Της Ράνιας Γάτου*
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Σαμουήλ Αγκνον είναι ο πιο διακεκριμένος συγγραφέας της σύγχρονης εβραϊκής γλώσσας και ένας σημαντικός συγγραφέας του 20ού αιώνα. Ελαβε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1966. Για το Ισραήλ παραλληλίζεται με τον Σαίξπηρ που είναι ο σημαντικότερος Βρετανός συγγραφέας. Παραλληλίζεται επίσης με τον ημέτερο Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Ρώσο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, στο χώρο της Ορθοδοξίας, με κριτήριο το επίκεντρο του περιεχομένου του λογοτεχνικού του έργου.
Β. ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ
Γεννήθηκε το 1888 σε εβραϊκό χωριό της Γαλικίας της σημερινής Ουκρανίας (ιστορικής περιοχής μεταξύ της Νότιας Πολωνίας και της Δυτικής Ουκρανίας), η οποία τότε ανήκε στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, έχοντας το ονοματεπώνυμο Σαμουήλ Ιωσήφ Czaczkes. Το 1924 πήρε το λογοτεχνικό επώνυμο Αγκνον.
Δεν φοίτησε σε σχολείο, αλλά εκπαιδεύτηκε κατ’ οίκον από τους γονείς του. Από τον πατέρα του – που ήταν Χασιδιστής Εβραίος ραβίνος και έμπορος γούνας – έμαθε να μελετά τη Βίβλο (Παλαιά Διαθήκη), το Ταλμούδ και τα ραβινικά κείμενα. Από τη μητέρα του έμαθε τη Γερμανική γλώσσα και λογοτεχνία, ώστε να διαβάζει Ευρωπαίους συγγραφείς σε Γερμανική μετάφραση.
To 1907, σε ηλικία 19 ετών, o εκκολαπτόμενος μετακινήθηκε στην Παλαιστίνη στο πλαίσιο του δεύτερου μεγάλου κύματος μετανάστευσης των Εβραίων, εξαιτίας των Ρωσικών πογκρόμ (διώξεων) που ακολούθησαν τη δολοφονία του Τσάρου Αλεξάνδρου Β΄ το 1881. Έγινε πρώτος γραμματέας του Ιουδαϊκού δικαστηρίου της Γιάφα.
Ο Arthur Rupin, μια σημαντική μορφή του Σιωνιστικού κινήματος (το οποίο είχε σκοπό την απελευθέρωση των Εβραίων και την εγκαθίδρυση του Κράτους του Ισραήλ, όπως ήταν η Φιλική Εταιρία για τους Έλληνες), προέτρεψε τον επίδοξο συγγραφέα να διευρύνει τους ορίζοντές του στο Βερολίνο.
Το 1913 ταξίδεψε στη Γερμανία, όπου έζησε για 11 χρόνια και όπου παρέδιδε μαθήματα Εβραϊκής γλώσσας και εργαζόταν για έναν εκδοτικό οίκο Ιουδαϊκών βιβλίων. Στο Βερολίνο γνώρισε τον επιχειρηματία Zalman Schocken, ο οποίος θαύμασε το νέο συγγραφέα και έγινε ο οικονομικός του πάτρωνας. Ο επιχειρηματίας αυτός του έδινε, χωρίς αντάλλαγμα, κανονικό μισθό που του επέτρεπε να ζει άνετα χωρίς οικονομικές δυσκολίες και να επικεντρώνεται στο γράψιμό του. Ο ίδιος επιχειρηματίας του υποσχέθηκε να του βρει εκδότη και εκπλήρωσε την υπόσχεσή του γινόμενος ο ίδιος εκδότης του.
Το 1920 σύναψε γάμο με τη σύζυγό του Εσθήρ Μαρξ, μια νέα γυναίκα από μια εύπορη οικογένεια Ορθόδοξων Εβραίων. Απέκτησαν δύο παιδιά και έζησαν μαζί για πενήντα χρόνια.
Το 1924 κάηκε εντελώς το σπίτι του. Μαζί με αυτό παραδόθηκε στις φλόγες η βιβλιοθήκη του αποτελούμενη από τέσσερις χιλιάδες βιβλία και το χειρόγραφο ενός αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του. Θεωρώντας την καταστροφή αυτή ως οιωνό για τη επιστροφή του στην Παλαιστίνη, εγκαταστάθηκε στην Ιερουσαλήμ.
To 1929 το σπίτι του καταστράφηκε και μαζί με αυτό μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης του, εξαιτίας των Αραβικών ταραχών του 1929.
Επειδή αγαπούσε να συνδέει τη δική του ιστορία ζωής με τα χρονικά της Ιουδαϊκής ιστορίας, σύνδεσε τα δύο γεγονότα της καταστροφής των σπιτιών του στο Βερολίνο και στην Ιερουσαλήμ με την καταστροφή των δύο Ναών του Σολομώντος (του πρώτου Ναού το 586 π.Χ. από τον Βασιλιά της Βαβυλώνας Ναβουχοδονώσορα Β΄, και του δεύτερου Ναού από τον Αυτοκράτορα της Ρώμης το 70 μ.Χ.).
