πειραιά, με αποτέλεσμα να χαθεί απροσδιόριστος αριθμός ανθρώπων, που ίσως πλησιάζει ακόμη και τους 400, αν και επίσημα αναφέρονται 297.

Το Αλέξανδρος Ζ. ήταν ένα καινούργιο, στιβαρό σκαρί, λόγο της χρήσης του, ναυπηγημένο στην Ολλανδία το 1920, μήκους 27,5 μέτρων που ανήκε στην εταιρεία Ζαλοκώστα. Εκείνη την εποχή επιταγμένο από το Π.Ν. χρησιμοποιούνταν, όπως είπαμε, ως «ευκαιρία» μεταφέροντας τους άνδρες της εξόδου, από τον ναύσταθμο και τα πλοία, στον Πειραιά και το αντίστροφο. Το απομεσήμερο του Σαββάτου 10 Μαρτίου 1923 η έξοδος των πληρωμάτων των πλοίων και των διαφόρων υπηρεσιών προμηνυόταν πολυάριθμη, όπως άλλωστε συνέβαινε πάντοτε λόγω της αργίας της Κυριακής. Ομως ο πλους των σκαφών που θα μετέφεραν τον κόσμο στον Πειραιά προβλεπόταν σχετικά επίπονος, αφού φυσούσε δυνατή σοροκάδα, καιρός που πιάνει καλά σε εκείνα τα μέρη. Για αυτό και κοινοποιήθηκε διαταγή από τη διοίκηση του ναύσταθμου, προς όλα τα σκάφη μεταφοράς προσωπικού, να μην επιβιβάσουν υπεράριθμους και να τηρηθούν όλοι οι κανόνες ασφαλούς ναυσιπλοΐας.

Ομως η αδήριτη ανάγκη της εξόδου, κυρίως των ναυτών και των χαμηλόβαθμων υπαξιωματικών, ενόψει της Κυριακής, οδήγησε σε αναγκαστικές υπερφορτώσεις και ειδικά στο Αλέξανδρος Ζ. που θεωρούνταν το πιο αξιόπιστο και αξιόπλοο, όντας ναυαγοσωστικό ρυμουλκό, που δεν θα αντιμετώπιζε ιδιαίτερα προβλήματα με τον καιρό. Θα παραλάμβανε κυρίως τους πολυάριθμους εξοδούχους των θωρηκτών, που ήταν αγκυροβολημένα «εν όρμω» στο Κερατσίνι, αλλά επιβιβάστηκαν και άλλοι από μικρότερα πλοία, που επίσης βρίσκονταν φουνταρισμένα στην ίδια περιοχή. Μάλιστα άνδρες από το αντιτορπιλικό Λέων πλησίαζαν με τις λέμβους του πλοίου στο Αλέξανδρος Ζ., εν πλω, για να μη χάσουν την «ευκαιρία». Ετσι συγκεντρώθηκε ένα εξαιρετικά υπεράριθμο σύνολο επιβαινόντων, αποτελούμενο από βαθμοφόρους, ναύτες, αλλά και πολιτικό προσωπικό, που υπερέβαινε κατά πολύ τον επιτρεπόμενο αριθμό. Η σοροκάδα είναι συνηθισμένο φαινόμενο στην περιοχή και παρά τις όποιες δυσκολίες προκύπτουν θεωρείται αντιμετωπίσιμη, όταν τηρηθούν τα απαραίτητα μέτρα.

