Ενδιαφέρουσες μελέτες για την Επανάσταση: Το 1821 στο Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών

Το Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών (Α.Θ.Μ.) αποτελεί την περιοδική επιστημονική έκδοση της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών (Ε.Θ.Ε.), που δημοσιεύονται πρωτότυπες μελέτες, έγκριτων μελετητών και δόκιμων συγγραφέων με κυριότερους άξονες έρευνας την ιστορία, την αρχαιολογία και τη λαογραφία όπως και άλλους τομείς του πνεύματος και της τέχνης γενικότερα. Από την ίδρυση της ΕΘΕ, το 1971, έως σήμερα έχουν κυκλοφορήσει 21 τόμοι του ΑΘΜ στους οποίους εμπεριέχονται κάπου 240 ενδιαφέρουσες μελέτες, ιδιαίτερου επιστημονικού κύρους. Στον τομέα της ιστορικής έρευνας συναντούμε ένα ευρύ σύνολο κειμένων που καλύπτουν κυρίως το θεσσαλικό χώρο σε διάφορες χρονικές περιόδους όταν συνέβησαν αξιομνημόνευτα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία του τόπου. Ανάμεσα στις ιστορικές μελέτες υπάρχουν και ορισμένες που αναφέρονται είτε ολόκληρες, είτε στο μεγαλύτερο μέρος τους, στην περίοδο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ή των εγγύτερων προηγούμενων και κατοπινών χρόνων. Στους 10 από τους 21 συνολικά τόμους του ΑΘΜ συναντούμε 12 μελέτες αυτής της θεματικής ενότητας, τις οποίες θα παρουσιάσουμε συνοπτικά πιο κάτω. Να σημειώσουμε όμως πως οκτώ τόμοι του ΑΘΜ είναι αφιερωματικοί σε πρόσωπα ή άλλες χρονικές περιόδους γι’ αυτό και απουσιάζουν εργασίες σχετικές με την Επανάσταση του 1821.

***

Στον Α’ τόμο του ΑΘΜ (1972) περιλαμβάνονται δύο μελέτες, που αναφέρονται στα χρόνια της Εθνεγερσίας.

1. Αχιλλεύς Γ. Λαζάρου: «Κύριλλος Αγραφιώτης» (σελ. 23 – 31).

Λεπτομερής παρουσίαση της σπουδαίας προσωπικότητας του αγνώστου εν πολλοίς Κύριλλου Αγραφιώτη (Τρίκαλα 1750 – Αθήνα 1850) μητροπολίτη Σάμου – Ικαρίας με καταγωγή από τα Τρίκαλα που είχε σημαντική συμβολή στον ξεσηκωμό της Σάμου. Ο συγγραφέας αναφέρεται και στην κατοπινή δράση του δραστήριου ιερωμένου, αφότου διώκεται από το νησί (1834) αλλά παρέμεινε μέλος και αντιπρόεδρος της Ιεράς Συνόδου της Ελλαδικής εκκλησίας. Αποβίωσε στα 1850, αιωνόβιος.

2. Γιώργος Θωμάς: «Η σφαγή του Προμυρίου του Γ. Φιλάρετου» (σελ. 40 – 50). Ο συγγραφέας προβαίνει σε εμπεριστατωμένη παρουσίαση του πιο τραγικού συμβάντος κατά την επανάσταση του 1821 στο Πήλιο, όταν οι ορδές των Τούρκων κατέσφαξαν τους κατοίκους της γενέτειράς του, στις 8 Μαΐου 1823. Το γεγονός παρέμενε ζωντανό στην προφορική μνήμη και η αφορμή για μια πλήρη διερεύνηση των λεπτομερειών του δόθηκε από κείμενο του Προμυριώτη νομικού και πολιτικού Γεωργίου Φιλάρετου (1849 – 1929) γιού του αγωνιστή του 1821, Νικολάου, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ποικίλη Στοά στα 1896. Το δημοσίευμα του Γ. Φιλάρετου, κατά τον Θωμά, παρουσιάζεται ελλιπές και με ανακρίβειες, αν και ο συντάκτης του είχε την δυνατότητα συλλογής περισσότερων και εγκυρότερων πληροφοριών.

