Του Κώστα Πώποτα*
Είναι παράδοξο που τιτλοφορώ έτσι αυτό το άρθρο. Γιατί αυτομάτως και σε αντίδραση όσοι διαβάσουν τον τίτλο θα σκεφτούν: ποια κρίση; Εδώ έχουμε δει κίτρινα γιλέκα, αγανακτισμένους, δεν πληρώνω, αραβική άνοιξη, κινήματα εναντίον του εμβολιασμού. Και είναι για αυτό τον λόγο που γράφω το άρθρο τελικά, για να διαφοροποιήσω μεταξύ διαφορετικών μορφών συλλογικής δράσης: διότι οι παραδοσιακές συλλογικότητες, κόμματα, συνδικάτα και γενικότερα συλλογικότητες που συσπείρωναν μέλη στην κατεύθυνση λήψης αποφάσεων δεν χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης πλέον, καθώς η αξιοπιστία τους έχει τρωθεί από την κριτική διαφόρων κύκλων, ενώ νέες μορφές συλλογικής δράσης, που έχουν χαρακτήρα αμφισβήτησης, δείχνουν να αντανακλούν τη βούληση μεγαλύτερης μερίδας της κοινωνίας από την αριθμητική τους δύναμη.
Δεν είναι καινοφανής η διαπίστωση αυτή. Οι δυναμικές πλειοψηφίες καταφέρνουν συχνά να επιβληθούν στο σύνολο, ακριβώς όπως ένα «ενεργό» άτομο διεκδικεί και κερδίζει περισσότερα – όχι κατανάγκη αξιοκρατικά. Και όλο και περισσότερο η κοινωνιολογική έρευνα επιτρέπει να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς που σχεδόν με μαθηματικό τρόπο προσκομίζουν όφελος σε μια μειοψηφία σε βάρος των άλλων. Ηδη το 1965 ο Μανκούρ Ολσον στο βιβλίο του «Η Λογική της Συλλογικής Δράσης» εντόπιζε προσφυώς τα κίνητρα ένταξης των ατόμων σε συλλογικές προσπάθειες. Η πρώτη ανάγνωση του βιβλίου οδήγησε ιδεαλιστικά σε απόρριψή του, καθώς η νεότης δεν συναίνεσε στη διαπίστωση ευτελών κινήτρων για όσους στρατεύονταν σε συλλογική δράση. Η παρατήρηση όμως έκτοτε της συμπεριφοράς πλείστων όσων ομάδων «αυτοοργάνωσης», χαοτικής οργάνωσης ή υποκινούμενης οργάνωσης, επιβεβαιώνει την ορθότητα της παρατήρησης και καλεί να το ξαναδιαβάσουμε κάτω από άλλη οπτική γωνία. Γιατί ο Ολσον έχει μια θεώρηση αιρετική που όμως ειδωμένη με γνώση των συλλογικών εκδηλώσεων του καιρού μας δίνει νέες ερμηνείες. Η κύρια παρατήρηση που συνεισφέρει ο Ολσον είναι ότι όταν η συλλογική δράση κατατείνει στο να προσφέρει ένα δημόσιο ή κοινό αγαθό τότε συχνά μεταξύ των μελών της ομάδας εντάσσονται και free-riders/τζαμπατζήδες οι οποίοι καρπώνονται ισότιμα τα οφέλη έχοντας συνεισφέρει λιγότερη προσπάθεια. Αντίθετα δεν υπάρχουν τζαμπατζήδες όταν προϋπόθεση για την άντληση οφέλους είναι η ενεργή συμμετοχή. Πράγμα το οποίο καταλήγει στην παραδοχή ότι αν δεν υπάρχουν επιλεκτικά κίνητρα ή καταναγκασμός για τη συμμετοχή, η συλλογική δράση είναι αδύνατη, ειδικά όσο μεγαλύτερη είναι η ομάδα που συσπειρώνεται γύρω από το κοινό συμφέρον. Και ότι σε τέτοια περιβάλλοντα κυριαρχούν μικρές ομάδες με εστιασμένο και ενιαίο για τα μέλη της ομάδας συμφέρον. Σε ένα τέτοιο περίγυρο ιδίως η συλλογική δράση καταλήγει ακόμη να είναι προβληματική για τα συνειδητοποιημένα μέλη από τη στιγμή που καταλαβαίνουν ότι το όφελός τους είναι αμελητέο σε σχέση με τις προσπάθειες που κατέβαλαν ιδίως σε σύγκριση με τους τζαμπατζήδες, σε σημείο που να αναιρούν τη συνεισφορά τους από ένα σημείο και μετά. Επιπρόσθετα οι τζαμπατζήδες αφού διαπιστώσουν ότι μπορούν ακόπως να επωφεληθούν από την προσπάθεια των άλλων ωθούνται σ’ αυτό που οι οικονομολόγοι καλούν ηθικό ρίσκο / moral hazard, την ανάληψη περισσοτέρων κινδύνων δεδομένου ότι το κόστος το φέρουν άλλοι – ήγουν αυτό που συνέβη με την ελληνική κρίση. Ετσι κάπως καταλήγουμε να έχουμε έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων και να οδηγούμαστε στην αποσύνθεση των συλλογικοτήτων.
Και αν διευρύνει κανείς την οπτική του διαπιστώνει ότι μεταξύ άλλων αυτό είναι και ένα από τα προβλήματα της δημοκρατίας. Γιατί ακόμη και σε μια ώριμη κοινωνία που έχει συνειδητοποιήσει, εκπαιδεύσει τα μέλη της και συγκροτήσει τις συλλογικότητες στη βάση της ισότιμης συνεισφοράς, αρκεί η μεταστροφή ένιων εκ των συμμετεχόντων σε free-riders για να κλονίσει την πεποίθηση όλων των υπολοίπων συμμετεχόντων στην αξία της προσπάθειας.
Κάπως έτσι μεσουράνησαν κόμματα και συνδικάτα πριν καταπέσουν στον Καιάδα της ιστορίας, όταν η εμπιστοσύνη μεταξύ μελών εξανεμίστηκε.
*Ο γράφων είναι προϊστάμενος τμήματος στο Δικαστήριο της ΕΕ. Οι τοποθετήσεις του είναι προσωπικές και δεν απηχούν θέσεις του οργάνου στο οποίο υπηρετεί
