Πάνε κάπου δύο δεκαετίες από τότε, που πρωτογνώρισα τον Χριστόφορο Σεμέργελη, από τα εμπεριστατωμένα ποδοσφαιρικά αφιερώματα στο ένθετο Διαδρομές της εφ. Η Θεσσαλία, τα οποία αποτέλεσαν αξιόπιστη πηγή πληροφόρησης και για τις δικές μου αναζητήσεις σχετικά με το δημοφιλέστερο άθλημα. Τότε ασχολούταν με το αθλητικό ρεπορτάζ και ήδη ήταν εμφανής η ποιότητα του γραπτού του λόγου, αλλά και οι ευφυείς προσεγγίσεις στο κάθε θέμα, που διαπραγματευόταν. Η σημερινή του εξέλιξη, ως λογοτέχνης πλέον, δεν εκπλήσσει εκείνους, που γνώριζαν το προηγούμενο δείγμα γραφής του. Αργότερα πήρε «μεταγραφή» στο ελεύθερο ρεπορτάζ με διακριτή προτίμηση στα πολιτιστικά θέματα, που επίσης διακρινόταν για την ποιοτική δουλειά του. Ετούτη η προτίμηση, θαρρώ, πως δεν είναι άσχετη με τις δικές του επιδιώξεις και αναζητήσεις, περνώντας στον χώρο της λογοτεχνίας με διηγήματα αρχικά και τώρα με το πρώτο του μυθιστόρημα «Μία θάλασσα, δύο πατρίδες» εκδόσεις Κέδρος, 2020, σ.σ. 376, με τον επεξηγηματικό υπότιτλο «Ιστορικό μυθιστόρημα».
***
Ο Σεμέργελης με τούτο το έργο του πέφτει μονομιάς στα βαθιά της μυθιστοριογραφίας, καθώς καταπιάνεται με είδος, που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, το ιστορικό μυθιστόρημα. Επιβάλλονται συγκροτημένη σκέψη, ειδικές γνώσεις και μεθοδικότητα, ώστε να μην προκύψουν αλλοιώσεις της πραγματικότητας, πέρα από την ενδιαφέρουσα πλοκή. Το ειδικό βάρος του συγγραφέα λειτουργεί καταλυτικά στην επιτυχία μιας τέτοιας προσπάθειας. Ο καταξιωμένος ιστορικός ερευνητής, λαογράφος και συγγραφέας Γιώργος Θωμάς (1930 – 2019) εξέφραζε τις επιφυλάξεις του για τα λεγόμενα ιστορικά μυθιστορήματα, όπως και για τις μυθιστορηματικές βιογραφίες, επισημαίνοντας ότι η μυθοπλασία αποβαίνει σε βάρος της ιστορικής αλήθειας, διαφοροποιώντας πρόσωπα και γεγονότα για χάρη της ελκυστικής πλοκής. Δεν είχε, βέβαια άδικο, αφού υπάρχουν ιστορικά λογοτεχνικά έργα από δημοφιλείς και καταξιωμένους συγγραφείς, που παρουσιάζονται τέτοια φαινόμενα ανακρίβειας. Συμπεραίνεται, λοιπόν, πως η συγγραφή ιστορικού μυθιστορήματος, το βεβαιώνουν οι καθ’ ύλην αρμόδιοι, αποτελεί δύσκολο εγχείρημα, που επιβάλλει τους δικούς του όρους για την ορθή ολοκλήρωσή του. Απαράβατος όρος η ακριβής αποτύπωση της πραγματικότητας, δηλαδή των ιστορικών γεγονότων που περιλαμβάνονται, χωρίς στρεβλώσεις. Σε αυτό το υπόβαθρο ακουμπά και διαμορφώνεται η φαντασία του συγγραφέα με το «στόρι» του έργου, ώστε να γίνει όσο το δυνατόν περισσότερο ενδιαφέρον και συναρπαστικό. Δεύτερη επισήμανση έχει σχέση με την αναλογία πραγματικών (ιστορικών) και φανταστικών γεγονότων στο πάντρεμά τους. Το καλοκαίρι του 2019, στην παρουσίαση του ιστορικού μυθιστορήματος «Πικρό ψωμί» του συγχωρεμένου πια Σταύρου Κηρύκου, ειπώθηκε από τον ίδιο τον συγγραφέα, έπειτα από σχετική ερώτηση του κύριου ομιλητή, καθηγητή κ. Βασ. Αναγνωστόπουλου, πως εφαρμόζει αναλογία 1/3 ιστορικά γεγονότα και 2/3 φανταστικά, κάτι που θεωρήθηκε αποδεκτό. Καλή συνταγή, που να δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό μυθιστορήματος ως ιστορικού.