***

Στον Γ’ τόμο (1974) υπάρχει η μελέτη του θεολόγου – καθηγητή Ιωάννη Ν. Φραγκούλα: «Αγωνισταί του 1821 εκ της νήσου Σκοπέλου» (σελ. 75 – 115). Καταγράφονται αναλυτικά 61 πρόσωπα που συμμετείχαν στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και διαθέτουν ιδιαίτερο φάκελο στο Αρχείο Αγωνιστών στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Επίσης μνημονεύονται άλλοι 19 που είναι απλά γραμμένοι στο σχετικό μητρώο, ενώ αναφέρονται κι άλλοι οχτώ Σκοπελίτες που πολέμησαν στη Μολδοβλαχία, στο πλευρό του Αλ. Υψηλάντη.

***

Τόμος Δ’ (1976). Εδώ έχουμε τη μελέτη του Κώστα Λιάπη: «Ο Γέρο – Καρατάσος στη Θεσσαλομαγνησία» (σελ. 39 – 64). Διεξοδική αναφορά στην παρουσία του μακεδόνα οπλαρχηγού ως επικεφαλής των Θεσσαλομακεδόνων αγωνιστών κατά την επανάσταση στο Πήλιο και τη διατήρησή της έως τον Οκτώβριο του 1823 στο Τρίκερι. Με τις καταδρομικές του επιχειρήσεις προβλημάτιζε τις τούρκικες δυνάμεις ενίοτε σοβαρά, όπως στη μάχη της Γατζέας(19/5/1823) που αποτέλεσε, κατά κάποιο τρόπο, την ελληνική εκδίκηση για τη Σφαγή στο Προμύρι. Ο ηλικιωμένος αγωνιστής έδρασε σε πολλά σημεία, σε όλη τη διάρκεια του οκταετούς εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, με σημαντική παρουσία και είναι γνωστός ως ο Γέρος της Μακεδονίας. Πέθανε στη Ναύπακτο το 1830.

***

Στον 5^ο τόμο του Α.Θ.Μ. (1979) περιλαμβάνεται η μελέτη του Γ. Θωμά: «Ο πηλειορείτης αγωνιστής Κώστας Ζορμπάς – Μια άγνωστη μορφή του 1821» (σελ. 41-66). Ο συγγραφέας αποκαθιστά στην ιστορική μνήμη και την ιστοριογραφία την άγνωστη εν πολλοίς μορφή του συντοπίτη του αγωνιστή που παρέμενε στη σκιά γνωστότερου οπλαρχηγού αδερφού του, Γιώργη Ζορμπά, κάτω από τις διαταγές του οποίου και αγωνίζονταν, μαζί και με τον τρίτο αδερφό τους, Νικόλαο. Χάρη σε άγνωστο πρωτογενές υλικό από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους σκιαγραφείται η προσωπικότητα και η πολυσχιδής αγωνιστική δράση του σημαντικού αγωνιστή. Γεννημένος στα 1802 συμμετέχει στην εξέγερση του Πηλίου στα 1821, ακολούθως μεταβαίνει στη Ρούμελη και επανακάμπτει στον τόπο εντασσόμενος στα θεσσαλομακεδονικά σώματα του Γέρο – Καρατάσου που βαστούν στο Τρίκερι ως τον Οκτώβριο του 1823. Στη διάρκεια των εμφυλίων (1824 – ‘25) ακολουθεί την κυβερνητική παράταξη για να ενταχθεί αργότερα στο τακτικό σώμα του Φαβιέρου (1827). Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους ακολουθεί στρατιωτική σταδιοδρομία και συμπορεύεται με τον Κωλλέτη στον εμφύλιο του 1831. Αποστρατεύτηκε το 1865 και αποβίωσε λίγα χρόνια αργότερα, το 1869. Γιος του είναι ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς, από τους πρωτεργάτες στο Κίνημα στο Γουδί το 1909.

