Της Ράνιας Γάτου*
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Αιγύπτιος συγγραφέας Ναγκίμπ Μαχφούζ είχε ανοιχτούς ορίζοντες και στο θέμα της θρησκείας και στο ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Κινδύνευσε να πληρώσει με τη ζωή του την ευρύτητα αντιλήψεων του στο θέμα της θρησκείας που προσλάμβαναν πανανθρώπινες διαστάσεις, με δολοφονική τρομοκρατική επίθεση εναντίον του από φανατικό που ιδιοποιούνταν την εκπροσώπηση του Θεού επί της γης.
Β. ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΑΠΟΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΒΡΑΒΕΙΟΥ ΝΟΜΠΕΛ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΝΑΓΚΙΜΠ ΜΑΧΦΟΥΖ
Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ είναι ο πρώτος αραβόφωνος συγγραφέας που τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η Σουηδική Ακαδημία του απένειμε τούτο το Βραβείο. Διότι 1) διαμόρφωσε μια αφηγηματική τέχνη που εφαρμόζεται σε όλη την ανθρωπότητα, και 2) κατέστησε δημοφιλή το μυθιστόρημα και τη μικρή ιστορία ως λογοτεχνικές μορφές στον Αραβικό κόσμο, ενώ αυτός ο κόσμος προτιμούσε παραδοσιακά την ποίηση (βλ. McDougal, World Literature, 2008, p. 1366).
Γ. ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΑΓΚΙΠ ΜΑΧΦΟΥΖ
Γεννήθηκε στην Αίγυπτο το 1911. Ήταν το νεότερο από τα επτά παιδιά της οικογενείας του. Έλαβε πτυχίο και μεταπτυχιακό δίπλωμα φιλοσοφίας από το Πανεπιστήμιο του Καϊρου. Υπηρέτησε ως δημόσιος υπάλληλος αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Καϊρου, στη συνέχεια στο Υπουργείο Βακουφίων (Μουσουλμανικών Περιουσιών) και ακολούθως στο Υπουργείο Πολιτισμού.
Έζησε την ιστορία του 20ου αιώνα της Αιγύπτου, και συγκεκριμένα:
1 – το καθεστώς του προτεκτοράτου του Ηνωμένου Βασιλείου, κατά το οποίο η χώρα ήταν κατ’ όνομα κυρίαρχη κυβερνώμενη από βασιλιά, με τη Μεγάλη Βρετανία να ελέγχει τις εξωτερικές της υποθέσεις, την άμυνά της, την ασφάλεια των επικοινωνιών της και το Αγγλο-Αιγυπτιακό Σουδάν, ενώ αναπτυσσόταν ένα πατριωτικό κίνημα υπέρ της ανεξαρτησίας της χώρας,
2 – την άνοδο στο θρόνο, το 1936, του βασιλιά Φαρούκ, ο οποίος σύναψε με τη Βρετανία την Αγγλο-Αιγυπτιακή Συνθήκη, που περιόριζε τον Βρετανικό έλεγχο μόνο στις ένοπλες δυνάμεις σε συγκεκριμένες περιοχές και εν πρώτοις κατά μήκος της διώρυγας του Σουέζ,
3 – την κατάργηση, το 1951, από την Αιγυπτιακή κυβέρνηση, της Αγγλο-Αιγυπτιακής Συνθήκης του 1936,
4 – την εκθρόνιση, το 1952, του βασιλιά Φαρούκ από στρατιωτικό κίνημα και την αντικατάστασή του από τον επτά μηνών γιό του, εξαιτίας της βασιλικής σπατάλης, της κυβερνητικής διαφθοράς, και των καθυστερήσεων στις κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις,
5 – την κατάργηση της βασιλείας και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας το 1953,
6 – την ανατροπή, το 1954, του πρώτου Προέδρου της Δημοκρατίας από τον αρχηγό του στρατιωτικού κινήματος Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ και την ανάληψη της Προεδρίας από τούτον,
7 – το μοίρασμα της εθνικής γης στους ακτήμονες και την εθνικοποίηση πολλών ξένων επιχειρήσεων, με πρώτη τη διαχείριση της διώρυγας του Σουέζ, καθώς και τις λοιπές κοινωνικές και εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του Νάσερ,
8 – τις καταπιεστικές πολιτικές του καθεστώτος Νάσερ, οι οποίες παρακώλυσαν την πρόοδο των μεταρρυθμίσεών του,
9 – τη διακυβέρνηση Νάσερ και τη μετέπειτα ιστορία της Αιγύπτου μέχρι το θάνατό του Νομπελίστα λογοτέχνη το 2006.
