ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Γυναίκα επιστήμονας: Μια προσωπική εμπειρία

γυναίκα-επιστήμονας-μια-προσωπική-εμ-139984

Της Αικατερίνης Χούστη, Ομότιμης καθηγήτριας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών, Μέλους του σοροπτιμιστικού ομίλου «ΘΕΤΙΣ»

Η 11η Φεβρουαρίου έχει καθιερωθεί από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε ως Παγκόσμια Ημέρα αφιερωμένη στις γυναίκες επιστήμονες.

Η επιφυλλίδα μου, λοιπόν, πραγματεύεται τη θέση των γυναικών επιστημόνων έναντι των ανδρών, με έμφαση σ’ αυτές που δραστηριοποιούνται στις θετικές επιστήμες, λόγω της προσωπικής μου εμπειρίας, και αφιερώνεται στις γυναίκες επιστήμονες.

Κατ’ αρχάς, βέβαια, θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο ανθρώπινος νους δεν εμφανίζει διαφορές στην αντιληπτική του ικανότητα όσο αφορά στα δύο φύλα. Οι όποιες διαφορές παρατηρούνται οφείλονται στο ποσοστό και την ποιότητα της εξάσκησης. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι σήμερα στο ανεπτυγμένο, τουλάχιστον, μέρος του σύγχρονου κόσμου τα κορίτσια έχουν πρόσβαση στις ίδιες ευκαιρίες μόρφωσης, όπως και τα αγόρια. Αυτό αποτελεί μια ισχυρή προϋπόθεση δημιουργίας επιστημονικής καριέρας για όλες τις γυναίκες. Ας μην ξεχνούμε ότι ιστορικά πολλές γυναίκες δημιούργησαν εξέχουσες καριέρες κάτω από δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες και απέδειξαν ότιμπορούν, ισάξια με τους άντρες, όχι μόνο να προωθήσουν την επιστήμη, αλλά και να συμβάλουν αποφασιστικά στην οικονομική πρόοδο και την κοινωνική εξέλιξη. Σήμερα υπάρχει πλήθος γυναικών επιστημόνων, που, σχεδόν, δεν αποτελούν την εξαίρεση, αλλά τον κανόνα σε κάθε επάγγελμα. Παρόλ’ αυτά το ποσοστό των γυναικών, ειδικά στις θετικές επιστήμες, εξακολουθεί να υπολείπεται των ανδρών, και, ως εκ τούτου, παρατηρείται μειωμένος αριθμός γυναικών σε δεξιότητες που απαιτούν ανάλογο υπόβαθρο και μάλιστα υπόβαθρο μεταπτυχιακού επιπέδου σπουδών, όπως αυτές των υψηλόβαθμων διοικητικών θέσεων, των νεοφυών επιχειρήσεων, επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας, αντίστοιχων πανεπιστημιακών τμημάτων, και όχι μόνο. Απ’ την άλλη πλευρά οι ιατρικές επιστήμες προσελκύουν μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών, αλλά και ακόμη μεγαλύτερο οι ανθρωπιστικές επιστήμες.

Αν κανείς εστιάσει στις θετικές επιστήμες, θα διαπιστώσει ότι σήμερα δεν υπάρχει καμία διαφορά επιλογής από μέρους των γυναικών και των ανδρών στο τι έχει κατ’ αρχάς επιστημονικό ενδιαφέρον, κοινωνική αποδοχή και οικονομικές απολαβές. Επίσης, σε διεθνές περιβάλλον, όπου η αξιοκρατία είναι ενδεδειγμένο και σοβαρό κριτήριο επιλογής, οι γυναίκες επιστήμονες διεκδικούν ισάξιες θέσεις και απολαβές κυρίως σε προηγμένες τεχνολογικά χώρες όπως η Βόρεια Αμερική και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι γνωστό, όμως, ότι υπάρχουν πολλές δυσκολίες, ίσως υπέρμετρα περισσότερες, για γυναίκες στις χώρες ισλαμικού προσανατολισμού. Στη χώρα μας, βέβαια, το εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες τις βαθμίδες αντιμετωπίζει ισάξια τα κορίτσια με τα αγόρια και, το σπουδαιότερο ίσως, παρέχει δυνατότητες τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, επίσης ισάξια για όλους χωρίς επιβάρυνση στα πανεπιστημιακά δίδακτρα. Κάτω από τέτοιες προϋποθέσεις, είναι προσωπική επιλογή οι πανεπιστημιακές σπουδές, η κατεύθυνσή τους και ακολούθως η εξάσκηση του αντίστοιχου επαγγέλματος. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως αγορά εργασίας επιτρέπει σχεδόν οποιαδήποτε επιλογή.

