Συγκατοικώντας με τον Πινόκιο και τον βαρόνο Μινχάουζεν
Της Ελενας Νταβλαμάνου
Ολοι λίγο πολύ έχουμε πιάσει το παιδί μας να λέει ψέματα και αρκετές φορές, παρά το γεγονός ότι το αποκαλύπτουμε, εκείνο το αρνείται. Τα περισσότερα παιδιά αρνούνται ότι έκαναν την αταξία για την οποία κατηγορούνται, είτε γιατί εύχονται να μην την είχαν κάνει, είτε επειδή γνωρίζουν ότι θα τιμωρηθούν και θέλουν να ξεφύγουν με όποιο τρόπο μπορούν.
Τα παιδιά αρχίζουν να λένε ψέματα από πολύ μικρή ηλικία, από όταν δηλαδή αρχίζουν να μιλούν. Ωστόσο, στις πολύ μικρές ηλικίες ένα παιδί δεν έχει συναίσθηση ότι λέει ψέματα. Συνήθως λέει μια ανακατασκευασμένη μορφή της αλήθειας ή χρησιμοποιεί μια ανακρίβεια που το βολεύει. Ομως, το ψέμα του σίγουρα δεν έχει το δόλο που έχει το ψέμα ενός μεγαλύτερου παιδιού. Είναι απλώς ένα μέσο που χρησιμοποιεί εκείνη τη στιγμή για να βγει από τη δύσκολη θέση. Από 4 ετών και πάνω, το ψέμα αρχίζει να είναι πιο συνειδητό, είναι ο τρόπος για να γλιτώσει από τις αρνητικές συνέπειες. Υπάρχει κι άλλη μια μορφή ψέματος που τη βλέπουμε στα παιδιά από 3 μέχρι 6 ετών, εκεί όπου τα όρια μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας είναι ακόμα πολύ ρευστά.
Από 6 – 7 έως 12 ετών τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας γίνονται αισθητά στα παιδιά, οπότε ξέρουν πότε λένε ψέματα και πότε αλήθεια. Παρ’ όλα αυτά, τα ψέματα εξακολουθούν να είναι ένα προσιτό μέσο για να «επηρεάσουν» τα πράγματα και να αποφύγουν ή να αποτρέψουν δυσάρεστες καταστάσεις. Δεν έχουν το ίδιο ηθικό βάρος όπως στην ενήλικη ζωή και πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιείκεια. Ωστόσο, απαιτούν ευαισθησία και προσοχή από τους γονείς, ειδικά όταν επαναλαμβάνονται, γιατί μπορεί να κρύβουν κάποιο πρόβλημα.
Γιατί τα παιδιά λένε ψέματα; Τα παιδιά καταφεύγουν στο ψέμα για να διαμορφώσουν μια εικόνα. Για να έρθουν σε στενότερη επαφή με τους συνομηλίκους τους, για να τους εντυπωσιάσουν, έστω και μέσα από μια ψεύδη εικόνα. Επίσης, για να αποστασιοποιηθούν από τους γονείς, όταν νιώθουν ότι οι κανόνες του σπιτιού είναι πολύ αυστηροί, για να τραβήξουν την προσοχή, για να αποφύγουν να πληγώσουν τους άλλους ή για να αποφύγουν ένα μπλέξιμο.
Κάποιες φορές τα ψέματα δεν είναι απλή ιστορία. Κυρίως όταν συνειδητοποιούμε ότι έχουμε τον βαρόνο Μινχάουζεν μέσα στο ίδιο μας το σπίτι. Όταν τα παιδιά αρχίσουν να λένε το ένα ψέμα πίσω απ’ το άλλο και οι συζητήσεις τους περιλαμβάνουν περισσότερα ψέματα παρά γεγονότα, τότε έχουμε ένα σημαντικό πρόβλημα. Είναι πολύ πιθανόν αυτό να γίνεται είτε γιατί το παιδί νιώθει ανασφάλεια, είτε γιατί υπάρχουν κάποια προβλήματα τα οποία δεν μπορεί να διαχειριστεί με άλλο τρόπο. Τότε χρειάζεται σοβαρή αντιμετώπιση και η βοήθεια ειδικού.
Βασικό έργο των γονιών είναι να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει τη σημασία της ειλικρίνειας. Το να μπορεί κάποιος να σε εμπιστευτεί, αποτελεί τη βάση σταθερών σχέσεων με φίλους, συνομηλίκους και συντρόφους αργότερα στη ζωή του παιδιού.
Το πιο σημαντικό για τους γονείς είναι να βρουν το λόγο για τον οποίο το παιδί λέει ψέματα και να τον αντιμετωπίσουν. Τις περισσότερες φορές, το ψέμα δεν ενέχει ηθικές διαστάσεις, είναι περισσότερο τακτική για την επίλυση ενός προβλήματος και έτσι πρέπει να το χειριστούμε.
