Της Ελενας Νταβλαμάνου, εκπαιδευτικού – συγγραφέα
Η επιβράβευση και ο έπαινος μπορούν να θεωρηθούν ουσιαστικά στοιχεία λεκτικής συμπεριφοράς, κυρίως σε ό,τι αφορά στη διάπλαση της προσωπικότητας του παιδιού τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να ενισχυθούν θετικές μορφές συμπεριφοράς και όχι μόνο. Τονώνεται το ηθικό και ενισχύεται η προσωπικότητα. Θεμελιώνεται η ύπαρξη πάνω σε υγιείς και στέρεες βάσεις. Αποφεύγονται ή περιορίζονται οι αρνητικές μορφές δράσεις και το άτομο γίνεται περισσότερο υπεύθυνο. Γι’ αυτό ο ρόλος των γονέων, αλλά και όσων έρχονται σε επαφή με το παιδί κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του είναι θεμελιακός. Ιδιαίτερα σημαντικός από αυτήν την άποψη είναι ο ρόλος των δασκάλων και των λειτουργών εκπαίδευσης με την ευρύτερη έννοια. Το «μπράβο» μπορεί να αφυπνίσει και να αναπτερώσει όλα τα θετικά εκείνα στοιχεία, που κρύβονται μέσα στην αγνή παιδική ψυχή, αλλά ακόμα και στην ώριμη και κατασταλαγμένη ψυχή ενός ενήλικα.
Πολλοί γονείς προβληματίζονται ως προς το πώς να επιβραβεύσουν τα παιδιά τους. Είναι η ποσότητα που μετρά ή η ποιότητα της επιβράβευσης; Ο Αμερικανός παιδίατρος Roy Benaroch εξηγεί ότι χωρίς να υπάρχει μυστική συνταγή, η κατανόηση του πότε, πού και πώς θα επιβραβευτεί ένα παιδί αποτελεί σημαντικό όπλο στην ανατροφή παιδιών με αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Πρέπει να αναγνωρίζουμε ιδιαίτερα στα παιδιών ότι προσπαθούν και δουλεύουν σκληρά για να πετύχουν έναν στόχο. Αυτό που πρέπει οι γονείς να θυμούνται είναι ότι σημασία έχει η διαδικασία, όχι το τελικό προϊόν. Ολοι οι γονείς συγχαίρουν τα παιδιά τους όταν τα πάνε καλά στο σχολείο, κερδίζουν σε έναν αγώνα ή φτιάχνουν μια εντυπωσιακή ή και λιγότερο εντυπωσιακή χειροτεχνία. Το παιδί μέσω της επιβράβευσης παίρνει δύναμη και συνεχίζει το δύσκολο έργο της ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, της αναγνώρισης του εαυτού του και της ένταξής του στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Ο σημαντικότερος τρόπος για να μάθει ένα παιδί να εκδηλώνει μια επιθυμητή συμπεριφορά, όπως π.χ. να παίζει όμορφα με τα αδέλφια του, να ετοιμάζεται για το σχολείο, να μάθει να ντύνεται κ.τ.λ., είναι η ενίσχυσή της. Ενας κανόνας ή μια συμπεριφορά που δεν ενισχύεται θετικά δεν θα έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Με την ενίσχυση, δεν εννοούμε απαραίτητα την ανταμοιβή με υλικά, αλλά την «κοινωνική» ανταμοιβή με την έννοια του επαίνου και της επιβράβευσης του παιδιού. Μπορεί, για παράδειγμα, το παιδί σας να μην είναι ο καλύτερος παίκτης στην ομάδα μπάσκετ, αλλά προσπαθεί. Πηγαίνει κάθε μέρα στις προπονήσεις, τρέχει. Ξέρετε ότι πρέπει να επαινέσετε τις προσπάθειές του, ασχέτως με το αν η ομάδα του θα κερδίσει ή θα χάσει. Το ίδιο αξίζει να κάνετε και όταν το παιδί κουράζεται για να καθαρίσει το δωμάτιό του, τελειώνει μια δύσκολη εργασία στο σχολείο ή σας βοηθά να ετοιμάσετε το φαγητό.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα παιδιά χρειάζονται ενθάρρυνση τόσο για όσα κάνουν καλά (επιβράβευση) όσο και για εκείνα που δεν κάνουν και τόσο καλά (ενίσχυση). Η ενθάρρυνση βοηθά το παιδί να αποκτήσει αυτοπεποίθηση για τα πράγματα που κάνει καλά, αλλά και θάρρος για να προσπαθήσει ξανά όσα δεν κάνει τόσο καλά. Ενθάρρυνση = εν+θάρρος, δηλαδή «δίνουμε θάρρος στο παιδί», ώστε να μπορέσει να σταθεί μόνο του ακόμα και όταν δεν είναι κάποιος στο πλάι του. Ετσι το παιδί θα αναπτύξει πιο εύκολα τον αυτοέλεγχό του, γεγονός που θα το βοηθήσει να διεκδικεί αυτό που επιθυμεί με τον κατάλληλο τρόπο αλλά και στο να συνάψει επιτυχημένες σχέσεις με τους συνομίληκούς του.
Αλήθεια, έχουμε σκεφτεί πόσο σημαντική είναι η επιβράβευση για έναν μαθητή; Ισως πιο σημαντική και από ένα δώρο. Ενα «μπράβο» μπορεί ν’ αλλάξει τη ζωή του. Να μη διστάζουμε να το λέμε απλόχερα για να δίνουμε θάρρος στους μαθητές μας, να μεγαλώνουν έχοντας αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση. Εχει πολύ μεγάλη σημασία γι’ αυτούς η γνώμη που έχουν για εκείνους οι δάσκαλοί τους.
