Τι διδάσκει η εμπειρία ενός αιώνα αντιμετώπισης λοιμωδών νοσημάτων μέσα από τις σελίδες βιβλίου του 2009, που επιμελήθηκε ο καθηγητής Κώστας Γουργουλιάνης με τίτλο «Γιατί φοβόμαστε τη γρίπη»
Ηταν το 2009 όταν ο τότε πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, καθηγητής Πνευμονολογίας και διευθυντής της Πνευμονολογικής Κλινικής Κωνσταντίνος Γουργουλιάνης, μετά από συζήτηση με τον συνάδελφό του καθηγητή Οικονομικών και αντιπρύτανη Μιχάλη Ζουμπουλάκη έπαιρνε την απόφαση να επιμεληθεί επίκαιρου βιβλίου. Αφορμή τότε είχε γίνει το ξέσπασμα της πανδημίας της γρίπης Η1Ν1, που επικράτησε με τη λαϊκή ονομασία η «γρίπη των χοίρων», η οποία φαίνεται να προκάλεσε τον θάνατο 20.000 ανθρώπων παγκοσμίως, από το ξέσπασμά της τον Μάρτιο του 2009 έως τις 10 Αυγούστου 2010 που έληξε. Μία πανδημία που ήρθε να συμπέσει και με την οικονομική κρίση που τότε ξεκινούσε. Το βιβλίο που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο με τον τίτλο «Γιατί φοβόμαστε τη γρίπη» υπέγραψαν ειδικοί επιστήμονες και ερευνητές που ανέτρεξαν στην εξάπλωση και αντιμετώπιση των λοιμωδών νοσημάτων κατά τον 20ο αιώνα. Η ισπανική γρίπη του 1918 βρέθηκε στο επίκεντρο… Και όπως το 2009 εν μέσω πανδημίας της γρίπης των χοίρων έτσι και σήμερα εν μέσω πανδημίας κορονοϊού, οι αναφορές για την εξέλιξη και αντιμετώπιση της ισπανικής γρίπης μοιάζουν λες και γράφονται τώρα παρόλο που έχει περάσει ένας και πλέον αιώνας…
Ρεπορτάζ: ΕΛΕΝΗ ΧΑΝΟΥ
«Η ιστορία επαναλαμβάνεται» αναφέρει ο κ. Γουργουλιάνης για το βιβλίο το οποίο είχε επιμεληθεί και γίνεται εξαιρετικά επίκαιρο σήμερα, την ίδια ώρα που η τοπική κοινωνία αντιμετωπίζει το δεύτερο κύμα της πανδημίας του κορονοϊού.
Οι ειδικοί επιστήμονες και ερευνητές που υπογράφουν τα κείμενα του συλλογικού αυτού τόμου (Νικηφόρος Β. Αγγελόπουλος, Βασιλεία Γιασιράνη-Κυρίτση, Κ.Ι. Γουργουλιάνης, Ηρακλής Π. Καραγιάννης, Φωτεινή Καραχάλιου, Γραμματή Ν. Μακέλη) ανατρέχουν στην εξάπλωση και αντιμετώπιση των λοιμωδών νοσημάτων κατά τον 20ό αιώνα, κάνοντας παράλληλα αναφορά στα ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά τους. Η έκδοση συνοδεύεται από οπτικά ντοκουμέντα και αρχειακό υλικό.
«Υπήρχε έτοιμη τότε η ομάδα μας. Είχαμε εκπονήσει νωρίτερα ένα πρόγραμμα για το Σανατόριο του Πηλίου. Η ομάδα αυτή ανέλαβε τη συγγραφή του βιβλίου για την ισπανική γρίπη του 1918 και τη φυματίωση» εξηγεί τη συνεύρεση των ειδικών επιστημόνων και ερευνητών για τη συγγραφή του συλλογικού τόμου, ο κ. Γουργουλιάνης.
