Της Πηνελόπης Ι. Παπαθανασίου, LLM Διεθνές και Ευρωπαϊκό Οικονομικό Δίκαιο, δικηγόρου, υπεύθυνης της ΧΕΝ Βόλου
Ο Αστικός Κώδικας, προβλέπει ότι για τους κοντινούς συγγενείς ενός προσώπου υπάρχει η «νόμιμη μοίρα» μετά το θάνατο αυτού. Ένα μερίδιο δηλαδή που δικαιούνται, αν ο θανών έδωσε την περιουσία του μετά το θάνατό του σε άλλους, π.χ. ανίψια που προτίμησε έναντι των παιδιών.
Αυτή τη «νόμιμη μοίρα»ο διαθέτης μπορεί για ορισμένους λόγους, που αναφέρονται στον νόμο περιοριστικά, να τη στερήσει από τα παιδιά ή τη γυναίκα του. Αυτό λέγεται «αποκλήρωση».
Η αποκλήρωση γίνεται με τη διαθήκη και μόνο. Από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1825, 1839, 1840 και 1843 ΑΚ προκύπτει σαφώς ότι ο διαθέτης με διάταξη τελευταίας βούλησης μπορεί να αποκληρώσει τον μεριδούχο του να τον στερήσει δηλαδή από το δικαίωμα της νόμιμης μοίρας του (αποκλήρωση με την στενή έννοια), μόνο για ορισμένους λόγους, οι οποίοι απαριθμούνται περιοριστικά στο νόμο.
Οι λόγοι είναι εξής, για να αποκληρώσει κανείς το παιδί του:
1. επιβουλεύθηκε τη ζωή του διαθέτη, του συζύγου ή άλλου κατιόντος του διαθέτη,
2. προκάλεσε με πρόθεση σωματικές κακώσεις στο διαθέτη ή στο σύζυγό του, από τον οποίο κατάγεται ο κατιών,
3.έγινε ένοχος κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος με πρόθεση, κατά του διαθέτη ή του συζύγου του,
4. αθέτησε κακόβουλα την υποχρέωση που είχε από το νόμο να διατρέφει το διαθέτη,
5. ζει βίο άτιμο ή ανήθικο, παρά τη θέληση του διαθέτη. Η αποκλήρωση για το λόγο αυτό είναι άκυρη, αν ο κατιών κατά το θάνατο του διαθέτη είχε οριστικά εγκαταλείψει τον άτιμο ή ανήθικο βίο. Ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τονγονέα του αν συντρέχει ένας από τους λόγους αποκλήρωσης που αναφέρονται στο προηγούμενο άρθρο αριθ. 1, 3 και 4.
Ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τον σύζυγό του, αν κατά το χρόνο του θανάτου είχε δικαίωμα να ασκήσει αγωγή διαζυγίου για βάσιμο λόγο αναγόμενο σε υπαιτιότητα του συζύγου του.
Έτσι, ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει με την έννοια αυτή τον κατιόντα του μόνο για τους λόγους, που αναφέρονται στο άρθρο 1840 του ΑΚ και να υπάρχει βούληση του διαθέτη να στερήσει τον κατιόντα του από τη νόμιμη μοίρα του, η οποία μπορεί να έχει διατυπωθεί ρητά (με τον όρο «αποκληρώνω» ή άλλη παρεμφερή έκφραση, όπως π.χ. «στερώ από τη νόμιμη μοίρα»), ενδέχεται όμως και να προκύπτει ερμηνευτικά από το περιεχόμενο της διαθήκης, και να αναφέρεται ο λόγος αποκλήρωσης στη διαθήκη, έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα δικαστικού ελέγχου ως προς το ποιον από τους προβλεπόμενους λόγους αποκλήρωσης εννοεί ο διαθέτης. Ο λόγος αποκλήρωσης κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης, χωρίς να είναι απαραίτητο να εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι το θάνατο του διαθέτη και στ) να μην έχει δοθεί συγγνώμη εκ μέρους του τελευταίου.
Όσον αφορά στην αναφορά του λόγου της αποκλήρωσης στη διαθήκη, γίνεται δεκτό ότι η σχετική μνεία μπορεί να γίνει είτε με τη χρησιμοποίηση των λεκτικών εκφράσεων του νόμου ή και με τη χρησιμοποίηση λεκτικών όρων ταυτόσημων κατά την έννοια προς τους όρους του νόμου, το οποίο συμβαίνει, όταν οι όροι που χρησιμοποιούνται στη διαθήκη έχουν σαφώς καθορισμένη και κοινώς ή ευρέως παραδεδεγμένη σημασία, ταυτιζόμενη προς εκείνη των όρων του νόμου, είτε και με την επίκληση στη διαθήκη ορισμένων πραγματικών περιστατικών, που μπορούν να υπαχθούν ανενδοιάστως σε κάποια από τις νόμιμες περιπτώσεις αποκλήρωσης.
Αν δεν συντρέχουν οι προαναφερόμενες προϋποθέσεις, όπως συμβαίνει, όταν η αποκλήρωση έγινε χωρίς νόμιμο λόγο ή όταν ο λόγος της αποκλήρωσης που αναφέρεται στη διαθήκη δεν είναι αληθινός ή έγινε για λόγο, για τον οποίο έχει δοθεί συγγνώμη, η αποκλήρωση είναι άκυρη και ισχύει ως αποκλεισμός του μεριδούχουαπό την εξ αδιαθέτου διαδοχή. Κατά συνέπεια, ο αποκληρωθείς λαμβάνει τη νόμιμη μοίρα του, που είναι το ήμισυ της εξ αδιαθέτου μερίδας του, αλλά όχι πλέον αυτής, διότι κατά το επιπλέον διατηρούνται σε ισχύ οι διατάξεις της διαθήκης. Ο μεριδούχος, που ισχυρίζεται ότι αποκληρώθηκε χωρίς νόμιμο και αληθινό λόγο, μπορεί να ασκήσει κατά του τετιμημένουαγωγή για την αναγνώριση της ακυρότητας της διάταξης περί αποκλήρωσης με σκοπό την αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος της νόμιμης μοίρας του.
