Της Ράνιας Γάτου*
Α. Εισαγωγή
Στα κάποια διλήμματα που ταλανίζουν την εποχή μας, 1) τυπική θρησκευτικότητα (= μηχανιστική εκτέλεση θρησκευτικών καθηκόντων) ή ουσιαστική θρησκευτικότητα (= ένωση με το Θεό), 2) οικουμενικότητα (= οικουμενική οπτική των θρησκειών) ή οικουμενισμός (= θρησκευτικός συγκρητισμός), 3) εθνικισμός (= απολυτοποίηση του πατριωτισμού) ή διεθνισμός (απολυτοποίηση της διεθνούς κοινότητας), 4) ατομικιστική ελευθερία της αγοράς ή ελευθερία της αγοράς με κοινωνική δικαιοσύνη, ο Ταγκόρ μας δίνει τις δικές του πρωτοποριακές απαντήσεις, οι οποίες αποτελούν καλή αφετηρία μελέτης και διαλόγου.
Β. Βίος και έργο του Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ
Ο Ταγκόρ (1861-1941) Ήταν ποιητής, φιλόσοφος, καλλιτέχνης, θεατρικός συγγραφέας, συνθέτης και μυθιστοριογράφος. Γεννήθηκε σε μια ανώτερης κάστας (= κοινωνικής τάξης) Ινδουϊστική οικογένεια στην Καλκούτα. Ο πατέρας του ήταν συγγραφέας, θρησκευτικός ηγέτης και πρακτικός επιχειρηματίας. Ήταν το δέκατο τέταρτο από τα δεκαπέντε παιδιά και η αδυναμία του πατέρα του. Από την παιδική του ηλικία εγκολπώθηκε την αγάπη του πατέρα του για την ποίηση, τη μουσική και τον μυστικισμό (= την πρακτική εσωτερικού θρησκευτικού βιώματος για ένωση με την υπερβατική πραγματικότητα της οικείας θρησκείας). Μεγάλωσε σε οικογένεια καλλιτεχνών και θρησκευτικών και κοινωνικών μεταρρυθμιστών που ήταν αντίθετοι στο σύστημα των καστών και προωθούσαν βελτιώσεις στη θέση της γυναίκας στη χώρα τους. Από την ηλικία των οκτώ ετών ενθαρρύνθηκε από τα αδέλφια και τα ξαδέλφια του να εκφραστεί στην ποίηση. Σπούδασε στην Καλκούτα και στην Αγγλία. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Αγγλία, μελέτησε εκτεταμένα Αγγλική και λοιπή Ευρωπαϊκή λογοτεχνία, διαμορφώνοντας την οικουμενική οπτική την οποία διατήρησε σε όλη τη ζωή του και η οποία περιλάμβανε: 1) μια βαθιά επιθυμία για ελευθερία, τόσο προσωπική όσο και εθνική, 2) μια ιδέα του μεγαλείου της συμβολής της Ινδίας στον κόσμο του πνεύματος, 3) ποίηση που εκφράζουν και τα δύο αυτά. Εκπληκτικά παραγωγικός σε κάθε λογοτεχνικό είδος, επέτυχε τη μεγαλύτερη αναγνώριση ως λυρικός ποιητής. Ήταν ο πρώτος Ινδός που κέρδισε το βραβείο Νόμπελ για τη Λογοτεχνία το 1913. Έγραψε τους εθνικούς ύμνους της Ινδίας και του Μπαγκλαντέζ. Ταξίδεψε πολύ και ήταν φίλος με πολλές σημαντικές προσωπικότητες του 20ου αιώνα, όπως ο Ιρλανδός ποιητής William Butler Yeats, ο Βρετανός συγγραφέας Herbert George Wells, ο Αμερικανός συγγραφέας και κριτικός Ezra Weston Loomis Pound, ο Γερμανός θεωρητικός φυσικός Albert Einstein. Ενώ υποστήριξε την ανεξαρτησία της Ινδίας από τη Βρετανία, συχνά είχε διαφωνίες για τις τακτικές του αγώνα με τον Γκάντι. Το συνολικό λογοτεχνικό του έργο είναι συμπαθητικό προς τους φτωχούς και υποστηρίζει οικουμενικές ανθρωπιστικές αξίες. Η ποίησή του άντλησε από τους παραδοσιακούς στίχους του Βαϊσναβισμού (= Πατρικού), μιας από τις τέσσερις μείζονες παραδόσεις του Ινδουϊσμού, ο οποίος Βαϊσναβισμός θεωρεί τον Βισνού ως τον Υπέρτατο Κύριο (= Θεό) (Internet Sacred Text Archive, http://www.sacred-texts.com/hin/tagore/index.htm). Η ποίησή του εμποτίζεται με βαθιά πνευματική και ευσεβή ποιότητα, ενώ η φιλοσοφία του η σχετική με τα κοινωνικά και ηθικά ζητήματα υπερισχύει στα μυθιστορήματα, τα θεατρικά έργα, τις μικρές ιστορίες, τους δραματικούς στίχους του και τα δοκίμιά του (όπως «Η Θρησκεία του Ανθρώπου», https://archive.org/details/religionofmanbei027987mbp/page/n67) (βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Rabindranath_Tagore, Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 4, ed. Gale, USA, 2009, p. 1531-1535).
Γ. Απάνθισμα φιλοσοφικών απόψεων στην ποίηση του Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ
Ο Ταγκόρ είναι γνωστός τόσο ως ποιητής όσο και ως φιλόσοφος. Είναι γνωστό ότι η ποίηση και γενικότερα η λογοτεχνία αφενός και η φιλοσοφία αφετέρου είναι συνεκτικά δεμένες στον Ινδικό πολιτισμό.
Τα μεγαλύτερα έργα του Ταγκόρ είναι: 1) Πρωινά Τραγούδια (1883), 2) Χρυσό Σκάφος (1894), 3) Γκόρα (= ένα αντρικό όνομα) (1910), 4) Γκιταντζάλι (= Προσφορά Τραγουδιού) (1912), 5) Το Σπίτι και ο Κόσμος (1916).
Στα «Πρωινά Τραγούδια» (1883) ο Ταγκόρ, ύστερα από μυστικιστική (= ενωσιακή) εμπειρία την οποία είχε κοιτάζοντας στην ανατολή του ηλίου μια ημέρα, εκφράζει την ευλάβειά του προς τον «Κύριο της Ζωής Του», μια νέα έννοια του Θεού ως στενού φίλου, εραστή και πολυαγαπημένου.
Στο «Χρυσό Σκάφος» (1894) ο Ταγκόρ διατυπώνει τη συμπόνια του για την κακή κατάσταση των φτωχών της Ινδίας, αφού ήλθε σε στενή επαφή με χωρικούς και αγρότες στην περιοχή του Μπαγκλαντές, όπου βρίσκονταν απομακρυσμένα κτήματα της οικογένειάς του.
Στο κοινωνικοπολιτικό μυθιστόρημα ιδεών «Γκόρα» (1910), ο Ταγκόρ παρουσιάζει την αντίληψή του για τον φιλελεύθερο πατριωτισμό που βασίζεται στη διεθνή αδελφότητα.
Στο μυθιστόρημά του «Το Σπίτι και ο Κόσμος» (1916), το πιο γνωστό στη Δύση, εκφράζει ειλικρινά τα συγκρουόμενα συναισθήματά του που αφορούν την εθνικιστική ταραχή στην Ινδία.
Η ποιητική του συλλογή «Γκιταντζάλι (= Προσφορά Τραγουδιού)» (1912), αποτελούμενη από 103 ποιήματα μεταφρασμένα από τον ίδιο στην Αγγλική – εξαιτίας της οποίας κυρίως ο Ταγκόρ έλαβε το Βραβείο Νόμπελ – αποτελεί μέρος της «Συλλογής Αντιπροσωπευτικών Έργων της ΟΥΝΕΣΚΟ» (UNESCO, Literature & Translation, http://www.unesco.org/culture/lit/rep/index.php, UNESCO Collection of Representative Works, https://en.wikipedia.org/wiki/UNESCO_Collection_of_Representative_Works). Η Αγγλική έκδοση της «Γκιταντζάλι (= Προσφορά Τραγουδιού)» περιλαμβάνει το εξής απάνθισμα ποιημάτων του Ταγκόρ: 1) 53 ποιήματα από την Ινδική έκδοση της «Γκιταντζάλι (= Προσφορά Τραγουδιού)» του 1910, η οποία περιείχε 157 ποιήματα, και 2) 50 ποιήματα από άλλες ποιητικές του συλλογές (List of works by Rabindranath Tagore, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_works_by_Rabindranath_Tagore, Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 4, ed. Gale, USA, 2009, p. 1531-1535)
Δ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΤΑΓΚΟΡ
1 – ΠΡΩΙΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ (1883)
Η κάθε του Θεού αυγή είναι γι’ αυτόν
και μια καινούργια έκπληξη
είναι τα δάκρυα της γης
που κάνουνε τα γέλια της ν’ ανθούνε,
Ποια γλώσσα είναι η δική σου θάλασσα;
Η γλώσσα της αιώνιας απορίας
Ποια γλώσσα είναι η δική σου απάντηση Ουρανέ;
Η γλώσσα της αιώνιας σιωπής.
Ο πόθος του πουλιού να ήταν σύννεφο.
Μα πως ποθεί το σύννεφο να ήταν πουλί!
Κάθε παιδί μας φέρνει κι ένα μήνυμα,
πως ο Θεός ακόμη δεν βαρέθηκε τον άνθρωπο
Ω μικρούληδες, του κόσμου τούτου αλήτες,
αφήστε μου τ’ αχνάρια σας στα λόγια μου.
Το ότι υπάρχω είναι μια αιώνια έκπληξη που λέγεται Ζωή.
Γέλασες μα δεν μίλησες για τίποτε
κι αισθάνθηκα πως ήταν γι’ αυτό
που τόσο πρόσμενα καιρό.
μικρό μου χορταράκι, μικρά τα βήματα σου,
μα όλη τη γη κρατείς κάτω από τα πόδια σου
ποτέ να μη φοβάσαι τις στιγμές,
αυτό σου τραγουδάει η φωνή του αιώνιου.
Μας δίνεται η ζωή, μα δίνοντας την τήν κερδίζουμε.
Διαβάζουμε τον κόσμο λανθασμένα
και λέμε πως μας απατά
του θανάτου η σφραγίδα,
δίνει αξία στης ζωής το νόμισμα
κι έτσι αγοράζει κανείς με τη ζωή,
ότι είναι πολύτιμο.
Ο θόρυβος μιας στιγμής τη μουσική του Αιώνιου χλευάζει
φίλησε ο κόσμος την ψυχή μου
με τον πόνο του
κι αντάλλαγμα της ζήτησε τραγούδια
αυτός που πάντα βρίσκεται σε κίνηση
κάνοντας το καλό
ποτέ δεν βρίσκει τον καιρό καλός να είναι
το φεγγάρι έχει το φως του
για όλο τον Ουρανό
Τις σκοτεινές κηλίδες του γι’ αυτό το ίδιο.
Είσαι γεμάτος με τη σκόνη
των πεθαμένων λέξεων
πλύνε την ψυχή σου με σιωπή
η σιωπή θα βαστάξει τη φωνή σου
όμοια με την φωλιά
που τα κοιμώμενα πουλιά κρατεί.
2 – Η ΛΕΞΗ ΤΟΥ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥ ΜΟΥ (1940-1941)
Θάρρεψα πως το ταξίδι μου έφτασε στο τέλος του,
με το τελευταίο όριο της δύναμής μου,
πως το μονοπάτι έκλεισε εμπρός μου,
πως οι τροφές μου εξαντλήθηκαν,
και πως ήρθε ο καιρός να ζητήσω άσυλο
σε μια σιωπηλή σκοτεινιά.
Όταν θα αναχωρήσω από δω,
αυτή θα είναι η λέξη του αποχαιρετισμού μου:
ότι εκείνο που είδα είναι ανυπέρβλητο.
Ότι γεύτηκα το μυστικό μέλι του λωτού αυτού
που ανοίγει στον ωκεανό του φωτός,
κι έτσι ευλογήθηκα,
αυτή θα ’ναι η λέξη του αποχαιρετισμού μου.
(https://www.hallofpeople.com/gr/text/tagor.pdf)
Ε. Συμπέρασμα
Κάθε λαός και κάθε άνθρωπος του πνεύματος, όπως ο Ινδός Νομπελίστας ποιητής Ταγκόρ, προσφέρει τη δική του συμβολή στο πνεύμα της ανθρώπινης αδελφότητας.
Θα ξεπεράσουμε τους τοπικισμούς, τους εθνικισμούς, τις θρησκευτικές μισαλλοδοξίες και τα προσωπικά μας πάθη, για να μπορέσουμε να αφουγκραστούμε το πνεύμα της ανθρώπινης αδελφοσύνης;
*Η Ράνια Γάτου είναι Ποιήτρια, Δοκιμιογράφος και Εικαστικός.