Έχοντας αναφερθεί στις σημερινές υπάρχουσες ευκαιρίες για τις γυναίκες η παρατήρηση είναι ότι αυτές αριθμητικά δεν αποτελούν το ίδιο ποσοστό με τους άνδρες στα επαγγέλματαSTEM (Science Technology Engineering Math), Επιστήμη-Τεχνολογία-Μηχανική- Μαθηματικά. Η τωρινή υπουργός παιδείας Νίκη Κεραμέως, αναφέρει σε άρθρο της ότι σύμφωνα με στοιχεία του Παγκοσμίου Οικονομικού Φόρουμ, μόλις το 22% των επαγγελματιών στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης (artificialintelligence) διεθνώς είναι γυναίκες, έναντι 78% των ανδρών. Επιπλέον, σύμφωνα με τα στοιχεία της UNESCO(2018), λιγότερο από μια στις τρεις (28,8%) ασχολούνταν στο τομέα της έρευνας, με την Ελλάδα, μάλιστα, να κατέχει ένα ποσοστό 38% γυναικών ερευνητών. Χαρακτηριστικό είναι και το χαμηλό ποσοστό γυναικών μεταξύ τακτικών καθηγητών στη μηχανική και στη τεχνολογία. Οι λόγοι υποεκπροσώπησης των γυναικών, αναφέρει ότι, είναι πολυάριθμοι και περίπλοκοι· ανάμεσά τους είναι τα παγιωμένα έκφυλα στερεότυπα και προκαταλήψεις που διαχωρίζουν τα επαγγέλματα σε “ανδρικά και γυναικεία”, επηρεάζοντας έτσι τις προσωπικές επιλογές και τα βιώματά τους στο χώρο εργασίας. Επιπρόσθετα, οι οικογενειακές υποχρεώσεις και οι υψηλές απαιτήσεις στο χώρο εργασίας είναι ορισμένα από τα εμπόδια που συντελούν στη διαμόρφωση ενός κοινωνικού ρόλου των γυναικών, ο οποίος λειτουργεί ως τροχοπέδη στην ισότιμη πρόσβαση και συμμετοχή στις θετικές επιστήμες.

Επειδή όμως οι γυναίκες είναι πολυπράγμονες, αφιερωμένες στο στόχο, με χαρακτήρα που τον διέπει η οργανωτικότητα και με υψηλές μαθησιακές επιδόσεις, αποτελούν ένα ανθρώπινο δυναμικό υψηλής κατάρτισης για τη στήριξη της καινοτομίας και της τεχνολογικής ανάπτυξης.

Σήμερα για τα επαγγέλματα που βασίζονται σε επιστήμες STEM υπάρχει μεγάλη ζήτηση, γι’ αυτό, και προς αυτήν την κατεύθυνση υπάρχουν πολλά μέτρα προκειμένου να στραφεί και να προωθηθεί το γυναικείο δυναμικό προς αυτές με πλήρη εξασφάλιση ισοτιμίας στη χώρα μας, ισότιμες δεξιότητες που προωθούνται κατ’αρχάς στο σχολείο, με πιλοτικά προγράμματα – τα λεγόμενα “Εργαστήρια Δεξιοτήτων” , που περιλαμβάνουν δράσεις δημιουργικότητας, καινοτομίας, εξοικείωσης με νέες τεχνολογίες, όπως και δραστηριότητες επαγγελματικού προσανατολισμού.

