Απίστευτες τραγωδίες στα 1943 –’44: Ναυάγια με Ιταλούς αιχμαλώτους

Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 η Ιταλία συνθηκολογεί, αδυνατώντας πλέον να συμμετάσχει σε πόλεμο, που το τέλος του προδιαγραφόταν αρνητικό για αυτήν και τους συμμάχους της. Η ολοκληρωτική ήττα για τις δυνάμεις του άξονα θεωρούνταν πια αναπόφευκτη, καθώς η πλάστιγγα είχε γείρει υπέρ της άλλης πλευράς οριστικά και ήταν θέμα χρόνου η οδυνηρή κατάληξη, αν και θα περνούσε αρκετός καιρός ακόμη.

Οι ιταλικές μονάδες σε όλα τα θέατρα του πολέμου και βέβαια στην Ελλάδα κατάθεσαν τα όπλα τους, έπειτα από την απόφαση της νέας ηγεσίας της χώρας, αλλά τότε άρχισε για αυτές ένας πραγματικός Γολγοθάς. Οι Γερμανοί εξοργισμένοι από την εξέλιξη ετούτη και κάτω από το φάσμα της διαγραφόμενης συντριβής, εκδηλώθηκαν με ιδιαίτερη σκληρότητα και βιαιότητα εναντίον των πρώην, πλέον, συμμάχων τους. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της μεραρχίας Ακουι στην Κεφαλονιά, ενώ ανάλογες απάνθρωπες συμπεριφορές υπήρξαν σε πολλές ακόμη περιπτώσεις, ακόμη και όταν δεν προέκυψε ένοπλη αντίδραση των Ιταλών. Μικρό μόνο μέρος ιταλικών δυνάμεων κατάφερε να περάσει στις γραμμές της Αντίστασης και να διασωθεί στο πλευρό των ανταρτών.

Επίσης όσοι Ιταλοί, εκόντες άκοντες, συνέχιζαν να πολεμούν στο πλευρό των Γερμανών, δεν είχαν καλύτερη τύχη. Αντιμετώπιζαν τη διαρκή καχυποψία και λοιδορία των συμμάχων τους, ενώ στην παραμικρή υπόνοια αποσκίρτησης ή την αντίληψη μειωμένης μαχητικότητας, επιβαλλόταν άμεσα ο αφοπλισμός και η αιχμαλωσία σε ιδιαίτερα απάνθρωπες συνθήκες. Η αλογάριαστη βαρβαρότητα των Γερμανών απέναντι στους έως πρότινος συνεργάτες τους απέρριπτε κάθε έννοια δικαίου και ανθρωπισμού. Οι αιχμάλωτοι, αφού ήταν αδύνατη η φύλαξή τους στην Ελλάδα, στοιβάζονταν σε καράβια και προωθούνταν στη Γερμανία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Οι μεταφορές αυτές όμως ήταν συχνά ταξίδια προς τον θάνατο, καθώς τα συμμαχικά υποβρύχια πλέον κυριαρχούσαν σε όλη τη Μεσόγειο, βυθίζοντας ό,τι εχθρικό σκάφος έπλεε. Ακόμη οι νάρκες αποτελούσαν σημαντικό κίνδυνο στη ναυσιπλοΐα και επιπλέον όλο και πύκνωναν οι συμμαχικές αεροπορικές επιδρομές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες σημειώθηκαν αρκετές βυθίσεις πλοίων μεταφοράς Ιταλών αιχμαλώτων και ορισμένες περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονται στα πλέον πολύνεκρα ναυάγια των ελληνικών θαλασσών. Το ποσοστό απωλειών άγγιξε σε κάποιες περιπτώσεις το 100%, μιας και οι φυλακισμένοι στα αμπάρια ή σιδηροδέσμιοι αιχμάλωτοι ήταν αδύνατο να επιδιώξουν τη σωτηρία τους. Ούτε βέβαια οι Γερμανοί, που τους επέβλεπαν, επέδειξαν ποτέ τέτοιες ανθρωπιστικές διαθέσεις! Στη σχετική βιβλιογραφία (1), από όπου αντλούμε τις πληροφορίες μας, καταγράφονται έξι περιπτώσεις βυθίσεων πλοίων με Ιταλούς αιχμαλώτους και με απώλειες, που κυμαίνονται από αρκετές εκατοντάδες έως μερικές χιλιάδες θυμάτων. Αξίζει, νομίζω, μια αναφορά σε αυτή την τραγική πτυχή του πολέμου, που ίσως δεν έχει προβληθεί όσο θα έπρεπε. Κάτι μάλλον αναμενόμενο, όταν δεν υπάρχουν ηρωισμοί και εντυπωσιακές νίκες! Παραθέτουμε τα συγκεκριμένα πολύνεκρα ναυάγια με χρονολογική σειρά.

