Της Ελενας Νταβλαμάνου εκπαιδευτικού – συγγραφέα
Ο Ερνεστ Χέμινγουεϊ έχει πει πως δεν υπάρχει πιο πιστός φίλος από το βιβλίο. Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι ίσως αυτός είναι ο λόγος που πολλά παιδιά απολαμβάνουν τη συντροφιά του βιβλίου. Το βιβλίο είναι φίλος γιατί τα παιδιά μέσα από αυτό μπορούν να σκεφτούν, να φανταστούν, να ταξιδέψουν σε κόσμους μαγικούς και ονειρεμένους. Από την άλλη πλευρά όμως υπάρχουν και αρκετά παιδιά που αδιαφορούν για το διάβασμα και το αντιμετωπίζουν ως καταναγκαστικό έργο.
Η σχέση παιδιού και βιβλίου είναι μια σχέση αισθητική, ιδιοκτησιακή, συντροφική, πνευματική, σχέση αγάπης και ελευθερίας, και μ’ αυτή τη μορφή θα πρέπει να καλλιεργείται. Απαριθμώντας και μάλιστα τακτικά τα θετικά αποτελέσματα της ανάγνωσης των λογοτεχνικών βιβλίων και συνδέοντάς τα με τη βελτίωση της ανάγνωσης των σχολικών βιβλίων και την παραγωγή σωστού γραπτού και προφορικού λόγου, σίγουρα θα έχουμε τα αντίθετα αποτελέσματα από τα επιθυμητά, καθώς το παιδί ταυτίζει το «εξωσχολικό» λογοτεχνικό βιβλίο με το σχολικό, που πολλές φορές του προκαλεί άγχος και φόβο.
Τι είναι όμως αυτό που παρακινεί την αγάπη για το βιβλίο; Το σχολείο ή οι γονείς; Αν και η αλήθεια είναι πως δύσκολα παρακινείς ένα παιδί να αγαπήσει το βιβλίο όταν μισεί το διάβασμα – και ιδιαίτερα όταν υπάρχουν τόσα ερεθίσματα και τεχνολογία γύρω του, εφαρμόζοντας κάποιες τεχνικές ίσως το αρνητικό παιδί να αρχίσει να αναπτύσσει μια άλλη σχέση με το βιβλίο που μπορεί και να έχει μελλοντική προοπτική.
Η φιλαναγνωσία ως στόχος είναι μια σύνθετη υπόθεση και εξαρτάται από κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτιστικούς και άλλους παράγοντες. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της διαπαιδαγώγησης των παιδιών μας κι έχει την ίδια βαρύτητα και αξία με την υγεία και την υγιεινή διατροφή τους. Κατά συνέπεια όπως ανησυχούμε για την υγεία, τη διατροφή και τη σωματική τους ακεραιότητα το ίδιο θα πρέπει να ανησυχούμε και για την πνευματική και ψυχική τους υγεία.
Είναι γενικά αποδεκτό πως το σχολείο έχει την κύρια ευθύνη καλλιέργειας της φιλαναγνωσίας στους μαθητές μέσα από διάφορες τεχνικές και μεθόδους. Ωστόσο αυτό δεν απαλλάσσει τους γονείς από τη δική τους ευθύνη. Ο ρόλος τους είναι καθοριστικός στο να υιοθετήσουν τα παιδιά τους συμπεριφορές και να αποκτήσουν συνήθειες που προάγουν το πνεύμα και την κουλτούρα τους.
Ο καλύτερος τρόπος είναι να γίνουμε οι ίδιοι πρότυπα μίμησης, από την πιο μικρή ηλικία. Εάν το παιδί βλέπει τους γονείς του να αφιερώνουν κάποια ώρα της ημέρας ή ακόμη και της εβδομάδας, στην ανάγνωση κάποιου λογοτεχνικού κειμένου και αυτό αποτελεί πάγια συμπεριφορά, τότε είναι βέβαιο πως θα τη μιμηθεί και το ίδιο το παιδί.
