ΘΕΜΑ Α1
Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:
α. Εκλεκτικοί
Οι Εκλεκτικοί ήταν ένας πολιτικός σχηματισμός με περιορισμένη απήχηση που διαμορφώθηκε κατά της διάρκεια της Εθνοσυνέλευσης του 1862-1864. Ειδικότερα, ήταν μια ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών, με μετριοπαθείς θέσεις, η οποία προσπαθούσε να μεσολαβεί μεταξύ των άλλων παρατάξεων και να υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις.
β. Πεδινοί
Οι πεδινοί ήταν μία από τις δύο μεγάλες παρατάξεις που συγκροτήθηκαν κατά της διάρκεια της Εθνοσυνέλευσης του 1862-1864. Οι πεδινοί είχαν ως ηγέτη τον Δημήτριο Βούλγαρη, ο οποίος υπονόμευε τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Με παρεμβάσεις στο στρατό επιχείρησε τη δημιουργία σώματος «πραιτωριανών» για να εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία. Εμπόδιο στις επιδιώξεις του στάθηκαν πολιτικές ομάδες και θεσμοί. Ο Βούλγαρης έβρισκε οπαδούς ανάμεσα σ’ εκείνους που είχαν διοριστεί παράνομα στο στρατό ή στο δημόσιο, και φοβούνταν μη χάσουν τη θέση τους σε περίπτωση επικράτησης συνθηκών κοινοβουλευτικής νομιμότητας, σε άνεργους πτυχιούχους και στους μικροκαλλιεργητές.
γ. Φεντερασιόν
Φεντερασιόν ονομαζόταν η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση που είχε δημιουργηθεί στις αρχές του 20ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Η Φεντερασιόν αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα, όταν η Θεσσαλονίκη, πόλη με σημαντικό -για τα μέτρα της περιοχής- βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, ενσωματώθηκε στην Ελλάδα στο τέλος των Βαλκανικών πολέμων.
ΘΕΜΑ Α2
Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:
α. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ελλάδας (ΣΕΚΕ) μετονομάστηκε σε Λαϊκό κόμμα. [Λάθος]
β. Η «διχοτόμηση της δραχμής» ήταν ένα μέτρο που πήρε ο Βενιζέλος για να μπορέσει να καλύψει τις ανάγκες του πολέμου στο μικρασιατικό μέτωπο. [Λάθος]
γ. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων κλόνισε την ελληνική οικονομία. [Λάθος]
δ. Η αγροτική οικονομία κυριαρχούσε στο δυτικό κόσμο μέχρι και τα τέλη του 20ου αιώνα. [Λάθος]
ε. Η εκλογική ήττα του Βενιζέλου το 1920 επιδείνωσε τα οικονομικά της Ελλάδας. [Σωστό]
Β1
Περί τα τέλη της δεκαετίας του 1850 έγινε φανερή μια συνολική δυσαρέσκεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού λόγω της οικονομικής δυσπραγίας και της δυσλειτουργίας του πολιτικού συστήματος και συγκροτήθηκαν αντιπολιτευτικοί όμιλοι με εκσυγχρονιστικά κατά κύριο λόγο αιτήματα: ελεύθερες εκλογές, φορολογική μεταρρύθμιση με στόχο την ελάφρυνση των αγροτών, κρατικές επενδύσεις σε έργα υποδομής, ίδρυση αγροτικών τραπεζών, απλούστερη διοίκηση. Τα αιτήματα αυτά εξέφρασε σε μεγάλο βαθμό με την πολιτική του δράση ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος.
Το Φεβρουάριο του 1862 η δυσαρέσκεια κατέληξε σε επανάσταση, με αίτημα την απομάκρυνση του βασιλιά. Στην επανάσταση συμμετείχαν κατά κύριο λόγο αξιωματικοί, άνεργοι απόφοιτοι πανεπιστημίου που δεν ήθελαν να εργαστούν στους κλάδους της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής και αισθάνονταν κοινωνικά αδικημένοι. Συμμετείχαν ακόμη και πολλά άτομα ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία ζητούσαν ευκαιρίες για ενεργότερη συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα. Στις 12 Οκτωβρίου 1862 ο Όθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα.
