Του Γιάννη Ν. Καλαντζή, [email protected]
Με την προσωπικότητα του Υπατου Αρμοστή της Σμύρνης ασχολήθηκαν πολλοί ιστορικοί, όπως ο Γ.Θ. Γιαννόπουλος, ο οποίος γράφει τα εξής στο βιβλίο του «Από το Νέστο στο Σαγγάριο»: «Ο Αριστείδης Στεργιάδης υπήρξε “σκεύος εκλογής” του Βενιζέλου. Κακότροπη, εγωπαθής, αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Παράλογα αυστηρός έναντι των άλλων και όχι κατά του εαυτού του, εμισήθη από τον ελληνισμό της Μ. Ασίας και τους εκπροσώπους του, τους οποίους πολλές φορές εταπείνωσε».
Στη «Μικρασιατική Εκστρατεία» ο Σαράντος Καργάκος, πηγαίνει παραπέρα: «Αν ο Βενιζέλος και οι παράγοντες που τον περιστοίχιζαν, άκουγαν την γνωμάτευση του στρατηγού Μαζαράκη-Αινιάνος, ότι ο Στεργιάδης ήταν ανισόρροπος και επιβλαβής και τον είχε αντικαταστήσει με τον Μιχαλακόπουλο ή τον Κορομηλά, τα πράγματα θα ήσαν διαφορετικά. Αλλά κάποιοι, πιο πάνω κι από τον Βενιζέλο και τους αντιπάλους του, ήθελαν τον Στεργιάδη. Και τούτο παρότι, όπως ξέρουμε από πλήθος μαρτυριών, η στάση του έναντι του μικρασιατικού ελληνικού πληθυσμού και του ελληνικού στρατού ήταν ιταμή, χειρότερη και από αυτή του Τούρκου Βαλή».
«Κάποτε», συνεχίζει, «άφησε τον Πλαστήρα, να περιμένει ώρες έξω από το γραφείο του και παρά λίγο να δοκιμάσει το μαστίγιο του Καρδιτσιώτη αξιωματικού γι’ αυτή την προσβλητική συμπεριφορά. Για να πραΰνει τον “Μαύρο Καβαλάρη”, ήταν όλο γλύκα και λεκτική θωπεία… Ηταν άνθρωπος εγωκεντρικός, με κλονισμένο νευρικό σύστημα, ενδεχομένως ανισόρροπος, στο βάθος δειλός (το μαρτυρεί η επονείδιστη φυγή του)… Ενώ του επέτρεψαν να κάνει τα πάντα, ένα μόνο δεν του επέτρεψαν: να οργανώσει στρατιωτικά τη Σμύρνη. Επί τρία χρόνια θα μπορούσε να την έχει κάνει απόρθητο φρούριο».
Την 19η Αυγούστου, της καταστροφής επερχομένης, ο Στεργιάδης εγκατέλειψε τους συμπατριώτες του ανενημέρωτους, για να μη προκληθεί, δήθεν, πανικός! Σκεπτόμενος το συμφέρον του, τη φυγή του, διέταξε τους υπαλλήλους της Αρμοστείας να τοποθετήσουν σε κιβώτια τα πολύτιμα προσωπικά του είδη και αρχεία της Διοίκησης.
«Αν και πολλές ενέργειές του», διαβάζουμε στο βιβλίο του Γιαννόπουλου, «εδικαιολογούντο από τις συνθήκες και τις ευθύνες του, φαίνεται ότι ο ρόλος του υπήρξε αρνητικός και ο ίδιος δεν επέδειξε γενναιότητα και εθελοθυσία, που επέβαλε το υψηλό λειτούργημά του… “Χυδαίον και αυταρχικόν τυραννίσκον” τον χαρακτηρίζει ο Πάγκαλος, του αναγνωρίζει, όμως, αμεροληψία και αντικειμενικότητα, προσόντα όχι ευκαταφρόνητα, στα οποία… φαίνεται ότι εστηρίχθη ο Βενιζέλος».
Στις 25 Αυγούστου ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος σε επιστολή του προς τον Βενιζέλο, τον επιπλήττει, αναφερόμενος στον Στεργιάδη: «…πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος…, διότι αποστείλατε εις Μ. Ασίαν ως Υπατον Αρμοστήν … παράφρονα και εγωιστήν, φλύαρον… και καταφρονούντα και υβρίζοντα και δέροντα και εξορίζοντα και φυλακίζοντα όλα τα υγιή και σώφρονα στοιχεία του τόπου…»! Μετά δυο ημέρες, ο θαρραλέος Ιεράρχης κατακρεουργήθηκε υπό των Τούρκων…
Ο Καργάκος δεν εντοπίζει μόνον εκεί το πρόβλημα: «Ο Στεργιάδης, προτού φθάσουν οι Τούρκοι (μπήκαν στη Σμύρνη στις 8/9/22), επιβιβάστηκε στο θωρηκτό “Σιδηρούς Δουξ”, μετέβη στη Γαλλία και πέθανε στη Νίκαια, αυτοεξόριστος, το 1949. Τα ερωτήματα είναι αμείλικτα. Ποιος είχε αναλάβει επί 27 χρόνια τη συντήρησή του σε μια τόσο πανάκριβη πόλη; (Ελέχθη ότι έζησε μισθοδοτούμενος από την Ιντέλιντζες Σέρβις). Γιατί δεν έγραψε κάτι, ένα βιβλίο;… Γιατί δεν ασκήθηκε δίωξη εναντίον του από την Επαναστατική Επιτροπή; Γιατί δεν ζητήθηκε η έκδοσή του; Αυτά πρέπει να απασχολήσουν τους νέους ιστορικούς-ερευνητές. Οι “συνωστισμοί” δεν είναι κλειδί ερμηνείας για τον όλεθρο του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας»!