Ο δίαυλος Δραπετσώνας – Ψυττάλειας «σουρώνει» τον καιρό και προκαλείται έντονος κυματισμός, που επιβάλλει ιδιαίτερη προσοχή, ώστε να αποφεύγονται οι επικίνδυνοι διατοιχισμοί. Πράγματι η φουρτούνα ταλαιπωρούσε και το Αλέξανδρος Ζ., που ήδη έφθανε εκεί, καθώς είχε αναχωρήσει νωρίτερα από το Κερατσίνι και έπρεπε να υπάρξουν οι κατάλληλες αλλαγές πορείας για να μειωθούν οι εγκάρσιες κλίσεις (μπότζι), κάτι που στην παρούσα περίπτωση δεν έγινε για λόγους παράτασης του ταξιδιού και καθυστέρησης του κατάπλου στον Πειραιά. Η διατοιχισμοί γίνονταν όλο και πιο έντονοι και οι επιβαίνοντες, που ήταν στριμωγμένοι στο κατάστρωμα τους σκάφους για να μη βρέχονται από το κύμα, μετατοπίστηκαν κάποια στιγμή αναζητώντας προφύλαξη στην αντίθετη πλευρά και επήλθε η ανατροπή. Το υπερφορτωμένο ρυμουλκό μπατάρησε και όλοι βρέθηκαν στη θάλασσα κάτω από ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες. Ο δυνατός κυματισμός καθιστούσε σχεδόν αδύνατη την όποια παροχή βοήθειας από παραπλέοντα σκάφη, με αποτέλεσμα να χαθούν οι περισσότεροι ναυαγοί στη φουρτουνιασμένη θάλασσα, ενώ όσοι προσπάθησαν να προσεγγίσουν στις ακτές τις Δραπετσώνας τσακίστηκαν στα βράχια.

Ο συνολικός αριθμός των απωλειών παραμένει άγνωστος, καθώς ούτε εκείνος των επιβαινόντων έχει βεβαιωθεί, με τους υπεράριθμους που επιβιβάστηκαν. Επίσημα καταγράφονται 297 θύματα, αλλά ενδέχεται να είναι περισσότερα, πλησιάζοντας ακόμα και τα 400. Ομοίως απροσδιόριστος είναι και εκείνος των διασωθέντων, που βέβαια ήταν ελάχιστοι. Γίνεται λόγος σε σχετικό δημοσίευμα για 45 διασωθέντες, προτού ακόμη ολοκληρωθούν οι έρευνες αν υπήρχαν και άλλοι. Δυστυχώς, τα ακριβή στοιχεία ελλείπουν. Αλλωστε στο τραγικό συμβάν, ως εσωτερικό του Πολεμικού Ναυτικού, δεν δόθηκε ιδιαίτερη δημοσιότητα, αν και διατάχθηκαν συντονισμένες ανακρίσεις προκειμένου να διαφωτισθούν τα αίτια της τραγωδίας και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε, ώστε να αποδοθούν ευθύνες.

Επιπλέον βρισκόμαστε στην περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από την επαναστατική κυβέρνηση των Πλαστήρα, Γονατά και των άλλων αξιωματικών, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οπότε κάθε δημοσιοποίηση στοιχείων μάλλον ήταν απαγορευμένη. Εκφράστηκαν απορίες για την ανατροπή ενός τέτοιου ναυαγοσωστικού ρυμουλκού με ικανό βύθισμα ,ώστε να αντεπεξέρχεται σε σφοδρό κυματισμό, ακόμη και σε ανοιχτές θάλασσες. Η εξήγηση είναι προφανής. Το σκαρί προοριζόταν για συγκεκριμένες αποστολές ρυμούλκησης – διάσωσης και όχι να έχει στοιβαγμένα στο κατάστρωμά του πάνω από 400 άτομα, που μετακινήθηκαν κιόλας. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς ένα σκάφος περίπου 28 μέτρων, όπως τα μεγάλα ρυμουλκά που υπάρχουν σήμερα στο λιμάνι με τόσα άτομα πάνω του! Το ναυάγιο προκλήθηκε από τον συνήθη συνδυασμό κακοκαιρίας και ανθρώπινου λάθους (κακή τήρηση πορείας), που συμπληρώθηκε από τη μετακίνηση των επιβατών.

