Μια βόλτα στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Η Αθήνα του Όθωνα. Η Αθήνα του Τσίλερ. Η Αθήνα των πρώτων αρχιτεκτονικών σχεδίων, των οδών που παίρνουν τα πρώτα (αρχαιοελληνικά, πάντα αρχαιοελληνικά) ονόματά τους και των νεοκλασικών αρχοντικών. Η Αθήνα του Γεώργιου Σουρή.

Η Αθήνα των περίλαμπρων χορών στα σπίτια των πρέσβεων της. Η Αθήνα του πετροπολέμου. Η Αθήνα του Οφθαλμιατρείου και του «κονιορτού», της μόνιμης σκόνης που αιωρούνταν πάνω από τους χωματόδρομούς της. Η Αθήνα του 19ου αιώνα. Η Αθήνα που δεν ξέρουμε.

Βόλτες σε μια άγνωστη Ιστορία

Από τους ταξιδιωτικούς οδηγούς μέχρι τους επίσημους οδηγούς της πόλης που έχουν εκδώσει κατά καιρούς φορείς όπως ο Δήμος Αθηναίων σε συνεργασία με το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, η Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. καταλαμβάνει παντού και πάντα τη συντριπτική πλειοψηφία των σελίδων. Ο 19ος αιώνας της πόλης εξαντλείται συνήθως στις τρεις σελίδες που καταλαμβάνει η Τριλογία της Πανεπιστημίου –άντε και σε μια σύντομη αναφορά στα ανάκτορα του Όθωνα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης στη σχετική έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, «η Αθήνα του Περικλή μας είναι περισσότερο γνωστή απ’ όσο η Αθήνα του Κωλέττη και του Τρικούπη».

«Ο 19ος αιώνας είναι η γοητευτική περίοδος της Αθήνας» μου λέει ο Θανάσης Γιοχάλας, Ιστορικός και συν-συγγραφέας του μοναδικού στο είδος του βιβλίου «Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την Ιστορία και τη λογοτεχνία», το οποίο επικεντρώνεται σε αυτήν ακριβώς την περίοδο, περιγράφοντας ιστορικά κτίρια, δρόμους, πλατείες και γειτονιές, παράλληλα με την καθημερινότητα των κατοίκων της, όπως αυτή σκιαγραφείται μέσα από τις λογοτεχνικές αφηγήσεις ποιητών και συγγραφέων μεταξύ των οποίων οι Γεώργιος Σουρής, Εμμανουήλ Ροΐδης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Γεώργιος Δροσίνης, Μένης Κουμανταρέας, Κώστας Ταχτσής και πολλοί άλλοι.

«Αν είχαμε καταφέρει να διατηρήσουμε το ιστορικό κέντρο όπως ήταν τότε, η Αθήνα θα ήταν σήμερα μια εντελώς διαφορετική πόλη» συνεχίζει ο κ. Γιοχάλας. «Κάποια στοιχεία έχουν διατηρηθεί, είναι όμως μόνο στοιχεία, ενός συνόλου το οποίο χάθηκε –γι’ αυτό και εύκολα τα προσπερνάς χωρίς να τα προσέξεις».

Σκηνές από μια άλλη αθηναϊκή καθημερινότητα

«Ήταν σίγουρα μια πιο ανθρώπινη πόλη» απαντά ο κ. Γιοχάλας όταν τον ρωτώ αν η Αθήνα του 19ου αιώνα ήταν πιο κατοικήσιμη, και πιο ωραία για βόλτες απ’ ό,τι η σημερινή. «Αρκεί να σκεφτούμε ότι ο πληθυσμός της ήταν πάρα πολύ περιορισμένος. Μιλάμε για μια πρωτεύουσα, καινούρια μεν αλλά πρωτεύουσα σε κάθε περίπτωση, των τριάντα χιλιάδων κατοίκων. Από την άλλη, βέβαια, αυτή η πρωτεύουσα φτιάχτηκε λίγο στα γρήγορα. Χρήματα σαφώς δεν υπήρχαν. Όλα τα σημαντικά έργα της πόλης φτιάχτηκαν με εράνους, ή με τη χρηματοδότηση κάποιου ευεργέτη της εποχής.

»Υπήρχαν σοβαρότατα προβλήματα αποχέτευσης, όπως και πολλά προβλήματα στη λειτουργία των καταστημάτων: τα κρεοπωλεία για παράδειγμα έσφαζαν τα ζώα που πουλούσαν επιτόπου, έξω από τις πόρτες τους, με αποτέλεσμα να έχεις αιματοβαμμένα πεζοδρόμια μέσα στον ιστό της πόλης. Παράλληλα, η σκόνη τους καλοκαιρινούς μήνες ήταν απίστευτη, το ίδιο και η λάσπη τον χειμώνα. Όλα αυτά δημιουργούσαν έντονο αισθητικό πρόβλημα, και βέβαια προβλήματα υγείας στους κατοίκους. Γι’ αυτό και το περίφημο Οφθαλμιατρείο εκείνης της εποχής (σ.σ. στη γωνία Πανεπιστημίου 26 και Σίνα, σχεδιασμένο από έναν εκ των δύο Δανών αρχιτεκτόνων της Τριλογίας, Κρίστιαν Χάνσεν) είναι ένα από τα πρώτα οφθαλμιατρεία της Ευρώπης».

«Γι’ αυτό είναι και σε τόσο κεντρικό σημείο» βιάζομαι να προσθέσω, αλλά ο κ. Γιοχάλας με διορθώνει: «Την εποχή εκείνη, δεν ήταν καθόλου κεντρικό το σημείο. Σκεφτείτε ότι, όταν άρχισε να συζητιέται η νέα Μητρόπολη, γιατί χρειαζόταν ένας ναός μεγαλύτερος από την Αγία Ειρήνη στην Αιόλου, προτάθηκε το οικόπεδο στην Πανεπιστημίου όπου βρίσκεται σήμερα η καθολική εκκλησία του Αγίου Διονυσίου. Η Εκκλησία αρνήθηκε, γιατί η περιοχή ήταν ερημική και απόμερη. Οι μανάδες, επίσης, που έστελναν τα κορίτσια τους στο Αρσάκειο ανησυχούσαν γιατί τα παιδιά τους πήγαιναν σε μια περιοχή ερημική και σκοτεινή, στα όρια της πόλης. Η Πανεπιστημίου ακόμα δεν είχε φτιαχτεί σαν δρόμος, και η περιοχή ήταν γεμάτη ρέματα και γεφύρια. Η Ακαδημίας ήταν η άκρη της πόλης, πέρα από την οποία δεν υπήρχε σχεδόν τίποτα».

Οι απογευματινοί περίπατοι και οι κυρίες των Αθηνών

Πώς ήταν, άραγε, η καθημερινότητα των Αθηναίων εκείνης της εποχής; Στην ημερήσια διάταξη ήταν ο απογευματινός περίπατος στη Λεωφόρο Αμαλίας, που ονομαζόταν άλλωστε χαρακτηριστικά Οδός Βουλεβαρίου, από το ευρωπαϊκό «Βουλεβάρτο», ήτοι δρόμος περιπάτου.

Ως τέτοιος είχε σχεδιαστεί από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα Leo Von Klenze, ο οποίος κλήθηκε να εκπονήσει το νέο σχέδιο της πόλης το 1834, αφού το αρχικό σχέδιο των Σταμάτη Κλεάνθη και Eduard Schaubert δεν υλοποιήθηκε ποτέ, εξαιτίας του σφοδρού κύματος διαμαρτυριών που ξεσήκωσε από τους κατοίκους ενάντια στις απαλλοτριώσεις ιδιοκτησίας που προέβλεπε.