Προσφιλές θέμα για πολλούς ζωγράφους υπήρξε ανέκαθεν η απεικόνιση πλοίων και ναυμαχιών, όπως και άλλων γεγονότων, προσώπων κ.λπ., από την Επανάσταση του 1821. Το ερέθισμα από τις περιφανείς νίκες και όλες τις ηρωικές στιγμές στη διάρκεια του οκταετούς απελευθερωτικού αγώνα προκύπτει έντονο και μεταφράζεται σε πολυάριθμο σύνολο ζωγραφικών έργων, λιγότερο ή περισσότερο γνωστών.
Από ετούτη τη θεματική προτίμηση δεν εξαιρούνται, το αντίθετο μάλιστα, οι αυτοδίδακτοι καλλιτέχνες, λαϊκοί και ναΐφ, όπως και άλλοι ερασιτέχνες εικονογράφοι ή σκιτσογράφοι, που καταπιάνονται με τα ναυτικά και όχι μόνο θέματα της Εθνεγερσίας. Ο καθένας τους παρουσιάζει το έργο του από τη δική του οπτική, έστω και συχνά επηρεασμένος από προηγούμενους πίνακες επώνυμων συναδέλφων του. Ο λόγος εδώ, καθώς το θέμα είναι επίκαιρο, λόγω της συμπλήρωσης των 200 χρόνων από το 1821, για τον λαϊκό ζωγράφο του Βόλου Νίκο Χριστόπουλο, εξαίρετο θαλασσογράφο με αυθεντική έκφραση και προσωπικό ύφος, στους μικρών διαστάσεων, συνήθως, πίνακές του. Ζυμωμένος ο ίδιος με τη θάλασσα ως ναυπηγός και ψαράς ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με τη θαλασσινή ζωγραφική αποτυπώνοντας κυρίως ιστιοφόρα πλεούμενα του 19ου αιώνα, που πολλά είχε δει ή άλλα παλαιοτέρων εποχών, που γνώριζε από προηγούμενες απεικονίσεις τους. Μέρος των πινάκων του, πλοιογραφικών ή ευρύτερων συνθέσεων, περιλαμβάνει αναπαραστάσεις καραβιών και γεγονότων του 1821. Σε 13 έργα παρουσιάζονται επώνυμα συνήθως ή ανώνυμα πλεούμενα εκείνης της εποχής, όπως και ναυτικά συμβάντα, ναυμαχίες, πυρπολήσεις, πάντοτε συγκεκριμένα, με ημερομηνίες και σύντομες ιστορικές αναφορές στις λεζάντες.
Α’ «Καράβια του αγώνος»
- Αρης του Τσαμαδού
Δικαιολογημένα, χάρη στο απίστευτο κατόρθωμά του να διέλθει και να ξεφύγει από τον κλοιό του αιγυπτιακού στόλου τον Απρίλιο του 1825 στη Σφακτηρία, αλλά και τη συνολική του προσφορά στον κατά θάλασσα αγώνα, το μπρίκι (πάρων) Αρης του Αν. Τσαμαδού αποτέλεσε και για τον Χριστόπουλο ιδιαίτερα προσφιλές θέμα, αφού το αποτύπωσε σε τέσσερις πίνακές του. Αναφερόμαστε πάντοτε στα έργα, περίπου 200, που βρίσκονται στο δωμάτιο του ζωγράφου στα Πευκάκια Βόλου. Σε δύο πίνακες, που φέρουν χρονολογίες 1948 και 1964, σημειώνεται: «Αρης το ενδοξότερο καράβι του Αγώνος», ενώ στους άλλους δύο, που είναι χωρίς χρονολογία, γράφει: «Ο Αρης του Τσαμαδού το ιστορικό καράβι». Σε όλους τους πίνακες, που είναι σχεδόν πανομοιότυποι, αναφέρεται με μικρές αποκλίσεις η περίοδος δράσης του ένδοξου πλοίου. Στο έργο του 1948 γράφει 1819 – 1921 και στα υπόλοιπα 1817 – 1922. Το σκαρί ναυπηγήθηκε στη Βενετία το 1807 και το 1817 ή 19 πιθανόν ανταποκρίνεται στην προεπαναστατική δραστηριότητά του. Στον αντίποδα, το έτος 1921 είναι το σωστό, όταν το ελληνικό κράτος αποφάσισε την «τιμητική βύθιση» του Αρη για τα εκατόχρονα της Επανάστασης, καθώς κρινόταν ασύμφορη η αναπαλαίωση του πλοίου! Τα λάθη οφείλονται στην από μνήμης καταγραφή των χρονολογιών, γιατί ο δημιουργός σίγουρα διέθετε τη σχετική γνώση και τις ιστορικές πληροφορίες για κάθε πλεούμενο, που φιλοτεχνούσε. Επίσης, στον πίνακα του 1948 υπάρχει το λαϊκό δίστιχο της εποχής: «Το καράβι του Τομπάζη την Τουρκιά την ετρομάζει», που βέβαια δεν αναφέρεται στον Αρη, αλλά στη γολέτα Τερψιχόρη των Τομπάζηδων. Ισχυε όμως γενικότερα για τον φόβο, που προκαλούσαν τα ελληνικά καράβια στον τουρκικό στόλο.
