Κομβικός και ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ρόλος της μητέρας στο πέρασμα των αιώνων, όπως μαρτυρούν άλλωστε τα ευρήματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη και κοσμούν σε περίοπτες θέσεις το Μουσείο του Βόλου. Η χθεσινή γιορτή της μητέρας είναι η αφορμή για μια ενδιαφέρουσα αναδρομή στο μακρινό παρελθόν, με οδηγό τα νεολιθικά ειδώλια που βρέθηκαν παλαιότερα στο Διμήνι και το Σέσκλο, και την εντυπωσιακή επιτύμβια στήλη που προέρχεται από την αρχαία Δημητριάδα.
Ρεπορτάζ: ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΥΔΡΑΙΟΥ
Εκπληκτικά νεολιθικά ειδώλια που είχαν έρθει στο φως ήδη από την εποχή του Αρβανιτόπουλου, πριν από έναν και πλέον αιώνα, δίνουν σημαντικά στοιχεία για τον ρόλο της μητέρας στην προϊστορική κοινωνία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την «Κουροτρόφο». Πρόκειται για πήλινο ειδώλιο γυναίκας καθιστής σε σκαμνί, κρατώντας βρέφος στην αγκαλιά, το οποίο χρονολογείται μεταξύ 4.800 και 4.500 π.Χ. και ανακαλύφθηκε στο Σέσκλο. Το σύμπλεγμα απεικονίζει το ιερό δίδυμο, τη μάνα με το παιδί της, στην ύστατη φάση της προετοιμασίας για τον θηλασμό, και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Δεκάδες πήλινα ειδώλια αναπαριστούν τη μητέρα, με πλέον χαρακτηριστικό το ειδώλιο που εκτίθεται στην αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου και αναπαριστά μορφή γυναίκας με τονισμένο στήθος και γλουτούς, υποδηλώνοντας τη διαδικασία της τεκνογονίας.
«Το θέμα της μητρότητας στις ποικίλες εκδοχές του διατρέχει την αρχαιοελληνική τέχνη, εμπλουτίζοντας καίρια με μορφές, νοήματα και αποχρώσεις τη γλυπτική, την αγγειογραφία και τη μικροτεχνία. Οι σχετικές απεικονίσεις εκφράζουν τη σημασία και το κύρος που έχει η μητρική μορφή στη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων. Μια μητέρα-θεά, αρχέτυπο σύμβολο της ευγονίας και της ευκαρπίας, λάτρεψε ο άνθρωπος από την πιο βαθιά προϊστορία. Είναι το θηλυκό αρχέτυπο, η πηγή κάθε ζωής, αυτή που κρατάει τα κλειδιά της γονιμότητας, των πυλών της γέννησης και του θανάτου. Μια δύναμη διασκορπισμένη σε όλη τη δημιουργία» αναφέρει στον ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ η αρχαιολόγος Ελσα Νικολάου, αναπληρώτρια προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας.
Οι παλαιολιθικές «Αφροδίτες» και τα νεολιθικά ειδώλια με τις πλούσιες καμπύλες «διασώζουν την εικόνα της μητέρας θεάς, που συμπύκνωνε σε ένα σύμβολο την ευκαρπία της φύσης και τη γονιμότητα, που εξασφάλιζε την επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Τα κυκλαδικά ειδώλια, με τα τονισμένα γενετήσια μέλη και με τα σταυρωμένα χέρια πάνω στην καμπύλη της κοιλιάς, φαίνεται να συνδέονται με την ίδια λατρεία», επισημαίνει η ίδια.
Συγκλονιστικά ευρήματα
Όταν διαμορφώθηκε η σύνθεση του δωδεκάθεου στην αρχαία Ελλάδα, η Γαία, ή η μητέρα Γη, ήταν η μεγάλη θεά των πρώτων Ελλήνων. Αντιπροσώπευσε τη γη και λατρεύτηκε ως καθολική μητέρα. Στην ελληνική μυθολογία η Γη συνυπήρχε με το Χάος και τον Ερωτα. Από την αρχαϊκή ακόμα εποχή λατρεύτηκε ως μητέρα όλων των ζωντανών πλασμάτων αλλά και του Ουρανού. Αυτή ήταν που γέννησε το Πέλαγος, τον Πόντο και τα Ορη, καθώς και πολλά τέρατα, όπως την Εχιδνα και τις Σειρήνες. Ηταν επίσης μητέρα των αυτοχθόνων γεναρχών (Πελασγός και Κέκροπας), ενώ με τον Ουρανό γέννησε τους Τιτάνες (Κρόνος και Ρέα). Η ένωσή της με τον Πόντο είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση του Νηρέα, πατέρα των Νηρηίδων. Μια γιορτή ανοιξιάτικη ήταν αφιερωμένη στη Θεά Γαία (Μητέρα Γη), μητέρα των θεών και των ανθρώπων. Αυτή ήταν και η πρώτη μορφή εορτασμού της Μητέρας.
«Στα κλασικά χρόνια, στον Ολυμπο, στο ουράνιο δωδεκάθεο, η διπλή ιδιότητα της μητέρας θεάς διασπάται: η Αφροδίτη, θεά του έρωτα, με την πάνδημη ιδιότητά της, γίνεται σύμβολο της ευγονίας. Στις κλασικές απεικονίσεις της, οι καμπύλες, τα στήθη, και πολύ συχνά οι χειρονομίες, υπογραμμίζουν τη μητρική της ιδιότητα. Η σύλληψη του Ερωτα ως γενεσιουργού αιτίου της ευγονίας αποτελεί εκλέπτυνση του κλασικού ελληνικού πνεύματος», υπογραμμίζει η κ. Νικολάου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκεκριμένης περιόδου είναι το πήλινο ειδώλιο Αφροδίτης με τον Ερωτα στην αγκαλιά της, που προέρχεται από τάφο του βόρειου νεκροταφείου της αρχαίας Δημητριάδας και χρονολογείται στον 2ο αιώνα αι. π.Χ.
Σημαντική είναι, παράλληλα, η ανακάλυψη τάφων στο βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας, όπου είχαν ενταφιαστεί μητέρες μαζί με τα μωρά τους, χιλιάδες χρόνια πριν, μαζί στη ζωή, που δεν πρόλαβαν να χαρούν, και μαζί στο ταξίδι προς την αιωνιότητα.
Σπάνια επιτύμβια στήλη
Η θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα ήταν υποβαθμισμένη. Κυρίως αναγνωριζόταν ως μητέρα, αφού υπήρχε η πεποίθηση ότι η κυριότερη κοινωνική λειτουργία της είναι η τεκνοποιία, ότι στον γάμο βρίσκει η ίδια την ολοκλήρωσή της και ότι η φύση την έχει φτιάξει έτσι ώστε να προτιμά τον κλειστό και προφυλαγμένο χώρο του σπιτιού. «Ο,τι ήταν ο πόλεμος και η προετοιμασία του για τον άνδρα, ήταν για τη γυναίκα η εγκυμοσύνη, η γέννα και η ανατροφή των παιδιών. Ειδικά ο τοκετός, με τους σοβαρούς κινδύνους που περιλάμβανε λόγω της περιορισμένης τεχνικής γνώσης, αντιμετωπιζόταν ως το πεδίο όπου οι γυναίκες έδιναν τις δικές τους μάχες», αναφέρει η κ. Νικολάου.
Ο θάνατος της Ηδίστης από την αρχαία Δημητριάδα, παρουσιάζεται στον λυρικά εκφρασμένο πόνο του επιγράμματος που χαράχτηκε κατά παραγγελία, προφανώς από τον σύζυγό της, πάνω στην επιτύμβια στήλη του τάφου της. Η επιτύμβια στήλη της Ηδίστης ανάγεται στον 3ος αι. π.Χ. και εκτίθεται στο «Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου, αποκαλύπτοντας τα συναισθήματα πόνου και οδύνης που προκάλεσε ο θάνατος της νεαρής γυναίκας και του παιδιού της στη διάρκεια της γέννας.
Η συγκλονιστική επιγραφή αναφέρει: «Μεστό από θλίψεις για την Ηδίστη ξετύλιξαν οι Μοίρες, απ’ τ΄αδράχτια τους το νήμα της ζωής της, όταν σαν νύφη για πρώτη φορά δοκίμασε τον πόνο της γέννας. Η άμοιρη! Δεν της ήταν γραφτό ν’ αγκαλιάσει το παιδί της, ούτε να ποτίσει με το στήθος της τα χειλάκια του. Γιατί μόλις άνοιξε τα μάτια του στο φώς του ήλιου, σκληρά ορμώντας πάνω τους, η Τύχη έριξε μάνα και παιδί, δύο σε ένα μνήμα».
Διαχρονικό σύμβολο ευγονίας
«Το μοτίβο της μητέρας βρεφοκρατούσας έχει ξεχωρίσει ως το πιο ανθεκτικό στον χρόνο και το πιο φορτισμένο συναισθηματικά», υπογραμμίζει η αναπληρώτρια προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, η οποία παραθέτει σημαντικές πληροφορίες για τον ρόλο της μητέρας κατά την αρχαιότητα.
«Η προσωνυμία Κουροτρόφος δινόταν κατά την ελληνική αρχαιότητα σε θεούς ή θεές για τους οποίους υπήρχε η πεποίθηση πως προστάτευαν τα νεογέννητα βρέφη καθώς και τα νεαρά άτομα. Μεταξύ των θεοτήτων που καλούνταν με αυτό το προσωνύμιο συμπεριλαμβάνονταν η Εκάτη, η Ήρα, η Αθηνά, ο Απόλλων, ο Ερμής, η Αφροδίτη, η Αρτεμις (στην οποία οι μέλλουσες μητέρες αφιέρωναν τα ενδύματά τους αν ο τοκετός ήταν επιτυχημένος) και συνήθως αναπαριστάνονταν μαζί με ένα βρέφος στην αγκαλιά τους» αναφέρει η ίδια.
Αναπαραστάσεις που παραπέμπουν στη μητρότητα, αποτυπώνονται σε Αττικά, κλασσικά αγγεία, με τη μητέρα να δίνει στην αγκαλιά της παιδαγωγού το βρέφος. Τα στοιχεία που προκύπτουν από τα αρχαιολογικά ευρήματα που προέρχονται από την περιοχή μας, μας βοηθούν να αντιληφθούμε τον ρόλο της μητέρας, η οποία αναλάμβανε τις υποχρεώσεις του σπιτιού της, μεγάλωνε τα παιδιά της και φρόντιζε τα του οίκου της.
«Ιδιαίτερα στην ελληνική κοινωνία, η μορφή της μητέρας κατέχει κεντρική θέση, αφού συνοψίζει τις ιδέες της συνέχειας, της ασφάλειας, της θυσίας, της προσφοράς, της άνευ όρων αγάπης», επισημαίνει η κ. Νικολάου, η οποία υπογραμμίζει ότι η αρχαιοελληνική τέχνη, σε όλες τις χρονικές περιόδους αποτύπωσε τη φιγούρα της μητέρας, αποδίδοντας με σαφήνεια την πολύτιμη προσφορά της.