***

Αλλη μια μελέτη του Γιώργου Θωμά εντάσσεται στα περιεχόμενα του έκτου τόμου του ΑΘΜ (1983) με τίτλο «Οι θεσσαλομάγνητες αγωνιστές προς τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Γρηγ. Κωνσταντά – Πέντε ανέκδοτες επιστολές» (σελ. 245 – 259).

Προηγείται σύντομη αναφορά στα γεγονότα της επανάστασης στο Πήλιο και τη Μαγνησία στα 1821 – 23 και 1827. Το κύριο θέμα της μελέτης αποτελούν οι επιστολές που αποστέλλονται από τους θεσσαλομάγνητες αγωνιστές για την συγκρότηση στρατιωτικού σώματος από τους ίδιους με την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Επειδή ο Καποδίστριας δεν αποκρίνεται στην πρώτη επιστολή, ακολουθεί δεύτερη (7/2/30) προς τον μηλιώτη δάσκαλο του Γένους, Γρηγ. Κωνσταντά που βρίσκεται κοντά στον κυβερνήτη, αλλά κι αυτός αδιαφορεί. Ακολουθεί κι άλλο γράμμα προς τον Κωνσταντά που επιτέλους ανταποκρίνεται και στέλνει τις δύο επιστολές μαζί με δική του αναφορά στον Βιάρο Καποδίστρια. Όμως και πάλι δεν υπάρχει εξέλιξη γι’ αυτό και ακολουθούν άλλες δύο επιστολές προς τον Καποδίστρια (22/6/1831) και τον Κωνσταντά (27/6/1831). Μπροστά σ’ αυτή την αδιαφορία οι θεσσαλομάγνητες αγωνιστές ιδρύουν από μόνοι τους ιδιαίτερο σώμα υπό τον Γιώργη Ζορμπά καθώς τα γεγονότα εξελίσσονται γρήγορα με το κίνημα κατά του Καποδίστρια και τη δολοφονία του. Οι επιστολές προέρχονται από τα αρχεία της βιβλιοθήκης των Μηλέων και φέρουν (εκτός από τη πρώτη) την υπογραφή του λοχαγού Γ. Γριζάνου, ως εκπρόσωπου των αγωνιστών.

***

Και πάλι φιλοξενείται στις σελίδες του 8^ου τόμου του ΑΘΜ (1988) μελέτη του Γιώργου Θωμά που σχετίζεται κατά ένα μέρος με τα χρόνια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Τίτλος της: «Ανέκδοτα γράμματα του Φιλίππου Ιωάννου προς τον Γρηγόριο Κωνσταντά» (σελ. 151-188). Ενδιαφέρουσες επιστολές του Ζαγοριανού φιλόσοφου και αγωνιστή Φίλιππου Ιωάννου προς τον Μηλιώτη διδάσκαλο του γένους, καθώς υπήρχε μεταξύ τους συνεργασία στα χρόνια της Επανάστασης αλλά και στενότερη σχέση μαθητή προς δάσκαλο εξ ου και ο σεβασμός του αποστολέα προς τον παραλήπτη. Οι επιστολές προέρχονται από το αρχείο Γρηγ. Κωνσταντά στην βιβλιοθήκη των Μηλεών κι επισημάνθηκαν από τον Βαγγέλη Σκουβαρά κατά τη διερεύνηση και ταξινόμηση του αρχείου. Τα συνολικά 13 γράμματα καλύπτουν το διάστημα από τις 2/3/1825 έως τις 24/6/1844 και αποστέλλονται: τρείς από τη Σκόπελο, δύο από τη Σύρο, μία από τη Χίο, μία από την Τεργέστη και οι τελευταίες έξη από την Αθήνα.