Μέσα σε συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εμφυλίου πολέμου, η Εθνοσυνέλευση χρειάστηκε δύο ολόκληρα χρόνια για να φτάσει στην ψήφιση συντάγματος. Ως πολίτευμα ορίστηκε η βασιλευομένη δημοκρατία αντί της μέχρι τότε συνταγματικής μοναρχίας. Κατοχυρώθηκαν μεταξύ άλλων η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η άμεση, μυστική και καθολική (για τον ανδρικό πληθυσμό) ψήφος με σφαιρίδια, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η οποία άνοιγε το δρόμο για την ελεύθερη συγκρότηση κομμάτων. Τα κόμματα θεωρήθηκαν απαραίτητα για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώμης, με το επιχείρημα ότι η εναλλακτική λύση είναι οι συνωμοτικοί κύκλοι ή οι βιαιοπραγίες.
ΘΕΜΑ Β2
Να αναφερθείτε:
α) στην πυκνότητα του πληθυσμού και στην κατάσταση της χώρας μετά την Επανάσταση και β) στις χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε εμπορικούς δεσμούς κατά τον 19ο αιώνα.
Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15 (1828) σε 43 (1911) κατοίκους στο τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι ίδιοι αριθμοί ήταν τριψήφιοι. Οι εικόνες που μας έρχονται από εκείνη την εποχή μαρτυρούν την εξάντληση του τόπου και των ανθρώπων. Γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα από την υπερβόσκηση και την υλοτομία και τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την οποία οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους. Τα περιφραγμένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο.
Οι χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε κατά τον 19ο αιώνα εμπορικούς δεσμούς ήταν, ως επί το πλείστον, τα βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Η Αγγλία απορροφούσε το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας αλλά και ένα σημαντικό ποσοστό των μεταλλευμάτων (μολύβδου). Η Γαλλία αλλά και μικρότερα ευρωπαϊκά κράτη, όπως ήταν π.χ. το Βέλγιο, ακολουθούσαν. Αντίθετα, οι εμπορικές σχέσεις με την Οθωμανική αυτοκρατορία, αν και υπαρκτές, δεν βρίσκονταν στην πρώτη θέση από πλευράς όγκου και αξίας.
ΘΕΜΑ Γ
Σχολικό βιβλίο: σελ. 40 (Οι πρώτες δειλές … δημοσίου) & σελ. 25-26 (Η Ελλάδα …δραχμών)
α) Οι πρώτες δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες ομογενείς εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1870. Η εξέλιξη αυτή είναι πιθανό να οφειλόταν στην κρίση του 1873, που μείωσε τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και προκάλεσε τη μεταφορά τους προς τα ανατολικά, σε αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων. Η μετακίνηση αυτή πίεσε οικονομικά τους πλούσιους Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι αναζήτησαν με τη σειρά τους νέα πεδία επιχειρηματικής δραστηριότητας, ανακαλύπτοντας έτσι και την Ελλάδα.
