Μαρτυρίες
και θύμισες των Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος μεταφέρει η έρευνα που
πραγματοποίησε το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας
και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Στιγμές σκληρές και δύσκολες, άνθρωποι που κρύβονταν
για να σωθούν, άνθρωποι που εξευτελίστηκαν και οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα
συγκέντρωσης, ιστορίες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν σενάριο ταινίας…
ΡΕΠΟΡΤΑΖ:
Αλίκη Φωτιάδου
Η έρευνα με τίτλο «Από το Μεσοπόλεμο
στην Ανασυγκρότηση (130-1960): η εμπειρία
των Εβραίων της Ελλάδος στις οπτικοακουστικές μαρτυρίες» πραγματοποιήθηκε το
2011 και χρηματοδοτήθηκε από το ίδρυμα Λάτση στο πλαίσιο του ετήσιου
προγράμματος «επιστημονικές μελέτες» και είναι μία από τις 19 μελέτες που
εγκρίθηκαν σε σύνολο 978 προτάσεων που υποβλήθηκαν.
Η μελέτη περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την
κατασκευή ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων που συγκεντρώνει σε ενιαίο σώμα 1.018
οπτικές ή ακουστικές μαρτυρίες 850 Εβραίων της Ελλάδας και 30 συνολικά αφορούν
στη Μαγνησία, επιζώντων του Ολοκαυτώματος.
Μαρτυρίες
Εβραίων της Μαγνησίας
Τριάντα συνολικά Εβραίοι έχουν
καταγραφεί ότι γεννήθηκαν στην Μαγνησία. Μερικοί από αυτούς μοιράζονται μαζί
μας τα δύσκολα χρόνια που πέρασαν στη διάρκεια του πολέμου.
Μανώλης
– Μενάχεμ Αβδελάς
Γεννήθηκε στο Βόλος το 1911. Στην
διάρκεια του Ολοκαυτώματος αρχικά κρύφτηκε σε ένα σπίτι στην Αθήνα ωστόσο μετά
τη σύλληψη των Εβραίων της Αθήνας, διέφυγε στα Δερβενοχώρια της Θήβας.
Ωστόσο τότε γίνονταν έφοδοι και για
αυτό και εκείνος διέφυγε μέσω του ΕΑΜ στον Πάλιουρα, όπου έμεινε σε κάποιο σπίτι,
κρύβοντας την ταυτότητά του.
Την άνοιξη του 1944 και λόγω
επιθέσεων από τα Τάγματα Ασφαλείας επέστρεψε στην Αθήνα και συνέχισε να
κρύβεται μέχρι την απελευθέρωση.
Ροζίτα
Αρδίττη
Είναι το γένος Κοέν και γεννήθηκε στο
Βόλο το 1924. Θυμάται πως συμμετείχε στο ΕΑΜ στο Βόλο και στα Κανάλια, ενώ όσο
βρισκόταν στο Βόλο ήταν οργανωμένη στην ΕΠΟΝ.
Κατά την παραμονή της στα Κανάλια
όπου κρυβόταν έμεινε σε διάφορα σπίτια, σε κάποιο ξωκλήσι αλλά και σε ένα
καλύβι στα Άνω Κανάλια με την ίδια να σημειώνει πως η αλλαγή των καταλυμάτων
οφείλεται σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Η στιγμή που την επικήρυξαν όμως δεν
άργησε. Όσο κρυβόταν όπου έβρισκε και όπου μπορούσε η Ροζίτα κατέβαινε στο Βόλο
για να αγοράζει τρόφιμα. Τότε ήταν που την ανακάλυψαν. Με την λήξη του πολέμου
έμεινε και πάλι στο Βόλο, ωστόσο το 1945 έφυγε για την Αθήνα.
Εύα
Γκάνη
Είναι το γένος Κρίσπη και γεννήθηκε
το 1912. Από το 1927 έως το 1932 εργάστηκε ως ράπτρια σε βιοτεχνία χρονολογία
οπότε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Στη διάρκεια του πολέμου έμεινε τόσο
στην Αθήνα όσο και στην Χαλκίδα όπου κρύφτηκε και σε διάφορα σπίτια. Από το
πρώτο σπίτι όπου κρυβόταν, έφυγε, γιατί την απείλησαν πως θα την πρόδιδαν. Θυμάται
πως με τον άντρα της παρίσταναν τους Χριστιανούς για να μην αποκαλυφθεί η
ταυτότητά τους.
