Αντιγράφουμε από το «Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, 2007):
Ρήγας Βελεστινλής ή Φερ(ρ)αίος ή ο Θεσσαλός (Βελεστίνο Μαγνησίας, 1757 – Βελιγράδι, 1798): Ψευδώνυμο του Αντώνιου Κυριαζή ή Ρήγα Κυρίτση Οικονομά. Συγγραφέας, μεταφραστής και αγωνιστής της προεπαναστατικής εποχής, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Καταγόταν πιθανόν από εύπορη οικογένεια της Θεσσαλίας. Σπούδασε στη Ζαγορά ή στα Αμπελάκια. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη και το 1785 έγινε γραμματικός (γραμματέας) του ηγεμόνα Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Το 1786 εγκαταστάθηκε στη Βλαχία και σταδιοδρόμησε κυρίως ως γραμματέας του ηγεμόνα Νικολάου Μαυρογένη. Στο διάστημα αυτό σχετίστηκε με τον Δημ. Καταρτζή και τον κύκλο του, ίσως και με τον Ι. Μοισιόδακα, ενώ δεν αποκλείεται να μυήθηκε και στον ελευθεροτεκτονισμό [….] Παράλληλα την ίδια εποχή φαίνεται πως συμμετείχε ενεργά στην εμπορική και κοινωνική δραστηριότητα της πόλης, ενώ ενεπλάκη και σε οικονομικές αντιδικίες […]
Ας σταθούμε σ΄ αυτό μόνο το απόσπασμα από το λήμμα για τον Ρήγα Βελεστινλή που εκτείνεται σε δυόμιση μεγάλες σελίδες.
Εσάς τι σας κάνει εντύπωση, καθώς το διαβάζετε, πού σταματάτε, τι σας προβληματίζει;
Κάθε αναγνώστης θα έχει τις απαντήσεις του – βασικά εξαρτώνται από τις γνώσεις και το ενδιαφέρον που έχει για τη ζωή και το έργο του Ρήγα Βελεστινλή. Άλλες απαντήσεις θα έδιναν ο Λεωνίδας Βρανούσης, ο Νίκος Πανταζόπουλος, ο Λουκάς Αξελός, ο Δημήτρης Καμπερόπουλος1 άλλες εσείς κι άλλες εγώ.
1 Διαπρεπείς μελετητές του έργου του Ρήγα Βελεστινλή, που αφιέρωσαν σ΄ αυτό πολύχρονες έρευνες και έχουν εκδώσει σχετικά βιβλία.
Εμένα με σταματάει και με προβληματίζει η πληθώρα της αβεβαιότητας και των πιθανολογήσεων. Ας τις δούμε μαζί. Για να γίνει πιο εύκολη η δουλειά μας τις έχω υπογραμμίσει, στο κείμενο του Λεξικού ήταν όλες με τα ίδια γράμματα: πιθανόν, ίσως, ενώ δεν αποκλείεται, φαίνεται πως.
Όχι «Φυσικής Απάνθισμα», το γνωστό έργο του Ρήγα, Βιέννη 1790, αλλά κάτι άλλο. Απάνθισμα – αποθέωση της αμφιβολίας, από το «Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», έργο πρόσφατο και, κατά τη γνώμη ειδημόνων, έγκυρο.
Και ρωτάω: Ακόμα και σήμερα που γιορτάζουμε τα 250 χρόνια από τη γέννηση του Ρήγα, υπάρχουν πτυχές της ζωής του που μένουν ανεξερεύνητες, στοιχεία ανεπιβεβαίωτα, που μπορούν να εκληφθούν ως εικασίες και υποθέσεις;
***
Ας κάνω σαφέστερες τις απορίες μου.