Όπως παρατηρεί ο ίδιος μελετώντας την ιατρική ιστορία το μόνο που έχει αλλάξει ως προς τις πανδημίες είναι η ευκολία μετάδοσής τους. Στην εποχή μας, που οι άνθρωποι μετακινούνται καθημερινά και ταχύτατα σε όλα τα σημεία της γης, η διασπορά μιας πανδημίας γίνεται ακόμα πιο εύκολη. Τα προληπτικά μέτρα και ο τρόπος που η κοινωνία αντιδρά ωστόσο ελάχιστα άλλαξαν σε σχέση με τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Τα σχολεία εξακολουθούν να κλείνουν, οι κινηματογράφοι και τα θέατρα να αδειάζουν. Η γρίπη τρομάζει γιατί μεταδίδεται εύκολα.
Στις σελίδες του βιβλίου οι ειδικοί επιστήμονες και ερευνητές ανατρέχουν στην εξάπλωση και αντιμετώπιση των λοιμωδών νοσημάτων κατά τον 20ό αιώνα, κάνοντας παράλληλα αναφορά στα ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά τους. Εστιάζοντας στα δημογραφικά χαρακτηριστικά, στον τρόπο που οι εφημερίδες κάλυπταν τα θέματα υγείας, στα μέτρα της Πολιτείας, στις σημαντικές ιατρικές προσωπικότητες και τις πρωτοβουλίες τους, συνέβαλαν να δει η κοινωνία το 2009 την πανδημία της γρίπης σφαιρικότερα και αποδραματοποιημένα και εξακολουθεί να το κάνει 11 χρόνια μετά τη συγγραφή του βιβλίου και έναν αιώνα από το ξέσπασμα της ισπανικής γρίπη, το 2020 εν μέσω πανδημίας κορονοϊού.
Ισπανική γρίπη 1918: Η πιο φονική
Στις σελίδες του βιβλίου η ισπανική γρίπη καταγράφεται ως η πιο φονική.
«Η ανθρωπότητα γνώρισε πολλές πανδημίες γρίπης τον 19ο και 20ο αιώνα. Αναμφισβήτητα όμως η πιο φονική γνωστή και ως ισπανική γρίπη ήταν αυτή που έπληξε την υφήλιο το χρονικό διάστημα 1918-1919» ξεκινά η αναφορά του βιβλίου στη συγκεκριμένη περίοδο.
Οι ομοιότητες μεταξύ του 1918 και του σήμερα πάμπολλες.
Οι βιβλιογραφικές αναφορές κάνουν λόγο για τρία επιδημικά κύματα της ισπανικής γρίπης στην Ευρώπη: τον Μάρτιο 1918, από τέλη Σεπτεμβρίου έως τον Νοέμβριο του 1918 οπότε και σημειώθηκαν και οι περισσότεροι θάνατοι και το τρίτο κύμα, το Μάρτιο του 1919.
Αντίστοιχα, ο κορονοϊός έπληξε την Ευρώπη στις αρχές του 2020, διανύουμε ήδη το δεύτερο κύμα και κάποιες χώρες έχουν ήδη βρεθεί αντιμέτωπες και με το τρίτο κύμα.
Στο βιβλίο καταγράφεται ότι η γρίπη δεν ξεκίνησε από την Ισπανία, αλλά πιθανότατα από την Κίνα ή τη Γαλλία. Φαίνεται όμως να ονομάστηκε ισπανική, επειδή η Ισπανία ήταν η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που δέχθηκε το μεγαλύτερο πλήγμα. Και στην περίπτωση του κορονοϊού ο ιός φαίνεται να προήλθε από την Κίνα και η Ιταλία ήταν αυτή τη φορά η πρώτη χώρα που θρήνησε εκατόμβες νεκρών.
«Δεν υπάρχει ακριβής αριθμός ατόμων που νόσησαν, όπως και σήμερα. Πηγές όμως αναφέρουν ότι τότε απεβίωσε το 20%-40%», παρατηρεί ο κ. Γουργουλιάνης.
Τότε η κινίνη, πριν μερικούς μήνες η χλωροκίνη
Η πρώτη αναφορά για την ισπανική γρίπη είναι στις 30 Ιουνίου 1918 κι ενώ ακόμη δεν έχουν αναφερθεί κρούσματα γρίπης στην Ελλάδα.