- Καρτερία
Αγαπημένο θέμα για τον Χριστόπουλο και η ατμοκορβέτα Καρτερία, το πρώτο ατμοκίνητο τροχοφόρο ελληνικό πλοίο, που έδρασε από το 1826 και μετά, στην πρώτη συμμετοχή τέτοιων σκαφών σε πολεμικές επιχειρήσεις, παγκοσμίως. Συμμετείχε και στη ναυμαχία του Βόλου, στις 8/4/1827, όπου επικεφαλής μοίρας πολεμικών εισέπλευσε στον Παγασητικό, κανονιοβόλησε το Κάστρο του Βόλου και βύθισε ή συνέλαβε τουρκικά πλοία έμφορτα με εφόδια. Εχουμε δύο απεικονίσεις της Καρτερίας αχρονολόγητες. Στην πρώτη, πριν από το 1956, η λεζάντα γράφει: «Η Καρτερία το πρώτο πολεμικό τροχοφόρο του αγώνος 1827». Στη δεύτερη, τη μεταγενέστερη, που διαφέρει κάπως από την προηγούμενη, σημειώνεται: «Καρτερία το πρώτο πολεμικό τροχοφόρο. Ηρθε στην Ελλάδα το 1827», ενώ επιπρόσθετα αναφέρεται: «Ελαβε μέρος στη ναυμαχία του Βόλου, όπου ο ελληνικός στόλος βούλιαξε 5 τουρκικά το 1828», (το σωστό είναι 1827). Η πρώτη απεικόνιση παραπέμπει σε προγενέστερες απεικονίσεις άλλων δημιουργών, απ’ όπου και άντλησε την έμπνευσή του ο Βολιώτης λαϊκός ζωγράφος.
- Σόλων
Αλλο ένα επώνυμο σκαρί του τρινήσιου στόλου ερέθισε τον Χριστόπουλο, ώστε να προχωρήσει και μάλιστα δύο φορές στην αναπαράστασή του. Πρόκειται για το λιγότερο γνωστό, σε σχέση με τα προηγούμενα, σπετσιώτικο καράβι Σόλων, του Γεωργίου Πάνου. Και στους δύο πανομοιότυπους πίνακες ο ζωγράφος αναφέρει: «Σόλων το Σπετσιώτικο καράβι που σήκωσε πρώτο τη Σημαία της Επαναστάσεως το 1821». Ο Χριστόπουλος παραθέτει την παραπάνω πληροφορία από το γεγονός πως το νησί των Σπετσών σήκωσε πρώτο τη σημαία της Επανάστασης στις 3/4/1821. Αυτή η «πρωτιά» προκάλεσε και τη διπλή απεικόνισή του.
- Η γολέτα του Τομπάζη
Ενδιαφέρον παρουσιάσει και ο πίνακας, που απεικονίζει άλλο ένα από τα πλέον επώνυμα σκαριά του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Πρόκειται για τη γολέτα του Τομπάζη, Τερψιχόρη, με σημαντική δράση ώς τα 1827, που πουλήθηκε από τους ιδιοκτήτες της. Ο Χριστόπουλος δεν αναφέρει το όνομα του καραβιού, παρά μόνο το γνωστό δίστιχο: «Η γολέτα του Τομπάζη την Τουρκιά την ετρομάζη».