***
Διαβάζοντας το μυθιστόρημα «Μία θάλασσα, δύο πατρίδες» διαπιστώνουμε πως υπάρχει στις σελίδες του πλούσια ιστορική πραγματικότητα, που καλύπτει σημαντικό μέρος του συνόλου. Η μεθοδικότητα του συγγραφέα το κατανέμει με γνώμονα την πραγματική αλληλουχία των γεγονότων, δηλαδή όπως αυτά συνέβησαν, δοσμένα με παραστατικότητα και πειθώ. Νομίζω πως οι όροι της πιστής απόδοσής τους και του αποδεκτού ποσοστού τους τηρούνται με ευλάβεια. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου παρατίθεται και η περίληψη της υπόθεσης του μυθιστορήματος, ώστε ο αναγνώστης να πάρει μια ιδέα του θέματος προκαταβολικά. Την παραθέτουμε:
«1878. Ενας άντρας, που ζει ριψοκίνδυνα, πέφτει θύμα ληστείας στα Χιώτικα, την πιο κακόφημη συνοικία της Σμύρνης. Ορκίζεται να πάρει εκδίκηση, αλλά προτού καν επουλωθούν οι πληγές του, αναγκάζεται να αφήσει την κοσμοπολίτικη Ιωνία και να ταξιδέψει στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου, στην επαναστατημένη Θεσσαλία. Στην προσπάθειά του να διασώσει έναν θησαυρό αμύθητης αξίας, που αποκαλύφθηκε στον Βόλο, βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα.
Παρασύρεται σε μια θανάσιμη περιπέτεια, ενώ την ίδια στιγμή η βία και ο φόβος βασιλεύουν. Για να επιβιώσει, πρέπει να αψηφήσει κάθε κανόνα λογικής. Καθώς το Πήλιο παραδίδεται στις φλόγες του πολέμου, συνδέεται με έναν Αγγλο δημοσιογράφο και ερωτεύεται μια γενναία γυναίκα από τη Μακρινίτσα, που ανατρέπει τα πάντα γύρω του. Η σκοτεινή διπλωματία και η προδοσία των Μεγάλων Δυνάμεων καθορίζουν τη ζωή του Λεβαντίνου τυχοδιώκτη, ο οποίος προσπαθεί να σταθεί όρθιος σε έναν κόσμο που καταρρέει. Ισορροπώντας ανάμεσα σε δύο πατρίδες, θα επιχειρήσει να κλείσει όλους τους ανοιχτούς λογαριασμούς.
Ενα μυθιστόρημα για τις πιο σκοτεινές μέρες της Θεσσαλικής Επανάστασης του 1878. Για τον τραγικό έρωτα δύο νέων, που γεννιέται μέσα στη φωτιά του πολέμου».
***
Ο συγγραφέας τοποθετεί το χρονικό πλαίσιο του έργου του σε σημαντική πτυχή της τοπικής μας ιστορίας, το απελευθερωτικό κίνημα του 1878, που, αν και απέτυχε στρατιωτικά, συνέβαλε και αυτό με τον τρόπο του στην προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, έστω και αν αυτή προέκυψε μέσω του διπλωματικού πεδίου, αφού τα συμφέροντα των ισχυρών της Ευρώπης ευθυγραμμίζονταν με τις ελληνικές διεκδικήσεις. Ο ηρωισμός, όμως, των ελληνικών σωμάτων απέναντι σε πολυπληθέστερο και εξοπλισμένο καλύτερα εχθρό προκάλεσαν αισθήματα συμπάθειας στη διεθνή κοινή γνώμη. Παρά την ήττα τους, όμως, δεν αποκλειόταν η επανάληψη εχθροπραξιών μελλοντικά, αν δεν ευοδωνόταν η απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τον οθωμανικό ζυγό. Η τοποθέτηση της υπόθεσης του μυθιστορήματος στα συγκεκριμένα γεγονότα δείχνει, νομίζω, την ευαισθησία του συγγραφέα για την τοπική μας ιστορία. Αλλωστε το 1878 έχει περάσει στα ψιλά της γενικής – εθνικής μας ιστορίας και οι λεπτομέρειές του παραμένουν άγνωστες ακόμα και στον τόπο μας. Αυτή την άγνοια επιδιώκει να εκδιώξει το μυθιστόρημα «Μία θάλασσα, δύο πατρίδες». Οσο γνωρίζω, δεν πρέπει να υπάρχει άλλο, εκτενές τουλάχιστον, έργο, που να αναφέρεται στη συγκεκριμένη περίοδο. Πρόκειται λοιπόν, και αυτό είναι σημαντικό, για ιστορικό μυθιστόρημα της τοπικής μας ιστορίας.