***

Στον 11^ο τόμο του ΑΘΜ (1995) πάλι η σχετική με την περίοδο της Επανάστασης μελέτη ανήκει στον Γιώργο Θωμά: «Οι Θεσσαλοί αντιπρόσωποι στη Δ’ Εθνοσυνέλευση στα 1829 – Μια άγνωστη διαμάχη Μάγνητων και Θεσσαλών στην Επανάσταση του 1821» (σελ. 85-114). Οι θεσσαλομάγνητες αγωνιστές που βρίσκονταν στα 1829 σε Σκόπελο και Σύρο ζητούσαν εκπροσώπηση στην Δ’ Εθνοσυνέλευση στο Άργος, γι’ αυτό και εκλέγουν αντιπροσώπους. Ο αποκλεισμός όμως τριών από τους έξη συνολικά που εκλέγονται, με διάφορες δικαιολογίες και η αντικατάστασή τους με Βορειοθεσσαλούς προκαλεί εσωτερικές αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους Μάγνητες και τους Θεσσαλούς. Ακολουθούν επιστολές προς τον Καποδίστρια και δυναμικές αντιδράσεις, έως ότου συγκροτείται ξεχωριστή στρατιωτική μονάδα αποτελούμενη από θεσσαλομάγνητες αγωνιστές – όπως είδαμε και σε προηγούμενη μελέτη του Θωμά – υπό την αρχηγία του Γιώργη Ζορμπά, στην πρώτη μετακαποδιστριακή κυβέρνηση καθώς μεσολαβεί η δολοφονία του Κυβερνήτη.

***

Και στο επόμενο, δωδέκατο τόμο του ΑΘΜ (1999) ο Γιώργος Θωμάς υπογράφει τη μία από τις δύο μελέτες που εμπεριέχονται και αναφέρονται στον καιρό της Παλιγγενεσίας. Τίτλος της: «Δημήτριος Φιλάρετος, ο πηλιορείτης αγωνιστής του 1821 και κατοπινός δάσκαλος και βουλευτής» (σελ. 29-56). Πρόκειται για βιογραφία ενός σπουδαίου Προμυριώτη αγωνιστή της επανάστασης, θείου του γνωστού νομικού και πολιτικού Γεώργιου Φιλάρετου, που μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους σταδιοδρόμησε ως στρατιωτικός και δάσκαλος ενώ εξελέγη βουλευτής στα 1950 και συμμετείχε ενεργά και στο επαναστατικό κίνημα στη Θεσσαλία, το 1854. Τα έτη γέννησης και θανάτου του δεν προσδιορίζονται επακριβώς καθώς φαίνεται πως ήρθε στον κόσμο μεταξύ 1800 και 1805 για ν’ αποβιώσει, στη δεκαετία του 1870. Το όνομά του, βέβαια, αναφέρεται για πρώτη φορά στο κείμενο «Η σφαγή του Προμυρίου» του ανιψιού του Γεώργιου Φιλάρετου.

Στον ίδιο τόμο υπάρχει και η ενδιαφέρουσα μελέτη της κ. Αννίτας Πρασσά που «ξεφεύγει» από τα πολεμικά γεγονότα και καλύπτει τον τομέα της εκπαίδευσης στα χρόνια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα: «Η εκπαίδευση στις Βόρειες Σποράδες κατά την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο (1821 – 1832) (σελ. 169 – 201). Παρατίθεταιπλούσιο πρωτογενές υλικό (έγγραφα, επιστολές, κατάλογοι εκπαιδευτικών, μαθητολόγια) ώστε να δίνεται μια εναργής εικόνα για την κατάσταση της εκπαίδευσης στα νησιά των Βορείων Σποράδων κατά την περίοδο του αγώνα και τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια. Πέρα από τις πολεμικές επιχειρήσεις και τα υπόλοιπα διοικητικά ζητήματα κλπ. η παιδεία αποτελούσε μια σημαντική παράμετρο που έπρεπε να προσεχθεί ιδιαίτερα.

***

Ο 18^ος τόμος του ΑΘΜ (2010) είναι αφιερωμένος στον Παπαδιαμάντη για τα εκατό χρόνια από την αποδημία του. Πέρα από το αφιέρωμα εμπεριέχονται και άλλες ανεξάρτητες μελέτες, μια από τις οποίες αναφέρεται στο 1821 και υπογράφεται από κάποιον άλλο; Τον Γιώργο Θωμά: «Ο Φίλιππος Ιωάννου για τον αδερφό του που σκοτώθηκε πολεμώντας στο Δραγατσάνι, το 1821» (σελ. 139-166).

Ο Ζαγοριανός αρχαϊστής καθηγητής φιλοσοφίας συνέθεσε πολύστιχο ηρωικό – θρηνητικό άσμα για τον αδερφό του Ρήγα που σκοτώθηκε ως Ιερολοχίτης στο Δραγατσάνι (7/6/1821) πολεμώντας υπό τις διαταγές του Αλ. Υψηλάντη. Η ελεγεία αποτελείται από 368 στίχους σε αρχαΐζοντα λόγο και μέτρο, όπου θρηνείται ο χαμός του ήρωα και εξυμνούνται οι αρετές του και η ανδρεία που επέδειξε. Ο Γ. Θωμάς παρουσιάζει και σχολιάζει το πρωτότυπο κείμενο (που πρωτοεκδόθηκε το 1874) όπως και τη μετάφραση του Βαγγέλη Σκουβαρά, την οποία ο ίδιος του είχε παραδώσει μιας και δεν είχε προλάβει να τη δημοσιεύσει.

***

Στον τελευταίο έως τώρα 21^ο τόμο του ΑΘΜ (2019) υπάρχει η ενδιαφέρουσα εργασία των πανεπιστημιακών Αντ. Σμυρναίου και Δημ. Χατζηλέλεκα: «Ο ‘’δικτάτωρ’’ Αλεξ. Μαυροκορδάτος και η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης: Μικρά σχόλια πάνω σε ένα ανέκδοτο χειρόγραφο του Στέφανου Κομμητά (1828 – 1829) (σελ. 205-221). Σχολιασμός κειμένου του Κωφιώτη λόγιου με αρνητικές κρίσεις για τον Αλ. Μαυροκορδάτο, μια αμφιλεγόμενη πρωταγωνιστική προσωπικότητα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Επιπλέον, στο ίδιο χειρόγραφο ο Κομμητάς επισημαίνει την αναγκαιότητα άμεσης συγγραφής της επανάστασης του 1821 μετά την ολοκλήρωσή της.

Επίσης στον ίδιο τόμο στη μελέτη του Γ. Κοντομήτρου: «Η ιστορική οικογένεια Αποστολίδη του Βόλου» (σελ. 11-116) υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τα γεγονότα της εθνεγερσίας, καθώς οι απαρχές της εν λόγω οικογένειας εντοπίζονται στα προεπαναστατικά χρόνια και μέλη της είχαν διακριτή παρουσία και δράση κατά την περίοδο του αγώνα.

***

Από τις παραπάνω δώδεκα μελέτες σχετικές με την επανάσταση του 1821 παρατηρούμε πως τις εφτά υπογράφει ο Γιώργος Θωμάς, ιστορικός, λαογράφος και δόκιμος συγγραφέας, γραμματέας της ΕΘΕ για τριάντα και πλέον χρόνια. Πράγματι ο αγώνας της Παλιγγενεσίας αποτελούσε προσφιλές θέμα και για τον Γ. Θωμά, αφού αν ανατρέξουμε στην εργογραφία του τουλάχιστον δέκα μελέτες ακόμη που έχουν εκδοθεί και σε ανάτυπα, έχουν σχέση θεματολογική με τη συγκεκριμένη περίοδο. Δεν πρέπει άλλωστε να λησμονούμε και την ογκώδη μονογραφία του για τον πηλιορείτη οπλαρχηγό Γιώργη Ζορμπά που εκδόθηκε στα 1983, αποτελεί το πρώτο του βιβλίο το οποίο βραβεύτηκε το 1984 από την Ακαδημία Αθηνών.

Ας είναι ετούτη η δημοσίευση άλλη μια ταπεινή, επετειακή αναφορά για τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, σε συνδυασμό και με τα 50 χρόνια της ΕΘΕ που συμπληρώνονται εφέτος.

ΓΡΗΡΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