- Η Καραβέλα του Παπανικολή
Ο καλλιτέχνης σημειώνει στη λεζάντα του πίνακα: «Η Καραβέλα του Παπανικολή, ο φόβος και ο τρόμος του τουρκικού στόλου το 1821 – 1828», ενώ στο άνω δεξιό μέρος υπάρχει η επισήμανση «Καράβια του Αγώνος» (χρονολογία πίνακα, 1957). Προφανώς ο Χριστόπουλος αναφέρεται στο πλεούμενο (φέρει ιστιοφορία μπάρκο – μπέστια) Επαμεινώνδας των ψαριανών αδελφών Παπανικολή, γνωστών ναυμάχων και πυρπολητών του κατά θάλασσα αγώνα.
- Ανώνυμα σκάφη
Στην έκθεση Χριστόπουλου υπάρχουν και δύο πίνακες με ανώνυμα σκαριά του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Ο ένας απεικονίζει «Τσαλούπα Υδραίικη. Από τα γρηγορότερα και ομορφότερα καράβια του 1821». Ο δεύτερος παρουσιάζει μια «Σακολέβα ψαριανή του 1821- 1860», πίνακας του 1961.
- Από τη ναυμαχία του Ναυαρίνου
Τέλος, σε ό,τι αφορά στους αμιγώς πλοιογραφικούς πίνακες για το 1821, υπάρχει και ένας, που, σύμφωνα με την εκτενή του λεζάντα, εικονίζει «Το ρωσικό καράβι που σήκωσε πρώτο τη σημαία του πολέμου, κε κάψαν την αρμάδα του Ιμπραήμ Πασά στο Ναυαρίνο. 20 Οκτωβρίου 1827». Βέβαια, εδώ παρουσιάζεται μικρή ανακρίβεια, καθώς η ναυμαχία άρχισε από τον ναύαρχο Κόρδιγκτον και τα αγγλικά πλοία. Ισως ο Χριστόπουλος να αναφέρεται στην προτροπή των Ρώσων να πλεύσει ο τριεθνής στόλος στο Ναυαρίνο και να αποκλείσουν τον Ιμπραήμ, ώστε νσ αποδεχθεί τους όρους της προτεινόμενης συμφωνίας. Ο φιλαναγνώστης ζωγράφος παραθέτει στο δεξιό μέρος του πίνακα και σχετικό απόσπασμα από το έργο Βαβυλωνία του Βυζάντιου: «Από τη Βαβιλονία. Αφίγιση του ανατολίτη Ιστε αντάμ Μόσκοβο, φρανζέζο, εγγλέζο έκαψαν αρμάδα Ιμπραϊμ Πασά βερσαλάμ».
Β’ Ναυμαχίες – Πυρπολήσεις
Οι νικηφόρες ναυμαχίες και οι πυρπολήσεις τουρκικών πολεμικών στη διάρκεια του ναυτικού αγώνα 1821 – 1828 οπωσδήποτε αποτέλεσαν και αυτές πηγή έμπνευσης για τους έντεχνους, αλλά και τους λαϊκούς ζωγράφους. Ο Χριστόπουλος ενημερωμένος για ετούτα τα ιστορικά γεγονότα και έχοντας δει ανάλογους πίνακες γνωστών καλλιτεχνών, επιδόθηκε στις δικές του απεικονίσεις και δημιούργησε αξιόλογα έργα, που αποδίδουν με ενάργεια τις ένδοξες ναυτικές στιγμές. Αυτά είναι:
- «Η ναυμαχία της Σάμου, το 1824», με την πρόσθετη παράθεση του σχετικού διστίχου: Και μέστο Ταρ – Μπογάζη ο Καπουδάν Πασάς Αλάχ – Αλάχ φονάζη». Και οι δύο αναγραφές βρίσκονται στο περιθώριο (κορνίζα) του πίνακα. Πρόκειται για τη ναυμαχία που έδωσε ο ελληνικός στόλος υπό τον Μιαούλη στο στενό Σάμου – Μικρασίας στις αρχές Αυγούστου 1824, προκαλώντας στον εχθρό σημαντικές απώλειες όταν επιχειρήθηκε στο νησί, απόβαση, προσπάθειες που συνεχίστηκαν, με επιτυχή αντιμετώπιση και μερικές μέρες αργότερα για να ακολουθήσει η μεγάλη, επίσης νικηφόρα, ναυμαχία του Γέροντα στα τέλη του μήνα. Υπήρξαν την ίδια περίοδο και άλλες ναυτικές επιχειρήσεις σε Σάμο – Ικαρία, ώς την τελική αποχώρηση του οθωμανικού στόλου.