Οι τρεις πρώτες περιπτώσεις συνέβησαν τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1943 κατά τη μεταφορά στρατευμάτων από την Κεφαλονιά, ενώ οι τρεις επόμενες σε αντίστοιχες επιχειρήσεις, τόσο στη διάρκεια των προσπαθειών ανακατάληψης των Δωδεκανήσων από τους Γερμανούς, όσο και στις αρχές του 1944, όταν παγιώθηκε η γερμανική κυριαρχία στη περιοχή. Ανάμεσα στα έξι βυθισμένα σκάφη υπήρξαν και δύο των ελληνικών ακτοπλοϊκών γραμμών, που είχαν καταλάβει και χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για λογαριασμό τους.

1. Το επιβατικό α/π Ελση, της ακτοπλοϊκής εταιρείας Ιωάννου Τόγια, είχε αρχικά μισοβυθιστεί στη Σούδα της Κρήτης στις 22-4-1941 από γερμανικό αεροπορικό βομβαρδισμό, ως επίτακτο του ελληνικού στόλου. Ανελκύστηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές ώς τον Σεπτέμβριο του 1943, όταν διατάχθηκε να μεταφέρει Ιταλούς αιχμαλώτους από την Κεφαλονιά. Δεν πρόλαβε όμως να απομακρυνθεί πολύ από το λιμάνι του Αργοστολίου, όταν προσέκρουσε σε ιταλική, μάλλον, νάρκη και βυθίστηκε συμπαρασύροντας πολλούς επιβαίνοντες. Τα λεπτομερή στοιχεία λείπουν, καθώς δεν αναφέρονται ούτε η ακριβής ημερομηνία του συμβάντος, ούτε ο αριθμός των απολεσθέντων και επιβαινόντων, έστω και κατά προσέγγιση. Οπωσδήποτε θα ήταν κάποιες εκατοντάδες. Σημειώνεται μόνο ότι πνίγηκαν εφτά Γερμανοί από τη φρουρά και πέντε Ελληνες μέλη του πληρώματος. Το α/π Ελση αποτελεί μάλλον την πρώτη περίπτωση βύθισης πλοίου, που μετέφερε Ιταλούς αιχμαλώτους.
2. Το επίσης ελληνικό επιβατηγό α/π Αρντέννα, της εταιρείας Κων. Τόγια, της ίδιας εφοπλιστικής οικογένειας από την Κάρυστο, είχε και αυτό βυθιστεί στον Πειραιά κατά τη διάρκεια αεροπορικού βομβαρδισμού τον Απρίλιο του 1941. Ανελκύστηκε από τους κατακτητές, που το μετονόμασαν σε Retta και το έθεσαν στις υπηρεσίες τους. Στις 27-9-1943, ενώ επιχειρούσε μεταφορά αιχμαλώτων από την Κεφαλονιά, προσέκρουσε και αυτό σε ιταλική νάρκη, στην έξοδο του Κόλπου του Αργοστολίου και βυθίστηκε. Αναφέρεται ότι επέβαιναν περίπου 1.000 αιχμάλωτοι, από τους οποίους πνίγηκαν οι 700, ποσοστό απωλειών μάλλον… χαμηλό, όπως θα δούμε πιο κάτω. Λεπτομερέστερα στοιχεία κάνουν λόγο για 840 Ιταλούς αιχμαλώτους και 80 Γερμανούς ως φρουρούς και πλήρωμα του σκάφους, από τους οποίους διασώθηκαν όλοι οι Γερμανοί και μόνο 120 Ιταλοί αιχμάλωτοι.