Μεγήρ
Γκάνη
Γεννήθηκε το 1921. Όταν ξεκίνησε ο
διωγμός τους αρχικά, κρύφτηκε με την οικογένειά του σε σπίτι στα Λεχώνια και
αργότερα στον Άγιο Γεώργιο Νηλείας. Εκεί ο ίδιος, ο πατέρας του και μερικά
αδέρφια του συνελήφθησαν και επρόκειτο να εκτελεστούν, αλλά την τελευταία
στιγμή αφέθηκαν ελεύθεροι, χωρίς να είναι γνωστή η εβραϊκή τους ταυτότητα.
Έτσι, η οικογένεια κρύφτηκε και πάλι στα Κάτω Λεχώνια. Εκεί οι γονείς του και
τρία αδέρφια του συνελήφθησαν και εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο
Μεγήρ και τα άλλα πέντε αδέρφια του κατάφεραν να ξεφύγουν και κρύφτηκαν στη
Βυζίτσα, σκορπισμένοι σε διαφορετικά σπίτια. Στη Βυζίτσα ο Μεγήρ μπήκε στον
εφεδρικό ΕΛΑΣ.
Μετά τον πόλεμο εργάστηκε ως
γυρολόγος και στην συνέχεια άνοιξε κατάστημα με είδη προικός.
Ερρέρα
Ζαφειρίνη
Η Ερρέρα γεννήθηκε το 1912. Θυμάται
την στιγμή που ενώ κρυβόταν στην Αθήνα, συνελήφθη και φυλακίστηκε στο Χαϊδάρι
και στο Εμπειρίκειο, αλλά δεν εκτοπίστηκε λόγω της απελευθέρωσης. Στην μνήμη
της έχει χαραχτεί η στιγμή της αποφυλάκισης της που δεν έγινε πριν τις 2
Οκτωβρίου του 1944.
Γιόλα
Καλαμάρο
Γεννήθηκε το 1929. Η Γιόλα κρύφτηκε
στην Αθήνα σε διάφορα σπίτια. Και οι δύο γονείς της συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν
στα στρατόπεδα ωστόσο η ίδια όσο κρυβόταν στην Καισαριανή, εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ.
Μετά τον πόλεμο έμεινε στην Αθήνα και την Αίγυπτο έως και το 1946. Από το 1949
μετακινήθηκε στο Ισραήλ και στην συνέχεια έφυγε για Αμερική.
Κοέν
Ηλίας
Γεννήθηκε το 1924 στο Βόλο, αλλά
γρήγορα η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Λάρισα. Ο Ηλίας κρύφτηκε στον
Αμπελώνα για έξι μήνες κι αργότερα στον Όλυμπο (Καράλακος), σε καλύβια βοσκών.
Όσο κρυβόταν στον Όλυμπο, τραυματίστηκε στο πόδι στη διάρκεια εκκαθαριστικών
επιχειρήσεων. Έτσι, μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο ανταρτών και του έκοψαν το πόδι.
Η απελευθέρωση τον βρήκε κρυμμένο σε ένα λάκκο, όπου είχαν αφεθεί όσοι δεν
μπορούσαν να τρέξουν για να σωθούν από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Σαρίνα
Κοέν
Γεννήθηκε το 1926 ενώ στην διάρκεια
του πολέμου η οικογένειά της κρύφτηκε στην Κάπουρνα, σε ένα δωμάτιο που της
παραχωρήθηκε από φιλική οικογένεια. Στη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων
αναγκάστηκαν να φύγουν δύο φορές από το χωριό, να μείνουν στο ύπαιθρο και σε
καλύβι, και να επιστρέψουν μετά από λίγες μέρες.