Η περίπτωση του Αλέξανδρος Ζ. παρουσιάζει πολλά κοινά σημεία με το ναυάγιο του ναρκαλιευτικού Σπερχειός, που επίσης ανατράπηκε από μετακίνηση των υπεράριθμων επιβαινόντων στις 2/5/1945 στο ακρ. Ζούρβα της Υδρας, κατά την εκτέλεση ακτοπλοϊκού δρομολογίου για τις Κυκλάδες, καθώς είχε διατεθεί από το Π.Ν. για αυτόν τον σκοπό, λόγω της έλλειψης επιβατηγών πλοίων. Κι εδώ ο ακριβής αριθμός επιβαινόντων και απολεσθέντων παραμένει απροσδιόριστος (επίσημα τα θύματα ανέρχονται σε 84, αλλά μπορεί να υπερβαίνουν και τα 150 – 180), ενώ διασώθηκαν μόνο 35. Αυτό το ναυάγιο μπορεί να χαρακτηριστεί τόσο ως τραγωδία πλοίου του Π.Ν. σε καιρό ειρήνης, όσο και της ακτοπλοΐας.

***

Το γεγονός σημειώνεται και στο ημερολόγιο του θ/κ Γ. Αβέρωφ, που ήταν αγκυροβολημένο στο Κερατσίνι και πολλά μέλη του πληρώματός του επέβαιναν στο Αλέξανδρος Ζ. Για αυτό την επαύριο του ναυαγίου και τις επόμενες μέρες διατέθηκαν και οι δύο μηχανοκίνητες λέμβοι του πλοίου να συνδράμουν στο έργο της αναζήτησης επιζώντων και την περισυλλογή σορών που εκβράζονταν στις γύρω ακτές. Ο συγγραφέας ναύαρχος Ν.Α. Σταθάκης στο βιβλίο του «Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ – Χρονικό του θωρηκτού της νίκης» έκδοση Π.Ν., 1987, στο κεφάλαιο «Σταχυολόγηση», που σχολιάζει διάφορες ενδιαφέρουσες στιγμές των ημερολογιακών αναγραφών του πλοίου, σημειώνει για την ανείπωτη τραγωδία: «…εκατόμβη στην οργή του Ποσειδώνα. Το ναυτικό θρηνεί πολλά θύματα. Ο φόρος αίματος πιο μεγάλος από τον αντίστοιχο της πολεμικής του συμμετοχής» (σελ. 350), οριοθετώντας έτσι το μέγεθος της τραγωδίας, συγκρίνοντάς τη με τις πολεμικές απώλειες.

***

Ενα τέτοιο απροσδόκητο τραγικό συμβάν καταχωρείται και στην τοπική εφημερίδα Ταχυδρόμος στις 11 και 12/3/1923 με ανταποκρίσεις από την Αθήνα. Το πρώτο φέρει τίτλο «Το χθεσινόν θαλάσσιον δυστύχημα. Καταβύθισις μεταγωγικού μετά στρατού: Υπέρ τα 150 θύματα». Αρχικά, στο δημοσίευμα δίνεται συνοπτικά το χρονικό του ναυαγίου: «Σήμερον το απόγευμα την 3 και 15’ το ναυαγοσωστικόν ατμόπλοιον Αλέξανδρος Ζ. μεταφέρον εις Πειραιά τμήμα αδειούχων αξιωματικών και ανδρών εκ του παρά τω Κερατσινίω ορμούντος στόλου, εβυθίσθη παρά την Ψυττάλειαν έναντι του ακρωτηρίου Κρακάρης λόγω της τρικυμίας και πιθανώς ένεκα της επικρατησάσης ταραχής μεταξύ των ανδρών, μετακινηθέντων εκ της μιας πλευράς εις την άλλην. Τα βοηθητικά πλοία του στόλου και άλλα εκ του λιμένος του Πειραιώς εσπεύσαντα εις τον τόπον του δυστυχήματος κατόρθωσαν να διασώσουν μέρος μόνον των επιβαινόντων. Ο αριθμός των θυμάτων μένει ανεξακρίβωτος εισέτι, πολλών διασωθέντων και μεταφερθέντων εις διάφορα σημεία, άλλων διασωθέντων κολυμβητικώς εις διάφορα σημεία της ακτής. Το υπουργείο των Ναυτικών ανακοινοί ότι ο αριθμός των θυμάτων πάντως είναι σημαντικός. Εκ των μέχρι τούδε πληροφοριών φαίνονται ελλείποντες 150 άνδρες μεταξύ των οποίων 10 ανώτεροι και κατώτεροι αξιωματικοί. Ο αριθμός των επιβαινόντων ανήρχετο εις 250…». Παρά τις ακριβείς πληροφορίες για το συμβάν, τα αριθμητικά στοιχεία δίνονται συρρικνωμένα είτε από ελλιπή ενημέρωση, είτε για σκόπιμο περιορισμό του εύρους της τραγωδίας και των αντιδράσεων. Παρακάτω, στο ίδιο δημοσίευμα σημειώνονται ονόματα διασωθέντων, απολεσθέντων και αγνοούμενων αξιωματικών, υπαξιωματικών, ναυτών και τεχνικών υπαλλήλων. Ακόμη αναφέρεται πως συνεχίζεται η διερεύνηση στις γύρω ακτές για την ανεύρεση τυχόν επιζώντων ή την περισυλλογή πνιγέντων. Το πένθος είναι «δεινόν» για το Ναυτικό και η κηδεία των θυμάτων θα γίνει την επόμενη μέρα στον ναύσταθμο.