– Η ιστορική έρευνα δεν έχει τεκμηριώσει αν ο Ρήγας καταγόταν ή όχι από εύπορη οικογένεια;
– Σχετίστηκε ή όχι με τον Ι. Μοισιόδακα;
– Αποκλείεται ή δεν αποκλείεται να μυήθηκε (και) στον ελευθεροτεκτονισμό;
– Συμμετείχε ενεργά στην εμπορική και κοινωνική δραστηριότητα της πόλης (Βουκουρέστι) ή αυτό «φαίνεται πως», δηλαδή εικάζεται, υποτίθεται;
Η ανησυχία μου είναι προφανής. Αν η ιστορική έρευνα δεν έχει δώσει οριστικές και αναμφισβήτητες απαντήσει σ΄ αυτά τα απλά, μάλλον, ερωτήματα, εγώ ο απλός άνθρωπος αρχικά κλονίζομαι και στη συνέχεια τρομάζω, νέα ερωτηματικά γεννιούνται μέσα μου, πληθαίνουν, με βασανίζουν αμείλικτα.
Το λήμμα που μας απασχολεί, στο Λεξικό Πατάκη, υπογράφεται με τα εξής αρχικά Μ.Γ.Μ., Ε.Π
Σύμφωνα με τις «Συντομογραφίες και ειδικότητες των συντακτών» που υπάρχουν στις πρώτες σελίδες του Λεξικού, η αποκρυπτογράφησή τους μας δίνει Μιχάλης Μ. Μερακλής, Ομότιμος καθηγητής Λαογραφίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ευδοκία Παραδείση, Νεοελληνίστρια φιλόλογος.
Γνωρίζω και εκτιμώ το κριτικό έργο του Μ.Γ. Μερακλή σε θέματα Λογοτεχνίας, δεν έχω ούτε ένα στοιχείο για την Ε. Παραδείση – ούτε στο Λεξικό βρήκα. Συγχωρήστε μου την άγνοια.
Κι έτσι φτάνουμε στο καταληκτικό ερώτημα: Ποιες είναι οι αλήθειες και ποια τα μυθεύματα γύρω από τον Ρήγα;
Τι λεν επί του θέματος οι επαΐοντες, οι ειδήμονες;
***
Βέβαια, είναι γνωστό, διαφορετικές απόψεις για τη ζωή και το έργο του Ρήγα υπήρχαν πάντοτε. Υπήρξε τόσο ταραχώδης, σκοτεινή, απόμακρη η εποχή που έζησε, έδρασε, μεγαλούργησε, θυσιάστηκε, έγινε επαναστατικό σύμβολο. Ακόμα και παραχαράξεις να μην υπήρχαν γύρω από τον Ρήγα, για ιδεολογικούς λόγους – αλλιώς, λόγου χάριν, εμπνέει τον μαρξιστή Γιάνη Κορδάτο κι αλλιώς τον υπερρεαλιστή Νίκο Εγγονόπουλο, σκόπιμα παίρνω δυο ακραίες περιπτώσεις – όλες οι συνθήκες, που σημειώσαμε παραπάνω, συνηγορούν ώστε η προσέγγιση της απόλυτης αλήθειας, για όλα τα γεγονότα της ζωής, μένει εξαιρετικά δύσκολη έως ανέφικτη.
Πάνω σ΄ αυτό ας μη ξεχνάμε και δυο σοβαρά δεδομένα:
Ο Νίκος Πανταζόπουλος, από τους σημαντικότερους μελετητές του Ρήγα, έχει γράψει το μελέτημα «Θρύλος και πραγματικότητα γύρω από τον Ρήγα» και ο Δημ. Καραμπερόπουλος το έργο «Η άδικη κρίση του Ιωάννου Φιλήμονος για τον επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή».
Εδώ τελειώνει η εισαγωγή στις σημερινές ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ. Ο δημοσιογράφος που τις συνέθεσε με τους δικούς του σκοπούς και τα δικά του κριτήρια, τις παραδίδει στην κρίση εκείνων που θα τις διαβάσουν. Και των ειδημόνων και των απλών αναγνωστών. Κυρίως, φυσικά, των δεύτερων. Αυτό να λέγεται. Και να γράφεται. Είναι μια πάγια αρχή του.