Επιπλέον, σε κάθε σπίτι είναι αναγκαίο να υπάρχει βιβλιοθήκη. Είτε μια κεντρική που στα χαμηλότερα ράφια θα βρίσκονται τα παιδικά βιβλία για να είναι προσβάσιμα είτε μια παιδική στο δωμάτιο του παιδιού. Ακόμα και στην πιο τρυφερή ηλικία, στην κούνια του, το παιδί ωφελείται να έχει βιβλία. Στόχος είναι να έχει οπτική επαφή με αυτά και να μπορεί να τα πιάνει στα χέρια του. Κατά συνέπεια η βιβλιοθήκη να μην είναι απλά ένα έπιπλο απαγορευμένο αλλά ένα χρηστικό εργαλείο που να παρουσιάζει κινητικότητα. Η συνευθύνη για τη δημιουργία, την τάξη, την ενημέρωση και τον εμπλουτισμό της, καθώς και την ανταλλαγή και δανεισμό βιβλίων έχει ιδιαίτερη σημασία και το παιδί πρέπει να συμμετέχει στη διαδικασία αυτή.
Με την πρακτική της συνανάγνωσης είναι δυνατό να καταστήσουμε τα παιδιά μας λειτουργικούς και μόνιμους αναγνώστες. Την πρακτική αυτή μπορούμε να την εφαρμόσουμε από την ηλικία που το παιδί μας είναι ακόμα βρέφος. Καθημερινά την ώρα που το ταΐζουμε, που παίζουμε μαζί του ή λίγο πριν τον ύπνο του μπορούμε να του αφηγούμαστε ή και να του διαβάζουμε ιστορίες και παραμύθια. Αυτό μπορεί να συνεχιστεί και μετέπειτα σ’ όλη τη διάρκεια του νηπιαγωγείου. Στα νήπια αρέσει πολύ η επανάληψη, έτσι αν ζητήσουν να διαβάσουμε ξανά και ξανά ένα παραμύθι δεν πρέπει να το αρνηθούμε. Επίσης από αυτή την ηλικία είναι ωφέλιμο να καθιερώσουμε και την ώρα ή το δίωρο του βιβλίου (κάθε Σάββατο ή Κυριακή). Την ώρα αυτή όλα τα μέλη της οικογένειας, συγκεντρώνονται και συζητούν για τη βιβλιοθήκη και την κίνησή της, για ένα βιβλίο που διάβασαν, για μια εκδήλωση για το βιβλίο που συμμετείχαν, διαβάζουν αποσπάσματα από κάποια βιβλία ή ολόκληρα βιβλία, αν είναι μικρής έκτασης, συζητούν για κάποιο βιβλίο που διάβασαν όλοι.
Κατά την ώρα του βιβλίου η «συνομιλία» με τα κείμενα είναι αποδοτική. Καλλιεργείται ο προφορικός και γραπτός λόγος, βελτιώνεται η έκφραση και οξύνεται η φαντασία και η κριτική σκέψη. Η πρακτική αυτή είναι δυνατό να γίνει κι από τις μικρές ηλικίες και μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως: 1) την αντικατάσταση του ήρωα ενός παραμυθιού με άλλους, 2) το μπέρδεμα των παραμυθιών μεταξύ τους, γνωστή και ως παραμυθοσαλάτα, 3) την αφήγηση μιας ιστορίας ανάποδα, 4) τη συνέχιση και προέκταση μιας ιστορίας, 5) τη συμμετοχή του παιδιού ως ήρωα σε κάποιο παραμύθι κ.ά. Όλες οι παραπάνω δραστηριότητες συμβάλλουν στη δημιουργία ενός μόνιμου και ενσυνείδητου αναγνώστη με φαντασία και δημιουργικότητα.
Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε στο διάβασμα τον «Κανόνα των 5 δακτύλων». Αν δεν είμαστε σίγουροι αν ένα βιβλίο είναι «εύκολο» ή «δύσκολο» για το παιδί μας, μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον κανόνα των πέντε δακτύλων. Αν το παιδί δε μπορεί να προφέρει σωστά πέντε ή περισσότερες λέξεις σε μία σελίδα, τότε το βιβλίο είναι υπερβολικά δύσκολο. Αν «κολάει» σε τέσσερις λέξεις, είναι κάπως δύσκολο, αλλά θα καταφέρει να το διαβάσει. Σε αυτή την περίπτωση, μπορούμε να βοηθήσουμε το παιδί διαβάζοντάς του δύο σελίδες και αφήνοντας μετά το παιδί να διαβάσει μία σελίδα μόνο του κ.ο.κ.