Οι τοποθετήσεις σε ακίνητα, τοποθετήσεις επίδειξης, που κόσμησαν την Αθήνα με λαμπρά νεοκλασικά αρχοντικά, δίνοντας σε μερικές κεντρικές περιοχές της αριστοκρατικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσαν τον προάγγελο της δραστηριοποίησης των ομογενών στη χώρα. Η διείσδυσή τους στην ελληνική αγορά έγινε με γνώμονα την αξιοποίηση ευκαιριών για υψηλά κέρδη. Η πώληση, λόγου χάρη, των τσιφλικιών της Θεσσαλίας σε χαμηλές τιμές από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους, μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, αποτέλεσε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για τους ομογενείς κεφαλαιούχους. Ο Χ. Αγριαντώνης στο έργο του «Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης» (Πηγή Α), παραθέτει παραπλήσιες πληροφορίες συμπληρώνοντας ότι Έλληνες τραπεζίτες της Κωνσταντινούπολης ήταν οι αγοραστές των κτημάτων, όπως οι Ζαρίφης, Ζωγράφος, Συγγρός, Μπαλτατζής, Μαυρογορδάτος, καθώς επίσης και ιδρυτές νέων τραπεζών (το 1881 ιδρύθηκε η Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας) [«Οι ιδιοκτήτες … Ηπειροθεσσαλίας»]. Λίγο αργότερα ακολούθησαν επενδύσεις στο εμπόριο, στις μεταλλευτικές δραστηριότητες, στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στον δανεισμό του δημοσίου. Τα δύο τελευταία επιβεβαιώνονται από την πρώτη πηγή («οι άμεσοι πιστωτές … σιδηοδρόμων»), καθώς και από τη δεύτερη. Η πηγή Β (αντλημένη από την «Εξάρτηση και Αναπαραγωγή» του Κ. Τσουκαλά) μας πληροφορεί ότι ο Συγγρός συνεργαζόμενος με τον Ελληνογάλλο χρηματιστή Βλαστό αγόρασε τα δικαιώματα της ιταλικής εταιρείας που είχε αναλάβει τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου. Επιπρόσθετα, θυγατρική της εταιρείας εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου κατασκεύασε το σιδηροδρομικό δίκτυο Αθήνας-Λαυρίου, τους Σιδηροδρόμους Αττικής. Χρηματιστές ανέλαβαν την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου στη Θεσσαλία (ο Μαυροκορδάτος) και στην Πελοπόννησο. Ως σημαντικότερη επένδυση των ομογενών παρουσιάζεται η συμμετοχή τους στον δημόσιο δανεισμό την περίοδο 1879 – 1893, που ανερχόταν στα 640.000.000 φράγκα, αν και στην πραγματικότητα μόνο τα 359.000.000 δόθηκαν στην Ελλάδα («Ο Συγγρός … Ελλάδα»).
β) Η Ελλάδα, έστω και στις περιορισμένες διαστάσεις της του 19ου αιώνα, είχε ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων, συνήθως όμως σε μικρές ποσότητες. Η ενθάρρυνση της μεθοδικής τους εκμετάλλευσης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 με νομοθεσία που επέτρεπε την «εκχώρηση» μεταλλευτικών δικαιωμάτων με ευνοϊκούς όρους, προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη του κλάδου. Την ίδια εποχή το ενδιαφέρον για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά είχε ενισχυθεί εξαιτίας διαφόρων συγκυριών, όπως ήταν π.χ. τα έργα για τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ (έργο που ολοκληρώθηκε το 1869) αλλά και το ίδιο το άνοιγμα της διώρυγας, που αναβάθμισε συνολικά την Ανατολική Μεσόγειο.