Τα δύο παραπάνω ναυάγια των ελληνικών επιβατηγών ατμόπλοιων παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες και συνέβησαν τις πρώτες εβδομάδες έπειτα από τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας.

1. Το ισπανικό φορτηγό α/π Μαρία – Αμαλία, που είχε μετονομασθεί σε Marguerita, αφότου έπεσε στα χέρια των Γερμανών, βυθίστηκε επίσης στη έξοδο του Κόλπου του Αργοστολίου, κατά τη μεταφορά Ιταλών αιχμαλώτων. Η αιτία βύθισης δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη, αν προσέκρουσε και αυτό σε νάρκη ή τορπιλίστηκε από βρετανικό υποβρύχιο. Κι εδώ το ποσοστό των διασωθέντων καταγράφεται μάλλον… υψηλό, καθώς από τους 900 επιβαίνοντες αιχμαλωτισμένους διασώθηκαν οι 356. Το συμβάν αναφέρεται πως σημειώθηκε στις 13/10/1943.
2. Το γαλλικό, στην υπηρεσία των Γερμανών, φορτηγό ατμόπλοιο Simfra βυθίστηκε από αεροπορική προσβολή κοντά στην Κω, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων ανακατάληψης των Δωδεκανήσων, ενώ μετέφερε 2.664 αιχμαλώτους, στις 20/10/1943 . Δυστυχώς απωλέσθηκαν οι 2.098 και σώθηκαν 566, ποσοστό μόλις 21%. Πρόκειται για την πλέον πολυάνθρωπη τραγωδία ώς εκείνο το σημείο, αφού μιλάμε πια για χιλιάδες και όχι εκατοντάδες θύματα.
3. Ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις πήρε η βύθιση του φορτηγού ιταλικού ατμόπλοιου Capopino, που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί και το είχαν μετονομάσει σε Petrella. Μερικούς μήνες μετά την ιταλική συνθηκολόγηση και αφού οι Γερμανοί είχαν επικρατήσει στα Δωδεκάνησα, συνεχιζόταν η προώθηση εναπομεινάντων Ιταλών αιχμαλώτων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, με μεγαλύτερους αριθμούς. Ατυχώς το α/π Petrella τορπιλίστηκε από το συμμαχικό υποβρύχιο Sportman στις 8/2/1944 στα ανοιχτά της Κρήτης, με αποτέλεσμα να υπάρξουν τρομερές απώλειες. Από τους 3.344 συνολικά επιβαίνοντες, οι 165 ήταν Γερμανοί, πνίγηκαν οι 3.277 και είναι πολύ πιθανό να διασώθηκαν μόνο ελάχιστοι από τους 3.179 αιχμαλώτους, αν δει κανείς ότι το ποσοστό των απολεσθέντων επί του συνόλου φθάνει το 98%.
4. Στα ναυάγια με Ιταλούς αιχμαλώτους εντάσσεται και η πλέον πολύνεκρη ναυτική τραγωδία όχι μόνο στις ελληνικές θάλασσες, αλλά σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Είναι απορίας άξιο γιατί το συγκλονιστικό αυτό γεγονός δεν περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες» και αντλούμε τις πληροφορίες από ενδιαφέροντα δημοσιεύματα του περιοδικού Τύπου ή αναρτήσεις στο διαδίκτυο. Μία επίσης αξιοσημείωτη παράμετρος είναι ότι το τραγικό γεγονός δεν οφείλεται, όπως τα προηγούμενα, σε πολεμική ενέργεια, αλλά σε κακές καιρικές συνθήκες και ολέθριο ανθρώπινο λάθος. Το νορβηγικό φορτηγό α/π Ορια, που ήταν επιταγμένο από τους κατακτητές, μετέφερε πάνω από 4.000 Ιταλούς αιχμαλώτους από τα Δωδεκάνησα στον Πειραιά, με ισχυρή ανθυποβρυχιακή συνοδεία. Επειτα από επίπονο ταξίδι και αφού απέφυγε τις συμμαχικές επιθέσεις, το Ορια συνάντησε εξαιρετικά αντίξοες καιρικές συνθήκες το απόγευμα της 12^ης Φεβρουαρίου 1944, παραπλέοντας το Σούνιο. Επνεαν θυελλώδεις δυτικοί νοτιοδυτικοί άνεμοι, που ωθούσαν το πλοίο προς τη βραχονησίδα Πάτροκλος και ο πλοίαρχος πιθανόν να προσπάθησε να διέλθει από τον δίαυλο προς τη μεριά της ακτής, όπου υπάρχουν επικίνδυνα αβαθή, παρά τις συστάσεις των συνοδών πολεμικών. Η προσάραξη, που ακολούθησε, αποτέλεσε την πλέον πολύνεκρη ναυτική τραγωδία στα ελληνικά νερά. Στο Ορια επέβαιναν 4.233 Ιταλοί αιχμάλωτοι, σύμφωνα με άλλα στοιχεία 4.073 ή 4.115, 30 Γερμανοί ως φρουροί, άλλοι 60 που μετέβαιναν στον Πειραιά για υπηρεσιακούς λόγους και το 5μελές ή 7μελές πλήρωμα με Ελληνα μηχανικό. Απωλέσθηκαν 4.184 Ιταλοί και 15 Γερμανοί, ενώ διασώθηκαν οι υπόλοιποι 75 Γερμανοί, τα μέλη του πληρώματος και μόνο 49 αιχμάλωτοι! Οι κατακτητές φρόντισαν να τηρηθεί απόλυτη μυστικότητα για το συμβάν και εδώ οφείλεται προφανώς η έλλειψη στοιχείων, ώσπου μεταπολεμικά σιγά-σιγά έγινε γνωστό το χρονικό του τραγικότερου ναυαγίου στον τόπο μας. Σχετικά πρόσφατα, οργανωμένες ομάδες ερευνητών – αυτοδυτών έφεραν στο φως οδυνηρά απομεινάρια από τον βυθό στο σημείο της τραγωδίας. Στη μνήμη των αδικοχαμένων Ιταλών αιχμαλώτων στήθηκε στην αντικρινή ακτή, πριν από λίγα χρόνια, λιτό μνημείο, που υπενθυμίζει το τραγικό γεγονός και τις ολέθριες επιπτώσεις του πολέμου.

Εξαιρετικά απάνθρωπη υπήρξε η συμπεριφορά των Γερμανών προς τους πρώην συμμάχους τους, καθώς δεν επέδειξαν την παραμικρή διάθεση ανθρωπιάς απέναντί τους. Τα παραπάνω πολύνεκρα ναυάγια καταδείχνουν την τραγική μοίρα των αιχμαλώτων, επιβεβαιώνοντας τη γνωστή ρήση «Vaevictis».

(1) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α) Βιβλία:

-Χρήστος Ντούνης: «Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες», τόμος Α΄, 1900 -1950, εκδ. Finatec AE, Αθήνα 2002.

– Κων/νος Παϊζης – Παραδέλλης: «Το τίμημα του πολέμου», εκδ. Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα 2004.

β) Δημοσιεύματα

– Περ. Πόλεμος και Ιστορία, τεύχος 54, Ιούλιος 2002, άρθρο Αριστ. Ζερβούδη.

– Περ. Πόλεμος και Ιστορία, τεύχος 60, Φεβρουάριος 2003, άρθρο Σωτ. Σωτηρόπουλου.

– Περ. Θάλασσα, τεύχος 61, Ιανουάριος 2007, άρθρο Β. Μεντόγιαννη.

– Περ. Γεωτρόπιο Ελευθεροτυπίας 17/3/2007.

γ) Αναρτήσεις στο διαδίκτυο.

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