Τα σπουδαιότερα συμβάντα του κινήματος του 1878 περιγράφονται από τον Σεμέργελη χωρίς την παραμικρή απόκλιση από την πραγματικότητα, όπως και τα υπαρκτά πρόσωπα που παρουσιάζονται και δεν είναι λίγα. Πλάι στους πρωταγωνιστές, που πολέμησαν τότε, μάχεται και ο φανταστικός κεντρικός ήρωας του έργου Γουίλιαμ Χατζηγεωργίου. Η «εκτός προγράμματος» πολιορκία του μοναστηριού της Σουρβιάς (11/1/1878) δίνεται με ηρωικό τρόπο, όπως και η νυχτερινή έξοδος – διαφυγή των πολιορκημένων. Ομοίως η πρώτη μάχη στη Μακρινίτσα ή μάχη του Σαρακηνού (6/2/1878) παρουσιάζεται ρεαλιστικά ως σκληρή «ισοπαλία», που οδήγησε τις δύο παρατάξεις σε πρόσκαιρη συνθηκολόγηση. Στις 16 – 17 Μαρτίου ακολούθησε και η δεύτερη μάχη της Μακρινίτσας, που σήμανε και το τέλος του κινήματος, με τα τραγικά επακόλουθά της, καθώς οι Οθωμανοί, κατά την προσφιλή τους αποτρόπαια τακτική, επιδόθηκαν σε κάθε είδους εγκλήματα. Ανάμεσά τους και η σφαγή του φιλέλληνα Αγγλου ανταποκριτή των Τάιμς Καρόλου Ογλ, αποκορύφωμα της ανήλεους αιματοχυσίας με θύματα αμάχους. Κι ετούτα τα γεγονότα δίνονται με ιδιαίτερα δραματικό τρόπο σε επιτυχημένο πάντρεμα πραγματικών και φανταστικών καταστάσεων. Οι πολεμικές περιγραφές καθιστούν το μυθιστόρημα περιπετειώδες και συναρπαστικό, που ελκύει τον αναγνώστη και τον καθιστά συμμέτοχο, έως ότου… ηρεμήσουν τα πράγματα. Ανάλογες είναι και οι περιγραφές στη διαφυγή για τη διάσωση του αρχαιολογικού θησαυρού.
***
Το μυθιστόρημα είναι εξαιρετικά πολυπρόσωπο, καθώς στις σελίδες του παρελαύνει ευρύ σύνολο ηρώων, πραγματικών και φανταστικών, που συμπορεύονται στην πλοκή της υπόθεσης. Επειδή πρόκειται για ιστορικό λογοτεχνικό κείμενο, ο συγγραφέας προχωρά στον διαχωρισμό υπαρκτών και μη προσώπων, ώστε να γνωρίζει ο αναγνώστης ποια υπήρξαν πραγματικά και ποια αποτελούν προϊόν φαντασίας. Στις σελ. 351 έως 360, μετά το τέλος της αφήγησης, παρατίθεται κατάλογος με τα 35 ιστορικά πρόσωπα του έργου, τα ονόματα των οποίων συνοδεύονται με σύντομα βιογραφικά σημειώματα για την πληρέστερη πληροφόρηση και την ιστορική γνώση. Αποκαλύπτεται ο ρόλος τους στη συγκεκριμένη περίοδο και η συμβολή τους στα γεγονότα, βεβαιώνοντας παράλληλα την πιστή αποτύπωση της ιστορικής αλήθειας στο έργο. Τα 36 πρόσωπα, εφευρήματα του συγγραφέα, παρατίθενται στις σελίδες 361 – 362 επιγραμματικά με παράθεση του ονόματος και της ιδιότητάς τους. Η αναλογία πραγματικών και φανταστικών προσώπων είναι, όπως βλέπουμε, σχεδόν απόλυτα μοιρασμένη.
***
Σε ξεχωριστό «Σημείωμα», αμέσως μετά την παράθεση των προσώπων (σελ. 363 – 365) ο συγγραφέας δίνει κάποιες λεπτομέρειες σχετικά με τη συγγραφή του μυθιστορήματος. Αφετηρία υπήρξε η δολοφονία από τους Τούρκους του φιλέλληνα ανταποκριτή των Τάιμς Καρόλου Ογλ, που έκανε γνωστές στην Ευρώπη τις λεηλασίες και σφαγές, που αυτοί διέπρατταν. Η ιστορική πραγματικότητα και τα υπαρκτά πρόσωπα αποδίδονται πιστά, με μία μόνο παρατυπία, χάριν της μυθοπλασίας, στον ρόλο του Εντουαρτ Μπόρελ. Η παρουσίαση του γενικότερου κλίματος εκείνης της εποχής σε τοπικό, εθνικό, αλλά και διεθνές επίπεδο είναι επίσης ακριβής. Οι φανταστικοί ήρωες εμπλέκονται στα πραγματικά γεγονότα μαζί με εκείνους που υπήρξαν. Το έργο αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, φόρο τιμής σε εκείνους, που αγωνίστηκαν τότε για την απελευθέρωση της Θεσσαλίας.