Ενας άλλος ιστορικός, ο Χρ. Αγγελομάτης, καταπέλτης σωστός, έτσι περιγράφει την ώρα εκείνη της 26ης Αυγούστου που έπεφτε το σκοτάδι και ο Υπατος προσπαθούσε να εγκαταλείψει το σπίτι του για να επιβιβασθεί στο αγγλικό πλοίο, ενώ λίγο πιο πέρα ο Χρυσόστομος άφηνε την τελευταία του πνοή. Επειδή το συγκεντρωμένο πλήθος δεν επέτρεπε τη φυγή του: «Παρέστη ανάγκη να ενισχυθεί η Αστυνομία και υπό Αγγλων ναυτών μέχρι της επιβιβάσεώς του, υπό τας εντόνους αποδοκιμασίας και τους γιουχαϊσμούς του πλήθους (“Κατάρα” του εφώναξαν), που εγκατελείπετο εις τον όλεθρον της τουρκικής θηριωδίας. Φωναί, κατάραι και ανάθεμα εις τον προδότην συνώδευσαν μέχρι της ατμακάτου τον ανάξιον Αρμοστήν.
»Αυτός ο ωμός σατράπης, ο κατεξευτελίσας σεβαστούς ιεράρχας, ο προ ουδεμιάς ασεβείας και βιαιοπραγίας ορρωδήσας, ο βαρυνόμενος με την κατάραν εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, αυτός ο επιβαλών την δουλείαν του εις ανθρώπους που, καίτοι δούλοι, είχαν ελευθέραν την ψυχήν, αυτός, τέλος, ένας από τους κυριώτερους ενόχους, ντυμένος πάντοτε με σκούρο κουστούμι, με χρυσά ματογυάλια και κρατών το μπαστούνι του, κατηυθύνθη προς την αγγλικήν ατμάκατον με γοργόν βήμα… Δεν είχε αποσκευάς… είχαν προαποσταλεί εις το αγγλικόν πολεμικόν…»!
Την ίδια ημέρα, όταν το ελληνικό μέτωπο κατέρρεε στο Αφιόν Καραχισάρ, εις τα περισσότερα από τα δημόσια οικήματα «είχεν παραδοθεί εις την φωτιάν ό,τι θα ήτο δυνατόν να χρησιμεύσει εις τον εχθρόν». Τις επόμενες ημέρες, εξαιτίας, ως γνωστόν, της επιπολαιότητας και της βλακείας στρατιωτικών και πολιτικών, ο ελληνικός στρατός διαλύθηκε. Το ιστορικό έγκλημα είχε διαπραχθεί!
Εκπλήσσει ο απίστευτος διάλογος Παπανδρέου-Στεργιάδη, που παραθέτει ο ιστορικός του μεσοπολέμου Γρηγόρης Δαφνής στο δίτομο έργο του «Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων». Μόλις ο Στεργιάδης ανακοίνωσε στο νεαρό τότε πολιτικό Γ. Παπανδρέου την επερχόμενη καταστροφή, δέχθηκε την ερώτηση: «Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;». Ο Αρμοστής της Σμύρνης απάντησε αυθαδέστατα: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα!».
Στις 31 Αυγούστου ξεκίνησε η κυρίως πυρκαγιά στη Σμύρνη, ένας εμπρησμός, μεθοδικά μελετημένος, που μετά εξαπλώθηκε, λόγω του ισχυρού ανέμου, προς την πολυτελέστερη ελληνική συνοικία, που είχε, εν τω μεταξύ, λεηλατηθεί. Στην «Επίτομον Ιστορίαν της, εις Μικράν Ασίαν, Εκστρατείας 1919-1922» του ΓΕΣ, περιγράφεται λεπτομερώς η ολοσχερής καταστροφή, με φρασεολογία εντόνου συναισθηματισμού: «Επί τετραήμερον, ήτοι μέχρι της 3ης Σεπτεμβρίου, το πυρ εμαίνετο, αποτεφρώσαν το μέγιστον μέρος της πόλεως. Ο,τι είχε δημιουργηθεί (στην πολυαίωνη ζωή της), εγένετο παρανάλωμα του πυρός και ο πλούτος ολοκλήρων γενεών μετεβλήθη εις τέφραν και ερείπια»…