Ο έπαινος είναι το μέσο για να κάνουμε έναν συνεσταλμένο μαθητή να απελευθερωθεί, έναν μέτριο μαθητή να ενθαρρυνθεί και έναν αδύνατο να προσπαθήσει περισσότερο για να βελτιωθεί. Είναι, δηλαδή, η επιβράβευση, η κινητήρια δύναμη που θα δώσει ώθηση, στο «εγώ», στην αυτοεκτίμηση, στην επιβεβαίωση, στην εκπλήρωση των στόχων και στην αναγνώριση της αξίας των μαθητών. Αν προσπαθήσουμε να πλησιάσουμε τους μαθητές μας μ’ ένα πλατύ χαμόγελο, μια ζεστή ματιά και ένα ελαφρύ άγγιγμα στην πλάτη λέγοντας «μπράβο, σωστά», «τα κατάφερες», με ενθουσιασμό, έχουμε κερδίσει την εμπιστοσύνη τους και αυτοί τη δική μας. Ετσι θα καταφέρουμε να θεμελιώσουμε σχέση σεβασμού και κατανόησης που θα εξελιχθεί σωστά. Λέμε «συγχαρητήρια» όταν πραγματικά το εννοούμε και το πιστεύουμε αιτιολογώντας τη φράση μας, εστιάζοντας σ’ αυτό που θέλουμε να τονίσουμε.
Η ηθική ενθάρρυνση είναι ένας καθοριστικός παράγοντας που συμβάλλει στην αναγνώριση του κόπου και τη ψυχολογική στήριξη των μαθητών, και οδηγεί σε μια σταθερή πορεία γεμάτη αισιοδοξία και όνειρα για το μέλλον τους. Η τάξη είναι ένας χώρος που ο έπαινος απονέμεται ή που θα έπρεπε να απονέμεται κάθε ώρα και κάθε μέρα για μικρά ή μεγάλα πράγματα που συμβαίνουν σ’ αυτή.
Κύρια σημεία που πρέπει να γνωρίζουμε για την επιβράβευση
• Μαθαίνουμε να επιβραβεύουμε το παιδί αμέσως και κάθε φορά που εκδηλώνει την επιθυμητή συμπεριφορά.
• Δίνουμε κάθε φορά έναν συγκεκριμένο και χαρακτηριστικό έπαινο, συνοδευόμενο από χαμόγελο και οπτική επαφή.
• Αποφεύγουμε τους επαίνους που περιλαμβάνουν «όρους» και κρύβουν εκβιασμούς π.χ. «όταν φέρνεις καλούς βαθμούς σ’ αγαπώ».
• Το παιδί δεν πρέπει να συνδέσει τη θετική συμπεριφορά του με την υλική επιβράβευση γιατί έτσι μπορεί να φέρεται θετικά μόνο όταν ξέρει ότι θα υπάρχει επιβράβευση τέτοιου είδους.
• Διαχωρίζουμε την πράξη (καλή/ κακή) από αυτόν που την έκανε. Αποφεύγουμε δηλαδή τους χαρακτηρισμούς του τύπου «είσαι καλό/ κακό παιδί» αλλά εξηγούμε ότι π.χ. «το να βοηθάς τον αδερφό σου είναι μια πολύ καλή πράξη» Είναι καλό να μην επιβραβεύουμε μόνο την τέλεια συμπεριφορά, αλλά και την καλή προσπάθεια των παιδιών Προσπαθούμε να εστιαστούμε στα πράγματα που το παιδί κάνει καλά, π.χ. αν έχει μάθει 8 λέξεις και κάνει 3 λάθη στην ορθογραφία είναι σημαντικό να του πούμε «βλέπω έγραψες σωστά 5 λέξεις» αντί για «έκανες 3 λάθη».
• Μαθαίνουμε να επαινούμε το παιδί μας μπροστά σε άλλους ανθρώπους.
• Σε μη επιθυμητές συμπεριφορές είναι σημαντικό να δίνουμε την ευκαιρία στο παιδί να επανορθώσει, π.χ. «σήμερα δεν θα έρθεις μαζί μου βόλτα γιατί δεν κράτησες τη συμφωνία. Αύριο μπορείς να ξαναπροσπαθήσεις».
Η επιβράβευση ενός παιδιού και η αναγνώριση της προσπάθειάς του μπορεί να έχει θετικότερα αποτελέσματα απ’ ότι η μη αναγνώριση και η συνεχής πρόκληση νέων επιδιώξεων. Επιβραβεύοντας το παιδί ενισχύουμε την επανάληψη της επιθυμητής συμπεριφοράς. Δημιουργούμε αίσθημα ασφάλειας και αποδοχής. Φροντίζουμε να τονίσουμε την αξία της προσπάθειας και να ενισχύσουμε το θάρρος του να δοκιμάζει, να μη φοβάται τα λάθη και τις αποτυχίες, να νιώθει υπεύθυνο για τις επιλογές του. Στόχος μας, άλλωστε, είναι η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης του παιδιού ώστε να καταφέρει να ανεξαρτητοποιηθεί, κάνοντας τις δικές του επιλογές στη ζωή, αναγνωρίζοντας το «σωστό» και το «λάθος» και αναλαμβάνοντας την ευθύνη τους.