Ήταν, από τη νεότητά του, πατριώτης και οπαδός της ανεξαρτησίας της Αιγύπτου από τη Βρετανία. Υποστήριξε το στρατιωτικό κίνημα του 1952, το οποίο ανέτρεψε τη βασιλεία και εγκαθίδρυσε τη Δημοκρατία. Τάχθηκε υπέρ των κοινωνικών, εκπαιδευτικών και γαιοκτησιακών μεταρρυθμίσεων του Νάσερ και κατά των καταπιεστικών πολιτικών του καθεστώτος του που εμπόδιζαν την πρόοδο των μεταρρυθμίσεων αυτών (βλ. McDougal, World Literature, 2008, p. 1366, Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 3, pp. 992-995, https://en.wikipedia.org/wiki/Naguib_Mahfouz, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CE%AF%CE%BC%CF%80_%CE%9C%CE%B1%CF%87%CF%86%CE%BF%CF%8D%CE%B6).
Δ. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΑΓΚΙΜΠ ΜΑΧΦΟΥΖ
Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ είχε τρεις φάσεις στη συγγραφική του πορεία. Στην πρώτη φάση (1939 – 1944) προσανατολίστηκε σε ιστορικές αφηγήσεις για την αρχαία Αίγυπτο. Στη δεύτερη φάση (1945 – δεκαετία του ’60) κατευθύνθηκε στο ρεαλιστικό μυθιστόρημα. Στην τρίτη φάση (από τη δεκαετία του ’60 μέχρι το 2006) προσχώρησε στον μεταμοντερνισμό του λογοτεχνικού εμπειρισμού.
Έργα της πρώτης φάσης της συγγραφικής του πορείας είναι το πρωτοδημοσιευμένο βιβλίο του με τίτλο «Αρχαία Αίγυπτος» (1932). Άλλα έργα της ίδιας φάσης είναι «Ψευδαίσθηση της Μοίρας» (1939), «Ράδοπις της Νουβίας» (1943), «Η Μάχη των Θηβών» (1944), τα οποία είναι ιστορικές αφηγήσεις για την αρχαία Αίγυπτο που περιέχουν υπαινιγμούς για τη σύγχρονη κοινωνία.
Στα έργα της δεύτερης φάσης συγκαταλέγονται τα τρία βιβλία της Τριλογίας του Καϊρου [Ι. «Παλατιανό Περπάτημα» (1956), ΙΙ. «Το παλάτι της Επιθυμίας» (1957) και ΙΙΙ. «Ζαχαρένιος δρόμος» (1957)].
Στα έργα της τρίτης φάσης συμπεριλαμβάνονται εκτεταμένοι μύθοι. Από τις «Χίλιες και Μια Νύχτες» εμπνεύστηκε το έργο του «Αραβικές Νύχτες και Μέρες» (1981). Στο κλασικό έργο της δυτικής λογοτεχνίας «Ταξίδια του Γκιούλλιβερ» του Τζόναθαν Σουϊφτ βασίζεται χαλαρά το έργο του «Το Ταξίδι του Ιμπ Φαττούμα» (1983).
Για να διερευνήσει την κοινωνική και πολιτιστική απογοήτευση, την πνευματική κρίση, την αλλοτρίωση, τα πολιτικά ζητήματα και τη διαφθορά, ο Μαχφούζ, στα τελευταία του έργα, χρησιμοποιεί λογοτεχνικά σχήματα, όπως την αλληγορία, τον συμβολισμό και τις τεχνικές εμπειρικής αφήγησης.
Συνολικά έγραψε περισσότερα από 50 βιβλία. Αλλά λίγα έχουν μεταφραστεί και στην Ελληνική (βλ. McDougal, World Literature, 2008, p. 1366, Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 3, pp. 992-995, https://en.wikipedia.org/wiki/Naguib_Mahfouz, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CE%AF%CE%BC%CF%80_%CE%9C%CE%B1%CF%87%CF%86%CE%BF%CF%8D%CE%B6).
Ε. Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΟ ΚΑΙ ΑΛΛΗΓΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ «ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΓΚΕΜΠΕΛΑΟΥΪ» (1959)
Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, κάνοντας λεπτά καλυμμένες νύξεις στις Αβρααμικές θρησκείες, τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, διερευνά την αναζήτηση της ανθρωπότητας για θρησκεία. Αρχίζει με τον Αδάμ και την Εύα και τελειώνει με τον τελευταίο προφήτη, ο οποίος αντιπροσωπεύεται από τον σύγχρονο άνθρωπο της επιστήμης. Αυτός ο τελευταίος προφήτης είναι ακούσιας υπεύθυνος για το θάνατο του Γκεμπελάουϊ, που είναι ο Θεός. Με άλλα λόγια, μοντελοποιεί τους χαρακτήρες του έργου του πάνω σε θρησκευτικές μορφές, όπως ο Ιησούς, ο Αδάμ, ο Σατανάς, ο Μωϋσής, ο Μωάμεθ. Κατόπιν εξετάζει ευρέα θέματα, όπως είναι η φύση του κακού και η σημασία της ζωής. Ακολούθως διακηρύσσει την πεποίθησή του ότι η επιστήμη και η τεχνολογία είναι οι σύγχρονοι προφήτες της ανθρωπότητας. Κατά την άποψη του Ναγκίμπ Μαχφούζ, ο Γκεμπελάουϊ είναι ο Θεός των θεσμικών θρησκειών, που διαπλέκονται με τα πολιτικο-οικονομικά και κοινωνικά καθεστώτα και οι οποίες μεταβάλλονται σε θρησκευτικές εξουσίες που καταπιέζουν άμεσα ή έμμεσα τους ανθρώπους.