Ακόμη, η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας μπορεί να επιτευχθεί και μέσα από το παιχνίδι και άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Με αφορμή κάποιο βιβλίο ή βιβλία συμπληρώνουμε όλα τα μέλη της οικογένειας σχετικά ερωτηματολόγια, κατασκευάζουμε τα εξώφυλλα του βιβλίου της οικογένειας, τα οποία καλούνται να εικονογραφήσουν τα παιδιά, φτιάχνουμε και λύνουμε σταυρόλεξα και παίζουμε βιβλιοπαιχνίδια, απονέμουμε βραβεία για την ανάγνωση ή άλλη δραστηριότητα κ.ά. Με όλα αυτά δημιουργούμε μια ευχάριστη ατμόσφαιρα και τα παιδιά προσμένουν με λαχτάρα την ώρα αυτή.
Η συμμετοχή και εμπλοκή των παιδιών μας σε διαδικασίες ανάγνωσης είναι εξίσου σημαντικές, αφού μέσα από αυτές αποκτούν αναγνωστικές
εμπειρίες. Κατά συνέπεια πηγαίνουμε τακτικά μαζί με τα παιδιά μας σε βιβλιοθήκες, σε εκθέσεις βιβλίου, σε μεγάλα βιβλιοπωλεία, σε βιβλιοπαρουσιάσεις και τα φέρνουμε σε επαφή με όλο το έντυπο υλικό (καταλόγους, αφίσες, σελιδοδείκτες, αυτοκόλλητα, κριτικές βιβλίων, αποκόμματα εφημερίδων κ.ά.). Επιπλέον, η συμμετοχή σε λέσχες ανάγνωσης και εργαστήρια λογοτεχνικής έκφρασης συμβάλλει στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να παρακολουθούμε και μαζί με μας παρακολουθούν και τα παιδιά μας την κυκλοφορία του βιβλίου. Φροντίζουμε να ενημερωνόμαστε για τις νέες κυκλοφορίες κι αυτό μπορεί να γίνει απλά εάν έρθουμε σε επικοινωνία με τους εκδοτικούς οίκους και τους ζητήσουμε να μας αποστείλουν το νέο τους κατάλογο ή μέσα από το διαδίκτυο, όταν επισκεφτούμε την ιστοσελίδα τους.
Τέλος, διάφορες εκδηλώσεις της καθημερινότητάς μας, όπως μια εκδρομή ή ένας περίπατος στο περιβάλλον, ένα γεγονός ή περιστατικό που μας συνέβη, ένα οπτικό ή ακουστικό ερέθισμα κ.ά. μπορούν να γίνουν αφορμή για αναγνωστικές αναζητήσεις και συζητήσεις. Π.χ. Την ώρα του περιπάτου μας η παρατήρηση κάποιου μεταναστευτικού σμήνους πυροδοτεί τη συζήτηση για τις μεταναστεύσεις των πουλιών και φυσικά και αβίαστα μας βοηθάει να συζητήσουμε για τη σύγχρονη μετανάστευση και για παιδικά βιβλία που έχουν ως ήρωες μετανάστες.
Αξίζει τον κόπο να προσπαθήσουμε όλοι να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να αγαπήσουν τη λογοτεχνία. Την ώρα που το παιδί μας, θα πάρει στα χέρια του ένα βιβλίο και θα καθίσει να το διαβάσει, δεν θα χαρούμε απλά που το παιδί μας αγαπά το βιβλίο, θα χαρούμε γιατί θα ξέρουμε πως εκείνη τη στιγμή ταξιδεύει με τη φαντασία, το όνειρο, το συναίσθημα. Με μια λέξη, θα είναι ευτυχισμένο!