Από το 1929 εγκαταστάθηκε ακριβώς έξω από την Ιερουσαλήμ, όπου έγραφε για τα επόμενα 40 χρόνια.
Απέκτησε τέτοια φήμη ώστε, όταν παραπονέθηκε στο δημοτικό συμβούλιο για τον κυκλοφοριακό θόρυβο στο δρόμο του, ο δήμος απαγόρευσε την κυκλοφορία των οχημάτων, και μια πινακίδα που αναρτήθηκε στην αρχή αυτού του δρόμου, έγραφε προς τους περαστικούς: «Απαγορεύεται να εισέλθουν αυτοκίνητα. Ο Άγκνον γράφει».
Γ. Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ
Ο Σαμουήλ Αγκον, στη νεαρή του ηλικία, έγραφε στη Γίντις ή γερμανοεβραϊκή γλώσσα, την οποία μιλούσαν οι Εβραίοι Ασκενάζι της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης (βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Yiddish, https://el.wikipedia.org/wiki/Γίντις).
Τα σημαντικότερα, όμως, έργα του έγραψε στην Εβραϊκή γλώσσα, ως αποτέλεσμα των Σιωνιστικών πεποιθήσεών του, δηλαδή για το μελλοντικό έθνος που θα εγκαθίστατο στη Μέση Ανατολή. Σημειωτέον ότι αυτή είναι η αρχαία ιερή γλώσσα της εποχής του Μωϋσή (14ος αιώνας προ Χριστού), η οποία δεν μιλιόταν για αιώνες, αλλά αναβίωσε στα τέλη του 19ου αιώνα (https://en.wikipedia.org/wiki/Hebrew_language).
Δ. ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΤΡΕΧΟΥΝ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Οπως ο Σαμουήλ Αγκνον δήλωσε κατά την απονομή του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας, η σημαντικότερη πηγή λογοτεχνικής επίδρασής του ήταν ο κανόνας της ιουδαϊκής λογοτεχνίας, η Βίβλος (Παλαιά Διαθήκη), το Ταλμούδ (οι ραβινικές διδασκαλίες που αποτελούν την πρωταρχική πηγή του Ιουδαϊκού θρησκευτικού δικαίου και της Ιουδαϊκής θεολογίας, και οι οποίες παραλληλίζονται με τις διδασκαλίες των Αγίων Πατέρων για την Ορθόδοξη Εκκλησία), το Μισνάχ (η προφορική Βίβλος), και τα σχόλια από Εβραίους ποιητές και φιλοσόφους όπως ο Μωϋσής Μαϊμονίδης.
Ο Αγκνον, στα έργα του, ασχολείται με τη σύγκρουση μεταξύ των αξιών της Ιουδαϊκής παράδοσης (ή γνήσιας Ιουδαϊκής κληρονομιάς) και των ιδεών της δυτικής εκκοσμίκευσης, όπως η θρησκευτική ή η σεξουαλική ελευθερία. Και ενδιαφέρεται για την αποτροπή της αποσύνθεσης της Ιουδαϊκής κοινότητας και πνευματικότητας στο σύγχρονο κόσμο από τις ιδέες της εκκοσμίκευσης. Σημειωτέον ότι με την εκκοσμίκευση γίνεται μετασχηματισμός μιας κοινωνίας από τη στενή ταύτιση με θρησκευτικές αξίες και θεσμούς προς μη θρησκευτικές αξίες και κοσμικούς θεσμούς.
Ε. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ
Ενδεικτικά θα αναφέρουμε παρακάτω ορισμένα από τα σημαντικότερα έργα του Σαμουήλ Αγκνον.
Το Νυφικό Κάλυμμα (1931) – Απεικονίζει την παρακμή της θρησκευτικής ζωής μέσω ενός πρωταγωνιστή του οποίου η αφιέρωση στο Θεό είναι εντελώς αντίθεση προς τον κοσμικό περίγυρο.
Μια Απλή Ιστορία (1935) – Αντιπαραθέτει τα ήθη της Ιουδαϊκής μεσαίας τάξης με τις Ευρωπαϊκές μοντερνιστικές ιδέες της θρησκευτικής και σεξουαλικής ελευθερίας.
Ενας επισκέπτης για τη νύχτα (1939) – Αναφέρει, μέσω ενός ανώνυμου αφηγητή, έναν εφιαλτικό απολογισμό της παρακμής του Ευρωπαϊκού Ιουδαϊσμού μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος θρυμμάτισε την παλιά πίστη και τις παλιές παραδόσεις.
Προχθές (1945) – Εκτιμά ψυχρά και κριτικά την Σιωνιστική προσπάθεια, κατά τη διάρκεια της δεύτερης μετανάστευσης των Εβραίων στην Παλαιστίνη, η οποία προσπάθεια αποκαλύπτει το χάσμα μεταξύ υψηλών ιδανικών και των σκοτεινών πραγματικοτήτων της ανθρώπινης φύσης.