Εάν θεωρούμε ότι το παιδί μας χρησιμοποιεί ψέματα, που έχουν να κάνουν με ηθικά ζητήματα ή παραβατική συμπεριφορά, τότε πρέπει να σκεφτούμε και να προετοιμάσουμε την επικοινωνία, που θα έχουμε μαζί του. Θα πρέπει να σκεφτούμε τι θα πούμε, πώς θα αντιδράσουμε συναισθηματικά, ακόμα και την ώρα και το μέρος που θα είμαστε, για να κάνουμε αυτήν την παρέμβαση. Θα πρέπει επίσης να σκεφτούμε τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς του παιδιού μας.
Ο στόχος, όταν προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τα ψέματα των μικρών παιδιών θα έπρεπε να είναι όχι η τιμωρία, αλλά το να τους διδάξουμε τη διαφορά μεταξύ φαντασίας και ψέματος και να τα βοηθήσουμε να καταλάβουν γιατί είναι σημαντικό να λένε την αλήθεια. Όταν, για παράδειγμα, ρωτάμε ποιος έκανε μια αταξία και το παιδί ομολογήσει το φταίξιμό του, αν το μαλώσουμε, θα είναι σαν να του δείχνουμε ότι την επόμενη φορά το να πει την αλήθεια δεν πρόκειται να το βοηθήσει. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να του δείξουμε τις φυσικές συνέπειες των πράξεών του. Το παιδί συνήθως εκλαμβάνει ως τιμωρία τις φωνές, το θυμό και τον κακό τρόπο της μητέρας ή του πατέρα του. Ακόμα, κάνουμε μια συζήτηση μαζί του ώστε να καταλάβει ότι τα ψέματα δεν βοηθάνε και ότι μερικές φορές μπορεί ένα ψέμα βραχυπρόθεσμα να βοηθήσει ή να ακούγεται καλό, αλλά μακροπρόθεσμα θα αποκαλυφθεί η αλήθεια κι αυτό θα είναι τελικά εις βάρος του.
Κάποιοι τρόποι που μπορούν εξίσου να βοηθήσουν είναι:
Να σιγουρευτούμε ότι το παιδί μας πραγματικά καταλαβαίνει τη διαφορά μεταξύ φαντασίας και ψέματος. Αυτό «το μάθημα» χρειάζεται να επαναληφθεί πολλές φορές και για πολλούς μήνες. Πρέπει να είμαστε συγκεκριμένοι και σύντομοι. Καλό είναι να δίνουμε συγκεκριμένα παραδείγματα κάθε φορά.
Αλλος τρόπος για να χειριστούμε την κατάσταση είναι να δώσουμε έμφαση στα σημεία που το παιδί λέει την αλήθεια και ευγενικά να υποδείξουμε τα σημεία που φαίνεται ότι βγήκαν από τη φαντασία του. Θυμίζουμε στο παιδί ότι χρειαζόμαστε να μας πει μόνο τα γεγονότα της ιστορίας που πραγματικά συνέβησαν και αν θέλει να χρησιμοποιήσει τη φαντασία του μπορεί να το κάνει, όταν παίζει με τα παιχνίδια του και όταν ζωγραφίζει.
Βρίσκουμε σχετικά βιβλία με παραμύθια για το ψέμα και τις συνέπειές του. Διαβάζουμε τα παραμύθια αυτά με το παιδί μας και συζητάμε για το τι συνέβη στους χαρακτήρες της ιστορίας. Επίσης, μπορούμε να διακρίνουμε αν το παιδί αντιλαμβάνεται τα ψέματα που λέει ο ήρωας της ιστορίας κατά τη διάρκεια ανάγνωσης του παραμυθιού.
Επίσης, πολύ σημαντικό είναι να προσέχουμε τα ψέματα που λέμε εμείς οι ίδιοι, ακόμη και τα ψέματα που λέμε για να μην πληγώσουμε τους γύρω μας. Τα μικρά παιδιά δεν έχουν την ικανότητα να κρίνουν τη διαφορά ανάμεσα στα «εγωιστικά» ψέματα και στα ψέματα για το καλό των άλλων. Τα παιδιά μας, μας έχουν σαν πρότυπα, οπότε αν μας βλέπουν να λέμε συχνά ψέματα θα κάνουν το ίδιο αντιγράφοντας την συμπεριφορά μας.
Ο καλύτερος τρόπος για να κατευθύνουμε το παιδί μας προς την ειλικρίνεια είναι να ορίσουμε τον εαυτό μας ως καλό παράδειγμα και να του μιλήσουμε για το πώς μπορεί να βλάψουν τα ψέματα την αξιοπιστία μας και τη σχέση μας. Είναι το είδος του μαθήματος που δεν θα γίνει κατανοητό αμέσως, ειδικά με τα παιδιά αυτής της ηλικίας, αλλά οι πιθανότητες είναι το παιδί μας να εγκαταλείψει τα ψέματα του και να γίνει ένας ειλικρινής ενήλικας.
Η Ελενα Νταβλαμάνου είναι εκπαιδευτικός στο Δημοτικό Σχολείο «Saint Joseph» και συγγραφέας.