Υπάρχουν μέτρα στήριξης της μητρότητας, ορθότερες πρακτικές πρόσληψης, απασχόλησης και ισότιμων απολαβών επιστημόνων, και σαφούς πρόσβασης σε χρηματοδότηση, κυρίως στην έρευνα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επιβάλλει εδώ και δεκαετίες πρακτικές ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών.Απαιτεί, μάλιστα, ειδική προσήλωση στην απήχηση μιας συγκεκριμένης ερευνητικής πρότασης στην ισότητα των δυο φύλων και επιπρόσθετα απαίτηση στο σχεδιασμό κάποιου τεχνολογικού προϊόντος, οι προδιάγραφες του χρήστη και η υλοποίηση του να απευθύνονται ισότιμα στα δυο φύλα εφόσον αυτό εφαρμόζεται. Η εμπειρία έχει αποδείξει, όπως εξηγώ στη συνέχεια, ότι είναι μάλλον πλεονέκτημα η γυναικεία ιδιότητα στη χρηματοδότηση παρά μειονέκτημα!

Σε σχέση, λοιπόν, των όσων αναφέρθηκαν, παραθέτω στη συνέχεια την προσωπική μου εμπειρία εν τάχει, περισσότερο σαν πληροφορία, ως γυναίκα επιστήμων.

Βρίσκομαι στη σύνταξη τώρα, αφού είχα μια καθ’ όλα θετική εμπειρία καριέρας στην Ελλάδα και στην Αμερική. Ακολούθησα ακαδημαϊκή καριέρα σε τμήμα ηλεκτρολόγων μηχανικών και μηχανικών υπολογιστών, που βασίστηκε σε ένα μεγάλο αριθμό ευκαιριών, συγκυριών, ικανότητας και πολύ μεγάλης προσπάθειας και εργασίας, που απαιτεί το επάγγελμα. Αρχικά υπήρξε ένα όραμα και καθοδήγηση από την οικογένεια, που προώθησε ατομική ανεξαρτησία και πανεπιστημιακή μόρφωση. Αυτά τα στήριξε παντοιοτρόπως, δίνοντάς μου την ευκαιρία μιας υγιούς βάσης ζωής, αφιέρωσης στις σπουδές και αργότερα υποστήριξης μιας επιστημονικής καριέρας. Στα πρώτα χρόνια εκπαίδευσης, με διάφορες διακρίσεις σε σχετικούς διαγωνισμούς, αποκαλύφθηκε και μια έμφυτη ικανότητα προς τις θετικές επιστήμες, και όχι μόνο. Οι πανεπιστημιακές σπουδές άρχισαν στο προπτυχιακό μαθηματικό τμήμα του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ακολούθησαν αυτές του ηλεκτρολόγου μηχανικού στο Πανεπιστήμιο του Purdue στην Αμερική. Στη συνέχεια προχώρησα σε μεταπτυχιακές σπουδές, με υποτροφία του πανεπιστημίου, στο χώρο των τηλεπικοινωνίων και σε διδακτορικό στα δίκτυα υπολογιστών.

Η καριέρα άρχισε με μεταδιδακτορική έρευνα ενός έτους στο ίδιο πανεπιστήμιο και στη συνέχεια εργασία για ένα χρόνο στη βιομηχανία. Ακολούθησε μια δεκαετία οικοδόμησης ακαδημαϊκής καριέρας σε διάφορα πανεπιστήμια της Αμερικής. Σημειώνω ότι η υποδοχή που απολάμβανα στις συνεντεύξεις προσφοράς εργασίας ήταν αξιοσημείωτη, όχι μόνο για την επιστημονική μου κατάρτιση αλλά και για το γεγονός ότι ήμουνα γυναίκα σε μια ανδροκρατούμενη περιοχή. Είχα, λοιπόν, την ευκαιρία να επισκεφτώ τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια και εταιρείες της Αμερικής με ανάλογες προσφορές. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι στα τμήματα μηχανικών του πανεπιστημίου γυναίκες καθηγήτριες συγκρότησαν έναν όμιλο υποστήριξης των γυναικών μηχανικών, όπου μέσα από συναντήσεις και φιλοξενία στα σπίτια τους παρείχαν μια ζεστή και πολύτιμη ατμόσφαιρα σαν μέντορες και απτά παραδείγματα επαγγελματικής στήριξης.