Αλλα έργα του: Στην καρδιά των θαλασσών (1933), Μνηστή (1943), Έντο και Έναμ (1950), Σε Αυτήν την Ημέρα (1952), Σίρα (1971), η οποία δημοσιεύθηκε μετά την αποβίωσή του από την κόρη του, Μικρές Ιστορίες.
Εγραψε και ποιήματα, όπως ήθελε από την ηλικία των οκτώ ετών. Στα 15 χρόνια του δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα στη Γίντις ή γερμανοεβραϊκή γλώσσα.
ΣΤ. ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ
Ο Σαμουήλ Αγκνον, μαζί με τους αρχιραβίνους Γιτζάκ Χέρτζογκ και Μπεν Ζιόν Ουζιέλ, συνέγραψαν την Προσευχή για την Ευημερία του Κράτους του Ισραήλ. Αυτή η προσευχή απαγγέλλεται κάθε έτος, σε μια από τις μεγαλύτερες γιορτές του Ιουδαϊσμού, στην ημέρα της εξιλέωσης (γιόμ κιππούρ), από εκατοντάδες χιλιάδες πιστούς στις συναγωγές (Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 1, p. 23-26. https://en.wikipedia.org/wiki/Shmuel_Yosef_Agnon).
Ζ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
1 – Οι Ισραηλινοί αναβίωσαν τη γλώσσα του Μωυσή του 14ου αιώνα π.Χ., την οποία υιοθέτησαν ως επίσημη γλώσσα του Ισραήλ. Αντιθέτως, οι Ελληνες διαρκώς περιφρονούν τη λόγια γλώσσα τους, είτε ήταν αρχαία, ομηρική (του 8ου αιώνα π.Χ.), κλασική (του 5ου αιώνα π.Χ.) ή ελληνιστική, είτε ρωμαίικη (βυζαντινή) είτε καθαρεύουσα, και την αντικαθιστούν με την ομιλούμενη ή δημοτική, με αποτέλεσμα να εξοβελίσουν από το Γυμνάσιο τη λόγια ελληνική γλώσσα, με τις παραπάνω μορφές χρησιμοποιώντας μόνο μεταφράσεις της ομιλούμενης. Με αυτή την Ελληνική αντίληψη, οι Ισραηλινοί θα έπρεπε να υιοθετήσουν ως επίσημη γλώσσα τους είτε την Γιντίς είτε την Αραμαϊκή.
2 – Ο Σαμουήλ Αγνον, για να αναπτύξει το συγγραφικό του ταλέντο, είχε την αλληλεγγύη των συμπατριωτών του, όπως του Arthur Rupin και του επιχειρηματία Zalman Schocken, στα πλαίσια της γενικότερης αλληλεγγύης των Ιουδαίων προς τους ομοθρήσκους τους. Αντιθέτως, οι Έλληνες όχι μόνο δεν επιδεικνύουν καμία αλληλεγγύη προς τους συνέλληνες ομοθρήσκους τους, αλλά συνηθέστατα αναπτύσσουν φθόνο ο ένας προς τον άλλο, κατά το ανέκδοτο της κατσίκας του γείτονα, το οποίο είχε διηγηθεί δημόσια ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρός Χριστόδουλος. Έτσι, η διαφορά μεταξύ της αλληλεγγύης και φθόνου είναι ότι, όταν υπάρχει αλληλεγγύη, ένα έθνος ευημερεί, ενώ, όταν υπάρχει φθόνος, ένα έθνος εκφυλλίζεται εξαιτίας του ατομικισμού.
3 – Ο Σαμουήλ Αγκνον εμπνέεται κυρίως από τις πηγές της θρησκευτικής λογοτεχνίας του Ιουδαϊσμού και ενδιαφέρεται για την αποτροπή της αποσύνθεσης της Ιουδαϊκής κοινότητας και πνευματικότητας στο σύγχρονο κόσμο από τις ιδέες της εκκοσμίκευσης. Ανάλογα παραδείγματα στο χώρο της Ορθοδοξίας είχαμε στο παρελθόν με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη στην Ελλάδα ή τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στη Ρωσία. Σήμερα, όμως, στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες με Ορθόδοξο πολιτιστικό υπόβαθρο, δεν υπάρχει επαρκής ενασχόληση από λογοτέχνες και άλλους με την αποτροπή της διείσδυσης του ευρωπαϊκού κεκτημένου της εκκοσμίκευσης, που πρέπει να παραμείνει μόνο σε πολιτικό και νομικό επίπεδο, στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση. Μήπως οι ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις και προγράμματα θεωρούνται ισχυρότερα των ορθόδοξων αξιών για την Ελλάδα;
*Η Ράνια Γάτου είναι ποιήτρια, δοκιμιογράφος και εικαστικός.