Ο ίδιος νομπελίστας συγγραφέας υπήρξε μάρτυρας (με την έννοια εκείνου που υφίσταται επικίνδυνη για τη ζωή του σωματική βία για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις) της θρησκευτικής του πεποίθησης για το θάνατο του Γκεμπελάουϊ. Διότι 1) καταδικάστηκε, με αυτοδικία, σε θάνατο από τον υπερσυντηρητικό θρησκευτικό ηγέτη Ομάρ Άμπντελ Ραχμάν (εκείνον που είχε καταδικάσει και τον Σαλμάν Ρουσντί), μετά την αναδημοσίευση, σε συνέχειες, από την αραβόφωνη εφημερίδα «Αλ Μέσσα» αυτού του έργου του, ύστερα από την απονομή σε αυτόν το 1988 του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας, και 2) μαχαιρώθηκε στο λαιμό το 1994 από φανατικό ισλαμιστή, ο οποίος συνελήφθη, δικάστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε από τις Αιγυπτιακές Αρχές, ενώ σε απάντηση σε αυτήν την τρομοκρατική πράξη η εφημερίδα «Αλ-Αχάλι» κυκλοφόρησε το βιβλίο του αυτό σε φθηνή έκδοση τσέπης. Αν και επιβίωσε, εν τούτοις η τρομοκρατική αυτή σε βάρος του επίθεση τον άφησε ανίκανο να γράφει, αναγκάζοντάς τον να υπαγορεύει τα τελευταία του έργα. Σε αυτά περιλαμβάνεται και αυτοβιογραφία του με τον τίτλο «Ηχώ μιας αυτοβιογραφίας» (1997).
Μόνο μετά το θάνατο του συγγραφέα το 2006 τόσο το συγκεκριμένο βιβλίο όσο και τα υπόλοιπα βιβλία του κυκλοφορούν δημόσια και σε ευρεία κλίμακα στην Αίγυπτο (βλ. Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 3, pp. 992-995, https://en.wikipedia.org/wiki/Naguib_Mahfouz, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CE%AF%CE%BC%CF%80_%CE%9C%CE%B1%CF%87%CF%86%CE%BF%CF%8D%CE%B6).
ΣΤ. Η ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΑΪΡΟΥ
Η Τριλογία του Καϊρου δημιούργησε μια σειρά πορτρέτων διάφορων οικογενειών του Καϊρου, μεσαίας ή χαμηλότερης οικονομικο-κοινωνικής κατάστασης. Μερικές αγωνίζονται να ανεβούν την κοινωνική σκάλα, άλλες αγωνίζονται να επιβιώσουν, ενώ η χώρα δοκιμάζει μια περίοδο εσωτερικής και διεθνούς αναταραχής. Τα θέματα που καλύπτουν είναι η Αιγυπτιακή Επανάσταση του 1919 για την απόκτηση ανεξαρτησίας από τη Μεγάλη Βρετανία, τα αποτελέσματα του εκσυγχρονισμού στις πολιτιστικές και θρησκευτικές αξίες και οι μεταβαλλόμενες κοινωνικές στάσεις προς τις γυναίκες, την εκπαίδευση και την επιστήμη.
Τα τρία βιβλία της Τριλογίας χρησιμεύουν ως ιστορία της Αιγύπτου από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την ανάληψη της εξουσίας από τον Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ. Είναι γεμάτα με αξιομνημόνευτους χαρακτήρες, ακριβείς λεπτομέρειες και κοινωνικό σχολιασμό. Έχουν συγκριθεί με τα μυθιστορήματα των ρεαλιστών του 19ου αιώνα, όπως εκείνα του Ρώσου Λέο Τολστόι, του Γάλλου Ονορέ Ντε Μπαλζάκ, του Άγγλου Τσάρλς Ντίκενς. Ο ίδιος ο Μαχφούζ αναφέρει ότι εμπνεύστηκε από τον Λέο Τολστόι, τον Ιβάν Τουργκένεφ, και τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.
Ο Αμερικανός λογοτέχνης Ρότζερ Άλλεν αποκάλεσε την Τριλογία του Καϊρου «μνημειώδες έργο». Ο Αιγύπτιος συγγραφέας Μόχσεν Μπαντάβι σχολίασε ότι, στην περιγραφή των χαρακτήρων, ο Μαχφούζ συγκρίνεται με τον Ντοστογιέφσκι της Αγίας Πετρούπολης και τον Ζολά των Παρισίων (βλ. McDougal, World Literature, 2008, p. 1366, Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 3, pp. 992-995).
Ζ. ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΟΣ
Ο άνθρωπος του πνεύματος (λογοτέχνης, καλλιτέχνης, επιστήμονας) είναι τέτοιος αν είναι καθεστωτικός, συστημικός και υπολογιστικός στα μικροσυμφέροντά του ή όχι;
*Η Ράνια Γάτου είναι Ποιήτρια, Δοκιμιογράφος και Εικαστικός