Η οικογενειακή ζωή μου άρχισε παράλληλα με τη μετάβασή μου ως φοιτήτριας στο πανεπιστήμιο της Αμερικής. Διήρκεσε αρκετά χρόνια σκληρής δουλειάς· στο τέλος αυτής της περιόδου είχαμε αποκτήσει δυο παιδιά. Οι αναγκαιότητες μεν αυξήθηκαν, αλλά είχαν ως αποτέλεσμα τη στήριξη του ενός προς τον άλλον μέσα στο στενό οικογενειακό περιβάλλον. Τα πλεονεκτήματα της νεαρής ηλικίας, υγεία, καλή φυσική κατάσταση, και η προσήλωση στην οικογένεια κατ’ αρχάς και στη καριέρα ακολούθως αποτέλεσαν μια καινούργια αρχή για την επαγγελματική μας ζωή.

Η επιστροφή στην Ελλάδα επετεύχθη σταδιακά. Πολύ καλές προσφορές εργασίας οδήγησαν στο να αποφασίσουμε να τις αξιοποιήσουμε και να ταξιδεύουμε αρκετές φορές εναλλάξ για να είμαστε και παρόντες στην οικογένεια. Η ερευνητική εργασία στην περιοχή της πληροφορικής, που αποτελεί ίσως το μεγαλύτερο και πλέον απαιτητικό μέρος μια πανεπιστημιακής καριέρας, μπορεί να γίνεται εν μέρει από μακριά, με τη χρήση όλων των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας. Παρόλα αυτά τα πολύ συχνά ταξίδια μεταξύ Ελλάδος και Αμερικής διήρκησαν όλη την επόμενη δεκαετία. Η καριέρα απλώθηκε και έλαβε χώρα σε δυο διαφορετικά πανεπιστήμια, δεκαπέντε χρόνια στο πανεπιστήμιο Κρήτης και δεκατέσσερα στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, και μάλιστα στο Βόλο, απόόπου και κατάγομαι.

Η εμπειρία και η ωριμότητα στο επίπεδο της επιστήμης απέδωσαν τα μέγιστα με την επιστροφή στην Ελλάδα. Λόγω της προόδου της συγκεκριμένης επιστήμης, υπήρχε από μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεγάλη οικονομική υποστήριξη βασισμένη στον ανταγωνισμό, είχαμε έτσι την ευκαιρία και ευχέρεια να διεκδικήσουμε πολλαπλές χρηματοδοτήσεις.

Σ’ αυτό συνέβαλε και η κλειστή συνεργασία των πανεπιστημίων με ερευνητικά κέντρα( ΙΤΕ και ΚΕΤΕΑΘ). Τα χρόνια αυτά ήταν γεμάτα δράση, καθώς υπήρχαν συνεργασίες με συνάδελφους ευρωπαίους, καινούργιες επιστημονικές ιδέες και η υλοποίησή τους μέσω διεπιστημονικών καινοτόμων εφαρμογών. Η περιοχή των κατανεμημένων συστημάτων υπολογιστών στο internet και η επικοινωνία μεταξύ των ήταν η εστίαση της έρευνάς μας στο επίπεδο των μηχανών αναζήτησης πληροφορίας. Η ερευνητική ομάδα υλοποίησε πλατφόρμες για διάφορες εφαρμογές, ώστε να δημιουργηθεί η δυνατότητα επερώτησής τους με βάση τη σημασία τους, σε αντίθεση με τα μεμονωμένα κλειδιά αναζήτησης που ισχύει μέχρι και σήμερα, δηλαδή να δημιουργηθεί ο σημασιολογικός παγκόσμιος ιστός έναντι του σημερινού (απλού) παγκοσμίου ιστού.

Επί παραδείγματι, δημιουργήθηκε μια πλατφόρμα γραφικών τρισδιάστατων εφαρμογών και μια μηχανή αναζήτησης πληροφορίας βασισμένη στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών. Χρειάστηκε πολύ στενή διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ των επιστημόνων που εργάζονται στις τρισδιάστατες γραφικές εφαρμογές και τους μηχανικούς υπολογιστών για να δημιουργηθεί η γεωμετρική ιεραρχία πληροφοριών βάσει των οποίων χτίστηκε η μηχανή αναζήτησης.

Οι ευρωπαϊκές χρηματοδοτούμενες συνεργασίες κράτησαν όλα τα χρόνια στο τμήμα υπολογιστών του πανεπιστημίου Κρήτης και έφεραν πολλαπλά οφέλη σε όλους τους συνεργαζόμενους. Επιπλέον υπήρχαν πολλές κοινές επιστημονικές δημοσιεύσεις σαν αποτέλεσμα των στενών συνεργασιών μας.