Μία από τις πρώτες ομοιότητες του 1918 και του 2020 είναι η χρήση ενός φαρμάκου της κινίνης τότε και της χλωροκίνης σήμερα. Αναφορά στην κινίνη βρίσκεται σε εγκύκλιο του αρμοδίου Υπουργείου, το οποίο «γνωστοποιεί με εγκύκλιό του προς τις νομαρχίες ότι δεν θα διανείμει πλέον το ίδιο την κινίνη».
Την επόμενη εβδομάδα στον Βόλο φθάνει ο υφυπουργός Υγειονομίας του υπουργείου Στρατιωτικών και Βολιώτης στη καταγωγή Ι. Αθανασάκης για να επιθεωρήσει τα νοσοκομεία της πόλης και την υγειονομικής κατάσταση.
Το πρώτο κρούσμα
Στις 19 Ιουλίου 1918 τοποθετείται χρονικά η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά για εμφάνιση της γρίπης στην Ελλάδα, στην Πάτρα.
Στις 14 Αυγούστου ο τοπικός Τύπος γράφει ότι η γρίπη υφίσταται πλέον και στη χώρα μας και «κρεβατώνει κόσμο» όπως τιτλοφορείται το ρεπορτάζ.
Μάλιστα μέσω του ρεπορτάζ ο συντάκτης προειδοποιεί τον κόσμο: «Η ασθένεια μεταδίδεται διά των πτυέλων και εν γένει των σταγονιδίων σιέλου όταν ο άρρωστος βήχει. Μεταδίδεται επίσης από τας ακαθαρσίας της ρινός».
Και συστήνει στους πολίτες: «Απαγορεύεται η επικοινωνία με τους ασθενείς, τα μαντίλια πρέπει να βράζονται και να μην χρησιμοποιούνται ξανά. Συστήνεται απόλυτη προφύλαξη σε όσους πάσχουν από νοσήματα βρόγχων και πνευμόνων και γίνεται λόγος για επιπλοκές της πλευρίτιδας και της πνευμονίας».
Στις 23 Αυγούστου «εγκαθίσταται εις διάφορους πόλεις της Ελλάδος μόνιμοι υπηρεσίαι προς πρόληψιν διαφόρων επιδημιών», κάτι σαν τα σημερινά κλιμάκια του ΕΟΔΥ.
Τα πρώτα μέτρα
Στις 7 Οκτωβρίου 1918 καταγράφεται στον τοπικό Τύπο ότι οι αρχές του Βόλου άρχισαν από χθες να λαμβάνουν δραστικά μέτρα για τον κίνδυνο μετάδοσης της γρίπης στην πόλη.
Μία ημέρα αργότερα το Υπουργείο Εσωτερικών αποστέλλει προς τις αρχές εγκύκλιο με λεπτομερείς οδηγίες για την προφύλαξη του κοινού από τη γρίπη που πλέον χαρακτηρίζεται πανδημία. Συστήνεται αποφυγή των ψύξεων και της υπερκόπωσης, καθώς και των συγκεντρώσεων κάθε είδους, η διακοπή των μαθημάτων στα σχολεία και η σχολαστική διατήρηση της καθαριότητας των εσωρούχων και των χεριών. Προπαντός συστήνεται η αποφυγή συγχρωτισμού με κάθε άνθρωπο που εμφανίζει έστω και ελάχιστα συμπτώματα…
…Οι αστυνομικές και δημοτικές αρχές της Θεσσαλίας εργάζονται δραστήρια για την αποτροπή του κινδύνου της γρίπης. Οι στρατώνες και τα οικήματα στα οποία διαμένουν οι στρατιώτες καθαρίζονται και απολυμαίνονται και γενικά λαμβάνονται μέτρα. Την εργασία αυτή παρακολουθούν αυτοπροσώπως ο φρούραχος Παπαγάκης και ο υπασπιστής του φρουραρχείου Καστρινός.
Διασπορά
Η δημοτική αρχή της πόλης του Βόλου ζητάει από τη νομαρχία να επιτραπεί η σύσταση επιτροπής γιατρών η οποία θα εξετάζει και θα επιτηρεί όσους προέρχονται από τα Τρίκαλα εξαιτίας της γρίπης. Στο βιβλίο σημειώνεται ότι στις 13 Οκτωβρίου 1918 απεβίωσαν 16 άτομα στα Τρίκαλα, εκ των οποίων τα 10 από γρίπη.
«Η γρίπη εξαπλώνεται» είναι ο τίτλος του Τύπου στις 16 Οκτωβρίου 1918 και εκεί αναφέρεται το πρώτο θανατηφόρο κρούσμα της επιδημικής νόσου της γρίπης.
Εξαιτίας αυτού ο νομάρχης διατάσσει το κλείσιμο των σχολείων και ο μοίραρχος καλεί τον ιδιοκτήτη κινηματογράφου Αργυλλά να περιορίσει τη λειτουργία του.
Μερικό… lockdown και πρόστιμα
Το πρωί της 17ης Οκτωβρίου τα σχολεία κλείνουν για 15 ημέρες και δίνονται οδηγίες: «Να αποφεύγωσι τας συγκεντρώσεις εν ιδιωτικαίς οικίαις ή εν ταις οδοίς, να μη εξέρχωνται εκ των οικιών προ της 9ης π.μ. και μετά την 5η μ.μ., να μη φοιτώσι εις θέατρα, κινηματογράφους, ζαχαροπλαστεία, καφενεία, γαλακτοπωλεία και άλλα τοιαύτα κέντρα, διότι θα συλλαμβάνωνται υπό της αστυνομίας».
Ο διοικητής Σιφάκης ως συνέχεια των προληπτικών μέτρων που λαμβάνονταν κατά της επιδημίας της γρίπης, το πρωί της προηγούμενης μέρας είχε καλέσει τους διευθυντές των καφενείων, τους οποίους είχε διατάξει τα εξής: «Να ανοίγωσι τα καταστήματά των την πρωίαν όσον το δυνατόν αργότερον, και να κλείωσιν ταύτα την εσπέραν όσον το δυνατόν ενωρίτερον. Να καταργήσουν το χαρτοπαίζειν, από το οποίο υπάρχει κίνδυνος να μεταδοθή η νόσος. Να έχωσι πτυελοδοχεία. Να προβούν εις άκραν καθαριότητα και εις το πλύσιμον του δαπέδου».
Με αστυνομική διάταξη τόσο οι γιατροί όσο και οι πολίτες υποχρεώνονται να ειδοποιούν την αστυνομία για οποιαδήποτε εμφάνιση επιδημικής νόσου. Οι παραβάτες θα τιμωρούνταν με κράτηση 14 ημερών έως δύο μηνών ή με πρόστιμο από 50 έως 400 δραχμές.
Η «γριποπαθής Πορταριά»
Στις 26 Οκτωβρίου στον Βόλο καταγράφονται 42 νέα κρούσματα γρίπης, 14 βαριάς αι 28 ελαφράς μορφής και 4 θανατηφόρα. Στον Αλμυρό σημειώθηκαν 14 νέα κρούσματα.
Ωστόσο φαίνεται ότι το μεγαλύτερο πλήγμα δέχθηκε η Πορταριά. «Από τη γριποπαθή Πορταριά» τιτλοφορείται ρεπορτάζ του τοπικού Τύπου σύμφωνα με το οποίο ολόκληρη η κωμόπολη βήχει και έχει πυρετό. «Το εκπληκτικό ότι οι όλοι οι κάτοικοι προσβλήθηκαν σε μία μέρα και μετατράπηκε σε απέραντο νοσοκομείο», περιγράφει το βιβλίο και συνεχίζει: «Και οι ήσυχοι Πορταριώτες καταλήφθηκαν από πανικό. Ευτυχώς που ο γιατρός Ν. Σαράτσης αναπτέρωσε και τόνωσε το ηθικό τους».
Παράκληση στον Αγ. Νικόλαο να σταματήσει η επιδημία
Την επομένη αναφέρεται ότι γίνονται τα πρώτα πειράματα με ενέσεις ψευδαργύρου. Αυτή είναι και η ελπίδα απαλλαγής των κατοίκων από τη νόσο. Των κατοίκων που όπως καταγράφεται έχει καταλάβει νοσοφοβία.
Χαρακτηριστικό αυτού είναι ότι στις 4 Νοεμβρίου ψάλλεται με μεγάλη κατάνυξη παράκληση στον μητροπολιτικό ναό του Βόλου, να σταματήσει η επιδημία της γρίπης και ακολουθεί λιτάνευση εικόνας.