Η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας υπήρξε, όπως και στην αρχαιότητα, το Λαύριο. Το 1866 (ή το 1864, σύμφωνα με την πηγή Γ) άρχισε εκεί τις εργασίες της μία γαλλο-ιταλική εταιρεία (Σερπιέρι-Ρου) με στόχο την εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο από τα υπόγεια κοιτάσματα αλλά και από τις «σκωρίες», τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί εκεί στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα. Η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα κατάλοιπα. Ωστόσο, η Α. Λαμπρία στο άρθρο της στο Βήμα (πηγή Γ) παραθέτει ότι είχε ξεσπάσει διαμάχη μεταξύ του κράτους και της Σερπιέρι-Ρου για το ζήτημα των εκβολάδων, δηλαδή των υπολειμμάτων των μεταλλευμάτων που βρίσκονταν επί του εδάφους. Ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης υποστήριζε ότι η εταιρεία δεν είχε δικαίωμα εκμετάλλευσης τους, αλλά μόνο απόσπασής τους, ενώ οι εκπρόσωποι της εταιρείας απαντούσαν με απειλές («Από το 1864 … κανονιοφόρους»). Εν τέλει, του θέματος επιλήφθηκε ο ίδιος ο Δεληγιώργης, ως νέος πρωθυπουργός και επεδίωξε την πώληση των μετοχών. Τις μετοχές αγόρασε ο Συγγρός (με τον Μπαλτατζή τον 1873 –Πηγή Β), τις μεταβίβασε στην τράπεζά του, την Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως και προέβη σε μετοχοποίηση της. Τότε ο λαός κατελήφθη από χρηματιστηριακό «πυρετό» αγοράζοντας μετοχές του Λαυρίου. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν υπήρχε Χρηματιστήριο παρά μόνο το καφενείον «Η ωραία Ελλάς», που λειτουργούσε σα Χρηματιστήριο στο κέντρο της Αθήνας. Εντούτοις, αυτή η μεγάλη άνοδος οδήγησε σε πτώση κι επομένως στον όλεθρο και την πτώχευση των μετόχων, ειδικά το διάστημα 1873-1875 («πρωθυπουργός πλέον … πτωχεύσεις»).
Επιπλέον όσον αφορά στον μεταλλευτικό τομέα είναι άξιο αναφοράς ότι ο Συγγρός δραστηριοποιούνταν και στα μεταλλεία της Σερίφου, χωρίς όμως να επισημαίνεται το όνομά του (Πηγή Β: «Η θυγατρική … το όνομά του»). Τέλος, η εξόρυξη αργύρου και μολύβδου γνώρισε σημαντική άνθηση και πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών.
ΘΕΜΑ Δ
Σχολικό βιβλίο: σελ. 80 (Το τρικουπικό … πτώχευση), σελ. 82-83 (Το εκλογικό σύστημα … δημόσια ζωή), σελ. 84 (Σε αντίθεση … φαινόμενο)
α) Σύμφωνα με την ιστορική αφήγηση, το τρικουπικό κόμμα ήδη από το 1875 παρουσίασε ένα συστηματικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της χώρας, αρκετά κοντά στις αντιλήψεις του Κουμουνδούρου, το οποίο προέβλεπε: εξορθολογισμό της διοίκησης, κυρίως με τον καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία. Η συγκεκριμένη θέση μπορεί να ενισχυθεί από την πηγή Α, που αντλείται από την «Ιστορία των Ελλήνων». Σε αυτήν αναφέρεται ως βασική επιδίωξη του Τρικούπη η απαγκίστρωση του δημόσιου τομέα από την εκτελεστική εξουσία ώστε να παύσουν οι πελατειακές σχέσεις («Ο απώτερος στόχος … διαφθορά»). Εκείνη την εποχή οι δημόσιοι υπάλληλοι (χωροφύλακες, δικαστές, εκτιμητές, εισπράκτορες, δημόσιοι ταμίες) λειτουργούσαν σα μεσάζοντες μεταξύ λαού και πολιτικών διαπράττοντας συχνά αυθαιρεσίες –πχ εκβιασμούς («Πραγματικά … εξαναγκάζουν»). Για τον λόγο αυτό ο Τρικούπης θέσπισε δύο νόμους, ο ένας αφορούσε στα προσόντα που επιβαλλόταν να έχουν οι δημόσιοι υπάλληλοι («ΑΚΑ/ 1883») και ο άλλος την απαγόρευση κατάσχεσης του μισθού τους (των δημοσίων υπαλλήλων και των στρατιωτικών), ώστε να μην πέφτουν θύματα εκβιασμού («ΑΡΜΑ/1184»). Επίσης, το τρικουπικό κόμμα προέβλεπε ανάπτυξη της οικονομίας και κυρίως ενίσχυση της γεωργίας, βελτίωση της άμυνας και της υποδομής, κατά κύριο λόγο του συγκοινωνιακού δικτύου της χώρας. Στην πρώτη πηγή επισημαίνεται ότι ο Τρικούπης θεωρούσε κακή την επικρατούσα κατάσταση στο στράτευμα, λ.χ οι αξιωματικοί δεν είχαν το απαιτούμενο μορφωτικό υπόβαθρο και είχαν ανάρμοστες συνήθειες. Ως εκ τούτου, επεδίωξε την ανάπλαση του στρατιωτικού τομέα δίνοντας έμφαση στη μόρφωση, για να έχει η χώρα ελπίδες στις εδαφικές της διεκδικήσεις. Προκειμένου να υποστηρίξει την ανάγκη αυτή ανέλαβε ο ίδιος το Υπουργείο Στρατιωτικών («Ο Χαρίλαος … στράτευμα»).
Για την υλοποίηση του προγράμματός του έγιναν οι εξής προσπάθειες: α) οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους, με την αύξηση των φόρων και τη σύναψη δανείων και β) παροχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις. Προς επίρρωση των παραπάνω, η γελοιογραφία από τον Νέο Αριστοφάνη (Εικόνα 1) καυτηριάζει την πολιτική σύναψης δανείων που ακολουθούσε ο Τρικούπης. Εύγλωττα απεικονίζει σε δύο καρέ τον Τρικούπη να υποδέχεται τους ξένους πιστωτές (οι τρείς άνδρες στα αριστερά). Από τη μια παρουσιάζεται να τους ζητά νέα δάνεια (όπως αναγράφεται και στη λεζάντα) και από την άλλη να συμβιβάζεται, υποκλινόμενος, εν τέλει με ό,τι του υποδεικνύουν. Είναι προφανές ότι ο γελοιογράφος θέλει να στηλιτεύσει τον τρόπο με τον οποίο ο πολιτικός διαχειριζόταν τα οικονομικά της χώρας κρατώντας μια οιονεί δουλοπρεπή στάση και καθιστώντας το κράτος έρμαιο των διαθέσεων των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Βέβαια, οι τρικουπικοί ακολούθησαν με συνέπεια το πρόγραμμά τους, το οποίο όμως είχε ως αποτέλεσμα την εξάντληση των φορολογουμένων και την υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισμού. Έτσι, το 1893 το κράτος κήρυξε πτώχευση.
β) Το εκλογικό σύστημα δεν επέβαλλε να ψηφίζει κανείς ένα μόνο κόμμα, αλλά έδινε τη δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι θετικά ή αρνητικά. Επίσης, ένας εκλογέας μπορούσε να ψηφίσει θετικά κάποιον υποψήφιο στον οποίο είχε υποχρέωση, παράλληλα όμως μπορούσε να δώσει θετική ψήφο και σε κάποιον άλλο τον οποίο θεωρούσε ικανό. Μολαταύτα, και ιδιαίτερα μετά το 1882, όλο και συχνότερα παρουσιάζεται το φαινόμενο οι εκλογείς να ψηφίζουν με κομματικά κριτήρια και να περιορίζεται η συνήθεια να ψηφίζονται θετικά και πολιτικοί άλλων κομμάτων. Κατά τη δεκαετία του 1890 οι εκλογείς συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς με επιρροή, μόνο εφόσον είχαν δηλώσει με σαφήνεια την κομματική τους τοποθέτηση. Στη δεύτερη πηγή, που αποτελεί απόσπασμα προκήρυξης του υποψήφιου βουλευτή Ρόκκου Χοϊδά, παρατίθεται το προφίλ του πολιτικού και γίνεται φανερή αυτή η αλλαγή ως προς τα κριτήρια ψήφου. Σε αυτή δίνεται έμφαση στο ήθος του και τις ικανότητες του Χοϊδά, ενώ τονίζεται η επιθυμία του να γίνει η χώρα κύρια του εαυτού της («Γενναίον … Ελλάδος»), προκειμένου οι εκλογείς να επηρεαστούν από αυτά τα δεδομένα την ώρα της κάλπης. Επιπλέον, υπογραμμίζεται ότι δεν είχε οικονομικές και πολιτικές διασυνδέσεις, δε σχετιζόταν δηλαδή με τη «συναλλαγή» και τα πολιτικά «τζάκια», συνεπώς αποτελούσε έναν αδέκαστο και άξιο εκπρόσωπο του λαού, στον οποίο μπορούσε να εμπιστευτεί την ψήφο του («Ο Χοϊδάς … αυτού»). Δηλαδή ο συγκεκριμένος υποψήφιος προσπαθούσε να επηρεάσει την κρίση των ψηφοφόρων διαβεβαιώνοντάς τους για την ακεραιότητα του χαρακτήρα του, ενημερώνοντάς τους για τις προτεραιότητές του και διαχωρίζοντας τη θέση του από τις πρακτικές συναλλαγής (του παρελθόντος).
Ακόμα και η εκλογή ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων άρχισε να περιορίζεται. Το 1879 π.χ. υπήρχαν στις εκλογές 24 τοπικά ψηφοδέλτια, ενώ το 1885 μόνο 4. Έτσι παρουσιαζόταν και το φαινόμενο να περιλαμβάνονται σε κομματικά ψηφοδέλτια ανεξάρτητοι υποψήφιοι, για να έχουν πιθανότητες επιτυχίας στις εκλογές. Δηλαδή ο ρόλος των κομμάτων ενισχύθηκε, απέκτησαν κύρος στη δημόσια ζωή.
γ) Σε αντίθεση με την εποχή του Όθωνα και του Βούλγαρη, οι κυβερνήσεις δεν χρησιμοποιούσαν συστηματικά μεθόδους εξαναγκασμού για να πείσουν τους εκλογείς. Αυτόν τον κανόνα παραβίαζαν κάποιοι δημόσιοι υπάλληλοι ή φανατικοί οπαδοί στα χωριά. Σπάνια ακούγονταν κατηγορίες για εξαγορά ψήφων. Πάντως, η πατρωνία, με τη μορφή διορισμών, μεταθέσεων, δανείων κ.λπ. και η συστηματική διαφθορά μέσω του διοικητικού μηχανισμού, αποτελούσαν συχνό φαινόμενο. Η διαφθορά του δημόσιου τομέα αποτυπώνεται με ενάργεια στην πρώτη πηγή. Οι χωροφύλακες και οι δικαστές έκαναν κατάχρηση εξουσίας, οι εκτιμητές και οι εισπράκτορες λάμβαναν αποφάσεις για την είσπραξη φόρων, ενώ οι δημόσιοι ταμίες παρακρατούσαν μισθούς δημοσίων υπαλλήλων και συνεργάζονταν με ένα πλέγμα τοκογλύφων, κομματαρχών και επάρχων. Αναπόφευκτα, οι δημόσιοι υπάλληλοι αναγκάζονταν να ασκούν πιέσεις και εκβιασμούς («Πραγματικά … εξαναγκάζουν»). Επιπρόσθετες πληροφορίες παρέχει η τρίτη πηγή, που προέρχεται από το βιβλίο του Χ. Αγριαντώνη «Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα κατά τον 19ο αι». Ειδικότερα, αναφέρει ότι η πατρωνία ήταν συνυφασμένη με τη ζωή των πολιτών («Είναι καθαυτή … ζωής»). Αξίζει να σημειωθεί, επίσης ως προς τις πελατειακές σχέσεις, ότι απαιτούνταν αμοιβαία εμπιστοσύνη, δηλαδή εκπλήρωση εξυπηρετήσεων προς τους εκλογείς από την πλευρά του υποψηφίου αφενός και υποστήριξη του βουλευτή δια της ψήφου από την πλευρά του εκλογέα αφετέρου («Ακόμα, το φαινόμενο … αυτόν»).