Ηλίας
Κονές
Γεννήθηκε το 1921 και θυμάται πως κρύφτηκε
με την οικογένειά του στα Κανάλια, όπου τους παραχωρήθηκε σπίτι. Αργότερα,
πήγαν στο Σκλήθρο, όπου η πρόσβαση ήταν πιο δύσκολη και υπήρχε μεγαλύτερη
ασφάλεια. Όσο βρισκόταν στο Βόλο, ήταν ενταγμένος στην ΕΠΟΝ ενώ στο Σκλήθρο
αποφάσισε να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ κι ήταν υπεύθυνος για τον κρυπτογραφικό κώδικα
και το πρωτόκολλο. Η απελευθέρωση τον βρήκε με τη μονάδα του στο Βένετο.
Μεταπολεμικά, αρχικά εργάστηκε ως γυρολόγος και αργότερα άνοιξε κατάστημα με
υφάσματα.
Ιάκωβος
Λέβης
Γεννήθηκε το 1926. Ο Ιάκωβος κρύφτηκε
στις Μηλιές και στη συνέχεια στο Λαύκο, όπου αρχικά φιλοξενήθηκε με την
οικογένειά του από ένα γνωστό τους και στη συνέχεια τους παραχωρήθηκε σπίτι.
Εκεί εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ και στον εφεδρικό ΕΛΑΣ.
Ντόρα
Μόρντο Ντε Τόβυ
Γεννήθηκε και αυτή το 1926 και στην
διάρκεια του πολέμου μεταφέρθηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και συγκεκριμένα
στο Mauthausen (Αυστρία), Auschwitz II-Birkenau (Πολωνία) και Bergen-Belsen
(Γερμανία), Venusberg (Γερμανία). Η Ντόρα υπέστη ιατρικά πειράματα ενώ μετά τον
πόλεμο έφυγε για την Ουρουγουάη.
Αλίκη
Μπεράχα
Γεννήθηκε το 1913. Στον πόλεμο αρχικά
κρύφτηκε και έζησε σε διάφορα σπίτια στην Αθήνα ενώ αργότερα μετέβη στο Χαλέπι
Συρίας όπου έμεινε σε στρατόπεδο προσφύγων και στη συνέχεια σε σπίτι. Στη
διάρκεια της παραμονής της εκεί εργάστηκε ως διερμηνέας στο στρατόπεδο για την
υπηρεσία πληροφοριών. Μετά τον πόλεμο εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, ενώ διατέλεσε πρόεδρος
της φιλανθρωπικής σιωνιστικής οργάνωσης WIZO στην Αθήνα.
Ιωσήφ
(Πωλ) Μπούρλα
Γεννήθηκε το 1910. Προπολεμικά ήταν υπάλληλος
στο εργοστάσιο του Μουρτζούκου στις παραγγελίες ενώ στην διάρκεια του πολέμου
κρύφτηκε σε σπίτι στον Άγιο Γεώργιο. Αργότερα άνοιξε κατάστημα, ενώ μεταπολεμικά
διατηρούσε πάγκο σε εμπορικό δρόμο και στις ΗΠΑ εργάστηκε σε διάφορα
εργοστάσια. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα υπηρέτησε στην Επιτροπή Συναγωγών
στην Θεσσαλονίκη.
Ραχήλ
Παπαδριανού
Γεννήθηκε το 1938. Στη διάρκεια της
Κατοχής, οι γονείς της φυλακίστηκαν δύο φορές με την κατηγορία ότι ήταν
πράκτορες των Άγγλων. Στις αρχές του 1943 η Ραχήλ με τους γονείς και τον παππού
της κρύφτηκαν στα Τρίκαλα, στο σπίτι του βουλευτή Χατζηγάκη, ο οποίος λίγο
αργότερα φρόντισε να προωθηθούν σε χωριά των Αγράφων (Τίρνα Τρικάλων, Περτούλι,
Οξιά).
Με την επιστροφή τους, βρήκαν το
σπίτι τους κατειλημμένο από πρόσφυγες. Το σπίτι και η τράπεζα του πατέρα της
είχαν λεηλατηθεί. Ο πατέρας της δεν κατάφερε ποτέ να επαναλειτουργήσει την
τράπεζα και έγινε έμπορος. Λόγω μικτού γάμου με Ορθόδοξο Χριστιανό, η Ραχήλ αναγκάστηκε
να αλλάξει το θρήσκευμά της κι αργότερα επέστρεψε στην εβραϊκή θρησκεία.
Ζόζεφ
– Ζάκομπ Σάκης
Γεννήθηκε στο Βόλο αλλά δεν υπάρχει
καταγεγραμμένη ημερομηνία. Ο Ζόζεφ-Ζάκομπ Σάκης βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη τη
μέρα της συγκέντρωσης στην Πλατεία Ελευθερίας. Συγκλονίστηκε και αποφάσισε να
ενταχθεί στους αντάρτες.
Λέα
– Λούση Σακκή
Γεννήθηκε το 1937. Με την οικογένειά
της κρύφτηκε στην Αθήνα σε διάφορα σπίτια. Θυμάται πως την πρώτη νύχτα
φιλοξενήθηκαν στο σπίτι ενός φίλου, μετά νοίκιασαν ένα σπίτι το οποίο όμως ήταν
πολύ μικρό και αργότερα νοίκιασαν δωμάτια σε ένα σπίτι στη Νέα Ελβετία. Όταν
όμως ο σπιτονοικοκύρης τους έμαθε πως ήταν Εβραίοι, τους ζητούσε χρήματα με
διάφορες προφάσεις και στο τέλος απείλησε πως θα τους κατέδιδε. Έτσι, αγόρασαν
σπίτι στην Καλλιθέα. Έφυγαν όμως και από κει, αφού η ταυτότητά τους
αποκαλύφθηκε και πάλι. Νοίκιασαν ένα υπόγειο στη Νέα Σμύρνη, το οποίο όμως
επιτάχθηκε. Έτσι, η μητέρα της ζήτησε από τις γερμανικές αρχές να τους
παραχωρηθεί σπίτι και τους δόθηκε σοφίτα στο κέντρο της πόλης.
Ελλη
Σακκή – Ντεκάστρο
Η Έλλη ήταν στους προσκόπους. Τότε ο
Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός έδινε μαθήματα νοσοκομειακής περίθαλψης στους
προσκόπους και η Έλλη ορκίστηκε νοσοκόμα του Ερυθρού Σταυρού λίγο πριν από τον
πόλεμο.
Στον βομβαρδισμό του νοσοκομείου από
γερμανικά αεροπλάνα έσωσε το μικροσκόπιο. Οι γιατροί δεν αποκάλυψαν στους Γερμανούς
ότι εργάζονταν δύο Εβραίες νοσοκόμες στο νοσοκομείο. Στις 30 Σεπτεμβρίου όταν
οι Γερμανοί ζήτησαν από τον Αρχιραβίνο Μωεσή Πέσσαχ να δώσει τη λίστα των Εβραίων
του Βόλου, ο Επίσκοπος Ιωακείμ τον ενθάρρυνε να προειδοποιήσει στους Εβραίους
να διαφύγουν και οι δυνάμεις του ΕΑΜ συνεργάστηκαν για την φυγάδευσή τους. Πήγε
στην Κερασιά του Πηλίου όπου ήταν το νοσοκομείο του ΕΛΑΣ. Το νοσοκομείο
καταστράφηκε από τους Γερμανούς το χειμώνα του 1944 και έμεινε σε μια σπηλιά
για έξι μέρες.
Ιρμα
Σαμουηλίδου
Γεννήθηκε το 1916. Η Ίρμα από το
φθινόπωρο του 1943 μέχρι την άνοιξη του 1944, κρύφτηκε στο Μάρκο Θεσσαλίας,
φιλοξενούμενη από τον πρόεδρο του χωριού. Επειδή όμως διαδόθηκε πως θα γίνονταν
συλλήψεις από ΕΑΣΑΔ, κρύφτηκε σε σπίτια στη Σέκλιζα, στην Καστανιά και στο
Μπελοκομίτη, με τη βοήθεια του ΕΑΜ.
Μενάχεμ
Σαμπετάϊ
Γεννήθηκε το 1927. Ο Μενάχεμ αρχικά,
κρύφτηκε με την οικογένειά του στα Κάτω Λεχώνια, στον υπερυψωμένο χώρο ενός στάβλου.
Επειδή όμως ο ίδιο αρρώστησε, επέστρεψαν στο Βόλο και έμεναν στο σπίτι τους
χωρίς να δηλωθούν στις γερμανικές αρχές. Την ημέρα συλλήψεων των έτρεχε από
σπίτι σε σπίτι και πρόλαβε να ειδοποιήσει μερικούς να φύγουν. Τις επόμενες
μέρες κρύφτηκε σε διάφορα σπίτια στο Βόλο, μέχρι που κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ
(στην Επιμελητεία του Αντάρτη) στην Αγχίαλο.
Βίκα
Σαπόρτα
Γεννήθηκε το 1941. Η Βίκα κρύφτηκε με
την οικογένειά της στην Άλλη Μεριά, στην αποθήκη του σπιτιού μιας φιλικής
οικογένειας ενώ για ένα διάστημα κρύφτηκε στο Ερμάν Μαγούλα, επειδή η
οικογένεια που τους φιλοξενούσε στην Άλλη Μεριά δεχόταν απειλές.
Εσθήρ
Φρανσές
Γεννήθηκε το 1913. Η Εσθήρ κρύφτηκε
στην Αθήνα στο σπίτι του διοικητή της αστυνομίας Κηφισιάς. Επειδή όμως
ειδοποιήθηκε πως είχε προδοθεί, έμενε πότε σε μια σοφίτα όπου βρισκόταν και η
μητέρα της και πότε σε νοσοκομείο καλογριών (Παμμακάριστος). Εκεί εργάστηκε
στον Ερυθρό Σταυρό.
Σταματούλα
Φρανσές
Γεννήθηκε το 1924 και στον πόλεμο κρύφτηκε
με την οικογένειά της στα Κανάλια, όπου τους παραχωρήθηκε σπίτι. Αργότερα,
πήγαν στο Σκλήθρο, όπου η πρόσβαση ήταν πιο δύσκολη και υπήρχε μεγαλύτερη
ασφάλεια. Εκεί η Σταματούλα οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ.
Ραφαήλ
Φρέζης
Γεννήθηκε το 1927 και στην Αντίσταση
ήταν στην ΕΠΟΝ στο Βόλο και στο ΕΛΑΝ στον Άι-Γιάννη Πηλίου. Αρχικά ο Ραφαήλ
κρύφτηκε στην Άνω Γατζέα σε ένα καλύβι. Επειδή όμως μαθεύτηκε στο Βόλο πως ήταν
εκεί μετακινήθηκε στην Τσαγκαράδα κι αργότερα στον Κισσό και στον Άι-Γιάννη σε
σπίτια.
Στην βάση δεδομένων υπάρχουν και άλλα
ονόματα Εβραίων που γεννήθηκαν στον Βόλο ωστόσο δεν υπάρχουν μαρτυρίες τους ή
άλλες πληροφορίες για το τι έκαναν στην διάρκεια του πολέμου όπως για
παράδειγμα ο Γαβριήλ Σαμπεθάϊ που το μόνο που αναφέρεται είναι ότι επρόκειτο
για ένα από τα κρυμμένα παιδιά της οικογένειας.
*Συντονιστής της έρευνας ήταν η Μπενβενίστε
Εριέττα-Βαλερή, Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής
Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και μέλη της Ομάδας οι Μόλχο Αντώνης,
Ομότιμος Καθηγητής, Brown University, USA / European University Institute, Florence
Αντωνίου Γιώργος, Δρ. Ιστορικός, Ακαδημαϊκός Συνεργάτης, Διεθνές Πανεπιστήμιο
της Ελλάδος – Διδάσκων, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο / Δημοκρίτειο
Πανεπιστήμιο Θράκης Παπαμίχος-Χρονάκης Πάρις, Μεταδιδακτορικός υπότροφος,
Διδάσκων, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Χαντζαρούλα Ποθητή, Λέκτορας, Τμήμα Κοινωνικής
Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