«Απαγορεύεται να φτύνετε στο δάπεδο του καταστήματος»
Στις 6 Νοεμβρίου εκδίδεται αστυνομική διάταξη για τη λήψη προληπτικών μέτρων:
-Καταγραφή ασθενών από κάθε γιατρό
-Απαγόρευση της συγκέντρωσης στην κηδεία όσων πεθαίνουν από γρίπη. Οι νεκροί θα μεταφέρονται απευθείας από την οικεία τους στο νεκροταφείο. Απαγόρευση περιφοράς των κηδειών στην Ερμού, Αλεξάνδρας και Δημητριάδας. Το φέρετρο θα πρέπει να είναι καλυμμένο και να γίνεται απολύμανση στις οικείες των νεκρών.
-Ρητή απαγόρευση λειτουργίας κινηματογράφων, θεάτρων και άλλων χώρων με θέσεις μετά τις 9μ.μ., πλην των μαγειρείων και εστιατορίων που λειτουργούν μέχρι τις 10μ.μ.
-Απαγόρευση χαρτοπαιξίας και κυβοπαιξίας στα καφενεία
-Καταστηματάρχες υποχρεούνται να αναρτήσουν πινακίδα «απαγορεύεται να φτύνετε στο δάπεδο του καταστήματος».
«Η κυριότερη ασθένεια που δέρνει τους Βολιώτες είναι η γριποφοβία»
Ο τοπικός Τύπος αντιδρά στα αυστηρά μέτρα. Συντάκτης της εποχής σε κείμενο με τίτλο «Γρίπη και Γριποφοβία» υποστηρίζει ότι δημιουργείται αδικαιολόγητα πανικός και βλέπει άλλη γρίπη… οικονομική.
Καλεί τους αναγνώστες να συνέλθουν από αδικαιολόγητους φόβους γιατί κινδυνεύουν νε μετατραπούν σε ήρωες του Μολιέρου «Ο κατά φαντασίαν ασθενής». «Η κυριότερη ασθένεια που δέρνει τους Βολιώτες είναι η γριποφοβία», λέει.
Τα πρώτα αισιόδοξα μηνύματα εμφανίζονται στον τοπικό Τύπο στις 26 Νοεμβρίου οπότε και καταγράφεται ύφεση της γρίπης και τα κρούσματα σχεδόν εκλείπουν στα τέλη Φεβρουαρίου.
«Σήμερα έχουμε άλλη κατηγορία ιού και γι’ αυτό πέφτουμε έξω στις προβλέψεις μας»
«Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Τα όμοια στοιχεία είναι πολλά. Μετάδοση στον πληθυσμό, γριποφοβία τότε, ιοφοβία σήμερα αλλά και απτοφοβία (να φοβόμαστε να πιάσουμε κάτι μήπως μολυνθούμε). Κινίνη τότε, χλωροκίνη σήμερα. Και τότε έκλεισαν θέατρα, κινηματογράφοι, σχολεία, απαγορεύτηκαν οι συγκεντρώσεις όπως και σήμερα. Τα μέτρα ήταν τα ίδια και τότε και σήμερα. Την εμπειρία του lockdown την έχουμε από τότε. Όπως και τη γνώση ότι πάντα μία πανδημία προκαλεί ψυχοκοινωνικά προβλήματα και με το πέρασμά της ακολουθεί οικονομική κρίση. Διδασκόμαστε όμως και το εξής. Ότι η πανδημία διαρκεί περίπου ένα χρόνο και στη συνέχεια ο ιός ενδημεί στην κοινότητα. Η διαφορά είναι ότι σήμερα έχουμε άλλη κατηγορία ιού και γι’ αυτό πέφτουμε έξω στις προβλέψεις μας», αναφέρει ο κ. Γουργουλιάνης.
Ο πρόλογος δε τους βιβλίου καταλήγει το εξής: «Η ενημέρωση, η πρόληψη αλλά και η παρατήρηση του φαινομένου της εξάπλωσης μιας λοίμωξης με όλες τις κοινωνικές παραμέτρους θα συμβάλουν στην καλύτερη παροχή υπηρεσιών υγείας».