***
Προκειμένου να ενημερωθεί περισσότερο ο αναγνώστης για τα γεγονότα του 1878, ο Σεμέργελης παραθέτει σύντομο περιεκτικό κείμενο, ώστε να δοθεί σφαιρική εικόνα της εποχής (σελ. 365 – 369). Ετσι ο αμύητος σε αυτή την ιστορική περίοδο αποκτά την απαραίτητη γνώση και κατανοεί καλύτερα το λογοτεχνικό κείμενο. Νομίζω πως τα ιστορικά μυθιστορήματα πρέπει να διαθέτουν τέτοια συμπληρώματα, που καταδεικνύουν το πραγματικό τους υπόβαθρο, αλλά και βοηθούν στην ανάγνωση. Το ενημερωτικό τούτο κείμενο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο δίνεται γενικότερη εικόνα της κατάστασης, που επικρατούσε τότε και στο δεύτερο γίνεται σύντομη αναφορά στα γεγονότα της επανάστασης του 1878 στο Πήλιο. Οπως γνωρίζουμε, υπήρξε ανάλογη πολεμική δραστηριότητα και στη Δυτική Θεσσαλία.
Η ιστορική τεκμηρίωση αποτελεί «υποχρέωση» των μυθιστορημάτων και άλλων λογοτεχνικών έργων, που φέρουν τον χαρακτηρισμό ιστορικά. Κι εδώ ο συγγραφέας, πέρα από τις παραπάνω επισημάνσεις με την παρουσίαση ιστορικών στοιχείων, παραθέτει, όπως επιβάλλεται στις ιστορικές μελέτες, τις πηγές και τη βιβλιογραφία, που χρησιμοποίησε για την ιστορική αρτιότητα του έργου του (Πηγές – Βιβλιογραφία σελ. 371 – 375).
Ο συγγραφέας Χριστόφορος Σεμέργελης θαρρώ πως έχει κατορθώσει ένα σπουδαίο πρώτο βήμα στον λογοτεχνικό χώρο. Θυμίζει, θα έλεγα, εκείνους τους παλιάς κοπής δημοσιογράφους, που βιοπορίζονταν από την εφημεριδογραφία και παράλληλα διέπρεπαν ως λογοτέχνες. Ως αναγνώστης θεωρώ το «Μία θάλασσα, δύο πατρίδες» συναρπαστικό, περιπετειώδες, ιστορικό μυθιστόρημα, που ικανοποιεί όποιον το διαβάσει. Πιστεύω πως οι ειδικοί σε θέματα λογοτεχνίας θα εντοπίσουν αρετές στη γραφή του συγγραφέα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως ανέλαβε την έκδοσή του ο εκδοτικός οίκος Κέδρος, ένας από τους πιο σοβαρούς και ιστορικούς στον χώρο.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να επισημάνω τη συμβολή των ιστορικών λογοτεχνικών έργων στη διάδοση της ιστορικής γνώσης, υπό τον όρο να μην αλλοιώνουν την ιστορική αλήθεια. Ενα επιστημονικό ιστορικό σύγγραμμα, έστω και εκλαϊκευμένο, πιθανόν να κουράζει ή και να απωθεί τον μέσο αναγνώστη, που άλλωστε αποτελεί και την πλειονότητα. Είναι, όμως, δυνατή η ιστορική πληροφόρηση από ένα λογοτεχνικό κείμενο, που απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό, το οποίο με αυτό τον τρόπο μπορεί να την αποκτήσει. Αυτόν τον σκοπό, πιστεύω, πως υπηρετεί το μυθιστόρημα του Σεμέργελη για σημαντική πτυχή της τοπικής μας ιστορίας.
Θα μπορούσαμε να καταθέσουμε πολλές ακόμη σκέψεις και επισημάνσεις για το μυθιστόρημα «Μία θάλασσα, δύο πατρίδες» μιλώντας πάντοτε από τη σκοπιά του απλού αναγνώστη και του φιλίστορα, καθώς πρόκειται για άκρως ενδιαφέρον και μεστό ανάγνωσμα με ιστορικές προεκτάσεις. Ας περιοριστούμε στα παραπάνω, με την προσμονή για το επόμενο βήμα του συγγραφέα.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