Το δεύτερο δημοσίευμα στον Ταχυδρόμο στις 12/3 με τίτλο «Το θαλάσσιον δυστύχημα – Η κηδεία των θυμάτων» περιλαμβάνει τα νεότερα στοιχεία που προέκυψαν για το συμβάν, όπως και ενημέρωση για την εξόδιο ακολουθία που θα τελεστεί με κάθε επισημότητα: «Από της πρωίας λόγω του επισυμβάντος δυστυχήματος εκ της καταβυθίσεως του ναυαγοσωστικού Αλέξανδρος τα δημόσια ναυτικά καταστήματα του Πειραιώς και άπαντα τα πολεμικά ύψωσαν μεσιστίους σημαίας. Αι έρευναι εις τον τόπον του δυστυχήματος εξηκολούθησαν. Ουδέν νεώτερον πτώμα ανευρέθη. Οι μέχρι στιγμής διασωθέντες υπολογίζονται εις 45, οι δε απωλεσθέντες 200 μεταξύ των οποίων και στρατιώται τινές του πυροβολικού επιβαίνοντες των θωρηκτών. Ο Αλέξανδρος εβυθίσθη εις βάθος 23 οργιών. Διετάχθη η ανέλκυσις του σκάφους διότι βυθιζόμενον παρέσυρε μέγα αριθμό εκ των επιβαινόντων. Οκτώ φερόμενοι ως απωλεσθέντες ανευρέθησαν…». Παρακάτω σημειώνονται κι άλλα ονόματα απολεσθέντων, όπως και το ευχάριστο γεγονός πως «εις το Λιμεναρχείον παρουσιάσθησον 7 διασωθέντες» και το δημοσίευμα ολοκληρώνεται με περιγραφή της εξόδιου ακολουθίας στον ναό του Αγ. Νικολάου του ναυστάθμου, όπου παραβρέθηκαν οι κυβερνητικές και στρατιωτικές αρχές και άλλοι επίσημοι για αυτό και τελέστηκε με κάθε μεγαλοπρέπεια.

Το Αλέξανδρος Ζ. αποτελεί όχι μόνο την πλέον πολύνεκρη τραγωδία του Πολεμικού Ναυτικού, αλλά πιθανότατα και το αντίστοιχο ναυάγιο ελληνικού πλοίου σε πόλεμο και ειρήνη, αν οι απολεσθέντες άγγιξαν τους 400, ξεπερνώντας τους 383 του α/π Χειμάρρα. Και δεν θα ήταν άτοπο να το χαρακτηρίσουμε σαν τον «Τιτανικό» του Πολεμικού Ναυτικού.

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου