Νέα στοιχεία για τις θεότητες, που λατρεύονταν στην αρχαία πόλη των Φερών
Μοναδικό εύρημα κορινθιακής προέλευσης στον θεσσαλικό χώρο συνιστά για το είδος του το πήλινο πλακίδιο, που εντοπίστηκε κατά τη σωστική ανασκαφή του ’99 στο Ιερό του Ηρακλή στη θέση Σπαρτιάς Σέσκλου, κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό Λατομείο, στην πορεία της αρχαίας οδού που συνέδεε την πόλη των Φερών με το επίνειό της, τις Παγασές.
Ρεπορτάζ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΡΟΥΓΚΑ
Νέα αδιαμφισβήτητα στοιχεία της αρχαιολογικής μελέτης γύρω από το εύρημα επιβεβαιώνουν τη στενή εμπορική σχέση που είχε η Κόρινθος με την πόλη των Φερών. Η έρευνα των αρχαιολόγων που συνεχίζεται αδιάκοπα μέχρι σήμερα για την αποκάλυψη της ιστορίας των σημαντικών ευρημάτων στην περιοχή, έφερε στο φως πολύ σημαντικές πληροφορίες για το πλακίδιο, που είναι προφανώς αναθηματικό στο Ιερό του Ηρακλή, ενώ οδηγήθηκε ακόμη και σε νέα συμπεράσματα σχετικά με τις θεότητες, που λατρεύονταν, ορισμένες από τις οποίες μέχρι πρότινος θεωρούνταν άγνωστες στην περιοχή των Φερών.
Η πρόοδος της αρχαιολογικής έρευνας σχετικά με τα θέματα παρουσιάστηκε στο 7ο Συνέδριο για το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας που πραγματοποιήθηκε πριν από δύο εβδομάδας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Τη μελέτη για το πλακίδιο παρουσίασαν η αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας Ευαγγελία Σταμέλου και η επί τιμή προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας Αργυρούλα Δουλγέρη – Ιντζεσίλογλου.
Σύμφωνα με την ενημέρωση που έγινε, το Ιερό ξεκίνησε να λειτουργεί στους αρχαϊκούς χρόνους, με βάση τη μελέτη της κεραμικής, με κύρια περίοδο στο πρώτο ήμισυ του 6ου αι. π.Χ.
Ταυτίζεται ως τόπος λατρείας του Ηρακλή επιγραφικά λόγω της ανεύρεσης μιας χάλκινης ομφαλωτής φιάλης αρχαϊκής εποχής, με επιγραφή σε τοπικό θεσσαλικό αλφάβητο:
ΤΕΛΕΦΙΛΟΣ Μ ΑΝΕΘΕΚΕΝ ΤΟΙ ΗΕΡΑΚΛΙ (ο Τηλέφιλος με ανέθεσε στον Ηρακλή).
Το πλακίδιο βρέθηκε στο στρώμα της αρχαϊκής εποχής, σε βάθος 1,20μ.-1,30μ. Σώζεται ολόκληρο και είναι ορθογώνιου σχήματος, ύψους 0,089μ., πλάτους 0,07μ. και πάχους 0,006μ. Έχει κατασκευαστεί από κιτρινωπό καθαρό πηλό με υποκίτρινο επίχρισμα στην κύρια όψη του.
Κεντρική μορφή της παράστασης αποτελεί ένας έφιππος άνδρας προς τα αριστερά που πλαισιώνεται από ορισμένα χαρακτηριστικά παραπληρωματικά θέματα: πίσω του κεφαλή ταύρου κατ’ ενώπιον, κάτω από την κοιλιά του αλόγου κεφαλή λιονταριού κατ’ ενώπιον και γραπτός/εγχάρακτος ρόδακας, στο κάτω μέρος κάπρος που βόσκει προς τα δεξιά. Η απόδοση των μορφών έχει αρκετά καινοτόμα στοιχεία, όπως η απεικόνιση μόνον της κεφαλής των ζώων και ο τρόπος σχεδίασης της ουράς του κάπρου.
Η προέλευση του πλακιδίου από την Κόρινθο θεωρείται βέβαιη, λόγω του χρώματος του πηλού και των τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών. Ο αναθηματικός χαρακτήρας του θεωρείται προφανής, ωστόσο προβληματική παραμένει η ερμηνεία της παράστασής του, λόγω και των ιδιαιτεροτήτων που παρουσιάζει.
Παραστάσεις έφιππου Ηρακλή απουσιάζουν εντελώς από την εικονογραφία του Ήρωα, αλλά ούτε και η μορφή του έφιππου άνδρα φέρει κάποιο χαρακτηριστικό που θα μπορούσε να τον ταυτίσει με τον Ηρακλή. Ο φρυγικός πίλος, που μάλλον φοράει στο κεφάλι ο ιππέας, παραπέμπει σε παραστάσεις του Βελλεροφόντη, αν και το άλογο χωρίς φτερά δεν φαίνεται να είναι ο Πήγασος.
Οπως είναι γνωστό, τα πλακίδια αυτού του τύπου σπάνια ταξιδεύουν μακριά από τον τόπο παραγωγής τους.
Πιθανόν το πλακίδιο να κατασκευάστηκε κατόπιν παραγγελίας σε κορινθιακό εργαστήριο ειδικά για να ανατεθεί στο συγκεκριμένο θεσσαλικό Ιερό, σύμφωνα και με γνωστό παράλληλο από την Ακρόπολη των Αθηνών. Εκτελώντας την υποτιθέμενη παραγγελία, ο Κορίνθιος τεχνίτης απεικόνισε στο συγκεκριμένο πλακίδιο έναν ιππέα, προσπαθώντας ίσως να αποδώσει μια μορφή του Ηρακλή με χαρακτηριστικά του Βελλεροφόντη, αλλά με διαφορετικό συνδυασμό και με συμβολικό τρόπο, δημιουργώντας ένα μοναδικό έργο «ειδικού σκοπού».
Νέα στοιχεία για λατρευόμενες θεότητες στην πόλη των Φερών (σημερινό Βελεστίνο)
Η έρευνα εμβάθυνε και σε ζητήματα λατρειών των Φεραίων με βάση νεώτερες επιγραφικές μαρτυρίες, σύμφωνα με την ενημέρωση που έγινε στο Συνέδριο από την κ. Ιντζεσίλογλου και την αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας Πολυξένη Αραχωβίτη.
Σύμφωνα με την παρουσίαση των αρχαιολόγων, τα ανασκαμμένα αρχιτεκτονικά μνημεία που σχετίζονται με τη λατρεία παραμένουν μέχρι σήμερα ελάχιστα.
Ωστόσο ορισμένα νέα επιγραφικά ευρήματα εμπλουτίζουν τις γνώσεις για το πάνθεον της αρχαίας πόλης των Φερών με νέα δεδομένα που αφορούν κυρίως άγνωστες μέχρι τώρα στις Φερές θεότητες και άγνωστες επικλήσεις γνωστών θεοτήτων, αλλά και με ενδείξεις ύπαρξης άγνωστων ιερών που αναμένουν τον εντοπισμό τους.
Tα ενεπίγραφα αυτά μνημεία αποτελούν ουσιαστικά τα κυριότερα γραπτά τεκμήρια σχετικά με τις φεραϊκές λατρείες, τα οποία έχουν μεγάλη σημασία γενικότερα για τις λατρείες στη Θεσσαλία, αλλά και σε πανελλήνια κλίμακα.
Στο Συνέδριο έγινε παρουσίαση τριών τέτοιων επιγραφών.
Το ανάθημα στο Δία Oρθωτήρα
Πρόκειται για το άνω τμήμα στήλης από γκρίζο μάρμαρο, με αετωματική επίστεψη που χρονολογείται στον 3ο αι. π.X. Tο σωζόμενο τμήμα της έχει ύψος 0,27μ., μέσο πλάτος 0,30μ. και μέσο πάχος 0,06 μ.
Στο επάνω μέρος του κορμού της στήλης, στην κύρια όψη, υπάρχει δίστιχη επιγραφή σε οριζόντια διάταξη:
ΣΠΕΡΧΑΣ/ ΔΙΙ ΟΡΘΩΤΗΡΙ
H προσωνυμία αυτή του Διός: “Διί Oρθωτήρι” απαντά για πρώτη φορά στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Tο επίθετο “Ορθωτήρ” σημαίνει αυτόν που ποιεί ή τηρεί κάτι ορθό, τον διορθωτή, τον ανορθωτή. Παρόμοια προσωνυμία είναι γνωστή από τη φιλολογική παράδοση, που αποδίδεται επίσης και στην Aρτέμιδα Ορθία ή Ορθωσία. Η νέα αυτή αποκλειστικά φεραϊκή προσωνυμία του Διός: “Ορθωτήρ” προστίθεται στον μακρύ κατάλογο των θεσσαλικών επιθέτων του θεού και αποτελεί μία ακόμη σαφή ένδειξη για τη μεγάλη σημασία της λατρείας του στην πόλη των Φερών.
Aνάθημα στον Σάραπι και την Ισιδα
Η επιγραφή είναι χαραγμένη σε σχεδόν ακέραιο οβελίσκο από λευκό μάρμαρο.
Στο επάνω μέρος της κύριας όψης υπάρχει πεντάστιχη επιγραφή σε οριζόντια διάταξη:
[ΦΙΛ]ΩΝ ΦΙΛΟΛΑ/ [ΟΥ Σ]ΑΡΑΠΙΔΙ ΙΣΙ/ [Δ]Ι ΧΑΡΙΣΣΤΗΡΙΑ/ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΥΙΟΥ/ ΘΕΟΔΟΤΟΥ.
H αναθηματική επιγραφή ανήκει στον τύπο της ανάθεσης στη θεότητα εκ μέρους του γονέα για λογαριασμό του παιδιού του. Aυτός ο τύπος επιγραφών είναι γνωστός στη Θεσσαλία ήδη από τον 5ο αι. π.X.
H λέξη “χαρισστήρια” που σημαίνει “ευχαριστήριες προσφορές προς τους θεούς” είναι πολύ συνηθισμένη σε αναθηματικές επιγραφές.
Όμως, η λατρεία του Σαράπιδος και της Ίσιδος μαρτυρείται για πρώτη φορά επιγραφικά στην πόλη των Φερών, ενώ είναι ήδη γνωστή σε άλλες θεσσαλικές πόλεις.
O αναθηματικός οβελίσκος είχε χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή ενός τάφου του χριστιανικού νεκροταφείου, στο προαύλιο του ναού του Aγ. Xαραλάμπους Βελεστίνου. Στη θέση αυτή η παλαιότερη έρευνα (Aρβανιτόπουλος, Kακαβογιάννης) τοποθετεί το ιερό του Hρακλέους.
Ανάθημα στην Αρτεμη Φωσφόρο
Πρόκειται για μικρή μαρμάρινη στήλη με αετωματική επίστεψη που τοποθετείται χρονολογικά στον 2ο π.Χ. αιώνα. Το σωζόμενο ύψος της είναι 0,49μ., το σωζόμενο πλάτος 0,24μ. και το πάχος 0,07μ.
Στο επάνω μέρος του κορμού φέρει αναθηματική επιγραφή σε τρεις στίχους:
ΑΡΙΣΤΟΝΟ[Α ΚΛΕΙ]/ ΤΟΥ ΦΩΣΦΟ[ΡΩΙ ΑΡ]/ ΤΕΜΙΔΙ ΕΥΞΑ[ΜΕΝΑ].
Η επιγραφή είναι ευανάγνωστη, αλλά ελλιπής στο δεξιό τμήμα της, ωστόσο είναι δυνατή η συμπλήρωσή της κυρίως σε ό,τι αφορά στο όνομα και την προσωνυμία της θεάς. Θεωρείται βέβαιο το όνομα της αναθέτριας: «Αριστονόα», που απαντά στη Θεσσαλία και στη Βοιωτία, αν και δεν είναι πολύ συνηθισμένο.
Η λατρεία της Αρτέμιδος απαντά στις Φερές και συχνά ταυτίζεται με εκείνη της Εννοδίας ή Φεραίας Θεάς, όπως είναι γνωστή εκτός Φερών. Φαίνεται όμως πιθανότερο ότι οι δύο θεότητες έχουν αυτόνομη ύπαρξη στις λατρείες της περιοχής.
Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι υπάρχουν μαρτυρίες για την λατρεία της Αρτέμιδος Φεραίας, εκτός Φερών. Η λατρεία της φθάνει ως γνωστόν μέχρι τις Συρακούσες της Σικελίας, όπου βρέθηκε ένα μελαμβαφές αγγείο, μια οινοχόη τύπου 8Β (Beazley), του τέλους του 4ου ή των αρχών του 3ου αι. π.Χ., που έχει χαραγμένη την αναθηματική επιγραφή: ΙΑΡΟΣ ΑΡΤΑΜΙΤΟΣ ΦΕΡΑΙΑΣ, και πιθανότατα προέρχεται από κάποιο Ιερό, όπου λατρευόταν η θεά. Ωστόσο, υπάρχει ένας μαρμάρινος βωμίσκος – θυμιατήρι από τη Δημητριάδα, αφιερωμένος στην Άρτεμη Ενοδία, ενώ στην πόλη των Φερών βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης μαρμάρινης στήλης του 4ου αι. π.Χ. αναθηματικής στη θεά, πιθανότατα με την ίδια επίκληση (Αρτέμιδι Ενοδία).
Από τις Φερές προέρχεται επίσης και μια λίθινη βάση αναθήματος στην Άρτεμη την εν Σκιά, επίσης του 4ου αι. π.Χ., η οποία θα μπορούσε να παραλληλιστεί με την Άρτεμη Σκιάτιδα της Μεγαλόπολης που αναφέρει ο Παυσανίας.
Η επίκληση της Αρτέμιδος ως «Φωσφόρου» απαντά από όσο γνωρίζουμε για πρώτη φορά στις Φερές, αλλά είναι γνωστή στη Θεσσαλία (Συκύριον-Μόψιον, Πύθιον) και σε άλλα περιοχές: Αθήνα, Πειραιά, Μεσσήνη, Θήρα, Βυζάντιον, Ερυθρές, Αίγυπτο.
Η ανεύρεση της στήλης σε δεύτερη χρήση, σε οικία ύστερων ελληνιστικών-ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, στη ΒΑ πλευρά της αρχαίας πόλης των Φερών, όπου λειτούργησε και νεκροταφείο πρωτοβυζαντινών χρόνων, δυσκολεύει τη δυνατότητα εντοπισμού της θέσης του Ιερού της θεάς.