- «Η πυρπόλησις του τουρκικού δικρότου από τον Παπανικολή στην Ερεσσό τον Μάιον του 1821». Πρόκειται για μία από τις πρώτες εντυπωσιακές επιτυχίες των πυρπολητών, που έχει αποτυπωθεί από γνωστούς ζωγράφους (Αλταμούρας, Ρωμανίδης κ.ά.). Ο πίνακας του Χριστόπουλου φαίνεται επηρεασμένος από εκείνον του Ιω. Αλταμούρα.
- «Η πυρπόλησις της τουρκικής ναυαρχίδας υπό του Κανάρη την 6 Ιουνίου 1822». Αποτύπωση της σπουδαίας επιτυχίας του κορυφαίου ίσως ναυμάχου του 1821, που αποτέλεσε την εκδίκηση για την καταστροφή και τις σφαγές στη Χίο. Το ξεχωριστό γεγονός έχει αποδοθεί από κορυφαίους εικαστικούς (Βολονάκης κ.ά.) απ’ όπου πιθανότατα και ο Χριστόπουλος εμπνεύστηκε τη δική του δημιουργία. Υπάρχει και δεύτερος πίνακας στην προσωπική συλλογή του γράφοντα.
- «Το 1828 η μεγάλη ναυμαχία του Βόλου, όπου ο ελληνικός στόλος υπό τα πυρά του φρουρίου βούλιαξε 5 τουρκικά φορτωμένα με τρόφιμα για τη φρουρά της Χαλκίδος». Αν και κάνει λάθος στη χρονολογία του γεγονότος, ο λαϊκός καλλιτέχνης αποδίδει με παραστατικότητα και χωρίς να υπάρχει προηγούμενη αποτύπωση τη ναυμαχία στις 8/4/1827, όταν μοίρα του ελληνικού στόλου με επικεφαλής την Καρτερία κανονιοβόλησε το Κάστρο και καταβύθισε ή συνέλαβε έμφορτα με εφόδια, τουρκικά καράβια. Προκλήθηκε πανικός από την πρωτόγνωρη εμφάνιση του τροχοφόρου ατμόπλοιου, καθώς οι Τούρκοι νόμιζαν ότι με τις ρόδες που έφερε θα τους καταδίωκε και στην ξηρά! Ο πίνακας είναι από τους μεγαλύτερους σε διαστάσεις (49×36) και πέρα από το συγκεκριμένο γεγονός αποδίδει και την τοπιογραφία του λιμανιού του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής, εκείνη την εποχή.
- «Ναυμαχεία στον Αγιόκαμπο. Οπου ο Μιντσελιότης ο Καλαμίδας βούλιαξε 2 τούρκικα που πίγαν να τον εχμαλοτίσουν το 1828». Πρόκειται για κάποιο άγνωστο επεισόδιο από την καταδρομική δράση στον Θερμαϊκό των ναυμάχων Καλαμιδαίων της Παλιάς Μιτζέλας, εκείνη την περίοδο, όταν τουρκικά καράβια προσπάθησαν να τους εξουδετερώσουν. Ο ερευνητής Γ. Τσολάκης στο βιβλίο του για την οικογένεια των Καλαμιδαίων δεν βεβαιώνει ιστορικά το συμβάν, αφού δεν έχουν βρεθεί στοιχεία. Υποθέτω πως ο Χριστόπουλος φιλοτέχνησε τον πίνακα από παραδόσεις και αφηγήσεις, που πιθανότατα είχε ακούσει από παλιούς Μιτζελιώτες καπεταναίους.
Ο ναυτικός αγώνας της Εθνεγερσίας οπωσδήποτε ενέπνευσε δημιουργικά και τον λαϊκό ζωγράφο του Βόλου Νίκο Χριστόπουλο, που μας άφησε αξιόλογα έργα με ιστορική πιστότητα και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