Η επιστροφή στα πάτρια εδάφη ξεκίνησε αφενός μεν με τη δική μου μετακίνηση ως τακτικής καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αφετέρου δε με την πρόσκληση στον άντρα μου από τη διοικούσα επιτροπή του πανεπιστημίου Θεσσαλίας -που αργότερα αντικαταστάθηκε με τη σύγκλητο του πανεπιστημίου – για τη δημιουργία ενός καινούργιου τμήματος υπολογιστών.

Η ευκαιρία να είμαστε πάλι μαζί μάς χάρισε μεγάλη ευχαρίστηση. Η δική μου παρουσία κράτησε δεκατέσσερα χρόνια στο τμήμα από όπου και συνταξιοδοτήθηκα.

Στο τμήμα, που αργότερα εξελίχτηκε ως τμήμα ηλεκτρολόγων μηχανικών και μηχανικών υπολογιστών, υπήρξε ένα περιβάλλον με συναδέλφους και ερευνητικές δραστηριότητες πολύ υψηλής στάθμης. Το τμήμα αυτό συνεργάζεται και με το ερευνητικό κέντρο Θεσσαλίας ΚΕΤΕΑΘ. Και οι δικές μου ερευνητικές δραστηριότητες συνεχίστηκαν και με χρηματοδοτούμενα ευρωπαϊκά προγράμματα, καινούργια μαθήματα διδασκαλίας σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, και διδακτορικοί φοιτητές επιπλέον των διπλωματικών, σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο.

Στη περίοδο αυτή μου ζητήθηκε από Έλληνες συνάδελφους στην Αμερική να μεταφράσω ένα βιβλίο τους από τα αγγλικά στα ελληνικά, πράγμα που έκανα. Αυτή η προσπάθεια διήρκεσε τρία χρόνια, ταυτόχρονα με τα ευρωπαϊκά προγράμματα. Πολλές δραστηριότητες, πολύς κόπος και πολύ ενδιαφέρουσα δράση.

Σήμερα το βιβλίο είναι bestseller όχι μόνο σχεδόν σε όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια που διδάσκουν το αντικείμενο πιθανότητες-στατιστική, αλλά και παγκοσμίως (μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες).

Λόγω ορίου ηλικίας βγήκα στη σύνταξη, αλλά, επειδή εξελέγην ως ομότιμος καθηγήτρια εξακολουθώ να διδάσκω στο τμήμα το μάθημα της στατιστικής στο χειμερινό εξάμηνο.

Πολλά από τα ενδιαφέροντά μου που δεν έχουν ακαδημαϊκό χαρακτήρα, έχω την ευκαιρία να τα εξασκώ την περίοδο αυτή της συνταξιοδότησής μου. Κοινωνική δράση ως σοροπτιμίστρια του ομίλου «Θέτις», πιάνο, χορός, κηπουρική, καινούργιες πρακτικές mindfulness, είναι μερικά από αυτά.

Σήμερα, οι εκκολαπτόμενες γυναίκες επιστήμονες, νομίζω ότι, έχουν ίσες ευκαιρίες με αυτές των ανδρών, καθώς υπάρχει στήριξη από την πολιτεία – και όχι μόνο- όσον αφορά στη φροντίδα των παιδιών (υπό τη μορφή νηπιαγωγείων κ.λπ.).

Παράλληλα σημαντική είναι και η συμβολή των ανδρών, καθώς είναι καθ’ όλα απαλλαγμένοι από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος στο ρόλο τους στην οικογένεια. Είναι μια περίοδος ειρήνης και πολύ γρήγορης τεχνολογικής και επιστημονικής ανάπτυξης, που επιτρέπει σκέψη και δράση χωρίς εκτεταμένη φυσική παρουσία. Αποτέλεσμα αυτού είναι οι οικογενειακές υποχρεώσεις – και όχι μόνο- να συνεπικουρούνται από την τεχνολογία και να καθιστούν το περιβάλλον που αφορά στην προσωπική πρόοδο καθ’ όλα βιώσιμο ανεξάρτητα από το φύλο.

Αν μιλήσεις με νεαρά μορφωμένα κορίτσια σήμερα εκπλήσσεσαι από την πρόοδό τους ως επιστημόνων και ανθρώπων.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου