ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τα διηγήματα του Αλ. Μωραϊτίδη: Θεματολογία – Επισημάνσεις – Συγκρίσεις

τα-διηγήματα-του-αλ-μωραϊτίδη-θεματολ-246373

Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης έγραψε όλα και όλα τριάντα διηγήματα σε διάστημα σχεδόν 20 χρόνων, από το 1888 έως το 1907 (1), ενώ ο Παπαδιαμάντης σε λίγο διαρκέστερη περίοδο (1887 – 1910) έφτασε τα 171. Βέβαια, του Μωραϊτίδη τα περισσότερα είναι πολυσέλιδα, με αρκετές δεκάδες σελίδων και ορισμένα φθάνουν την έκταση της νουβέλας (Οι Νεράιδες, Η Χρυσή Καδένα κ.ά.) ή ακόμη και του μυθιστορήματος (Το Τάξιμον). Ο συνώνυμός του τριτεξάδελφος Παπαδιαμάντης μπορεί να έγραψε και εκείνος εκτενέστατα διηγήματα (Η Φόνισσα, Βαρδιανός στα σπόρκα, Τα ρόδιν’ ακρογιάλια, Οι Χαλασοχώρηδες κ.ά.) ή μεσαίου μεγέθους, δεν λείπουν όμως και κάμποσα ελάχιστων σελίδων, ιδιαίτερα αθηναϊκά. Η θεματολογία και των δύο Σκιαθιτών συγγραφέων παρουσιάζει ομοιότητα, αφού αντλούν τις υποθέσεις των έργων τους βιωματικά, τόσο από τη νησιωτική παράδοση και καθημερινότητα κυρίως, όσο και από τα τεκταινόμενα κατά την πολύχρονη διαμονή τους στην Αθήνα. Ετσι θεωρούνται φυσιολογικές οι συγγένειες και οι ταυτίσεις προσώπων, γεγονότων και καταστάσεων στα διηγήματά τους (2).

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς στη μελέτη του «Τα Αθηναϊκά Διηγήματα» επισημαίνει πως η αντιστοιχία σκιαθίτικων – αθηναϊκών διηγημάτων στον Παπαδιαμάντη είναι 123 με 46, δηλαδή ποσοστό 72,7% έναντι 27,2%. Αν προσθέσουμε και τα δύο σκιαθίτικα, που διέλαθαν οι δημοσιεύσεις τους και αποκαλύφθηκαν αργότερα (3), η διαφορά αυξάνεται κατά τι σε 73,1% με 26,9%. Σε αριθμό σελίδων, όμως, όπως επισημαίνει πάλι ο Κοτζιάς (4), η απόσταση διευρύνεται κι άλλο υπέρ των σκιαθίτικων, φτάνοντας στο 83% έναντι 17% (5). Ετούτο οφείλεται στο γεγονός πως τα αθηναϊκά διηγήματα είναι συνήθως ολιγοσέλιδα. Μόνον «Ο Καλόγερος» φτάνει τις 28, ενώ άλλα εφτά μόλις φτάνουν ή ξεπερνούν κατά τι τις 10 σελίδες και τα υπόλοιπα καλύπτουν μονοψήφιο αριθμό σελίδων (6). Το φαινόμενο θεωρείται απότοκο της ποσότητας και του ενδιαφέροντος του διαθέσιμου αφηγηματικού υλικού. Η Σκιάθος υπερέχει συντριπτικά της Αθήνας.

Περνώντας τώρα στον συνοδοιπόρο Μωραϊτίδη παρατηρούμε πως παρουσιάζεται περισσότερο «Σκιαθίτης» από τον Παπαδιαμάντη, μιας και 23 διηγήματά του είναι σκιαθίτικα, ενώ μόνον 6 αθηναϊκά (να επισημάνουμε πως υπάρχει και ένα «βυζαντινό» το «Παλατιανά Χριστούγεννα», που αναφέρεται στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος Αρμενίου και τις δολοφονικές συμπεριφορές που υιοθετούνταν για την ανάρρηση στον αυτοκρατορικό θρόνο). Δηλαδή, έχουμε ποσοστό 79,3% για τα σκιαθίτικα και 20,7% για τα αθηναϊκά διηγήματα. Ομως, η κατάσταση διαφοροποιείται αντίστροφα, αν καταμετρήσουμε τον αριθμό των σελίδων, που έχουμε αντίστοιχα 707 έναντι 241 δηλαδή ποσοστά 74,6% με 25,4%. Παρατηρείται, δηλαδή, αύξηση του ποσοστού των σελίδων των αθηναϊκών διηγημάτων σε σχέση με την αντιστοιχία των τίτλων, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στον Παπαδιαμάντη. Ετούτη η διαφοροποίηση οφείλεται στο εκτενέστατο διήγημα «Το Τάξιμον», που φτάνει στα όρια του μυθιστορήματος και καλύπτει 158 σελίδες. Αν εξαιρέσουμε «Το Τάξιμον», η αντιστοιχία σελίδων γίνεται 707 με 83, δηλαδή σε ποσοστιαίες μονάδες 89,5% με 10,5%. Ολα τα υπόλοιπα 5 αθηναϊκά διηγήματα του Μωραϊτίδη, σε αριθμό σελίδων συνολικά, μόλις υπερβαίνουν τις μισές του πολυσέλιδου «Το Τάξιμον». Το ευρύτερο είναι το «Χριστούγεννα στον ύπνο μου (22 σελίδες), ακολουθούν με 20, το πρωτοχρονιάτικο «Αρφανούλα» και το πασχαλινό «Χριστός Βοσκρές» και έπονται τα συντομότερα όλων «Ιστορία μιας τυρόπιττας» (12 σελ.) και «Ο πτωχός και η μοίρα του» (9 σελ.).

***

Ο Μωραϊτίδης δημοσιεύει το πρώτο αθηναϊκό διήγημά του («Χριστούγεννα στον ύπνο μου») στα 1898, δέκα χρόνια μετά το πρώτο του στα 1888 («Των θαλασσών ο Αγιος»), σε αντίθεση με τον Παπαδιαμάντη, που κάνει το ίδιο μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, από το «Το Χριστόψωμο» (1887), με το «Πάσχα ρωμέικο» στα 1891. Ο Μωραϊτίδης δημοσιεύει σχεδόν κάθε χρόνο διηγήματα σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά, κάποιες φορές περισσότερα από ένα και κυρίως εορταστικά. Ελλειψη διηγήματος παρουσιάζεται στα έτη 1893, 1896 – ‘97 και 1903 έως 1906. Στα 1907 σταμάτα τη συγγραφή διηγημάτων, έπειτα από συμβουλή του πνευματικού του (7). Το τελευταίο έως τότε διήγημά του, το «Ψυχοσάββατον» δημοσιεύεται στο «Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου» του 1908. Τα τρία υπόλοιπα που υπήρχαν γραμμένα παρέμειναν αδημοσίευτα για είκοσι χρόνια και είδαν το φως της δημοσιότητας λίγο πριν τον θάνατο του συγγραφέα: «Ιστορία μιας τυρόπιττας» στην Εστία στις 27 και 28/1/1928 και τα δύο τελευταία «Μανουήλα» και «Βαρκαρογιάννης» στον 6ο τόμο των Διηγημάτων του από τις εκδόσεις Σιδέρη, στα 1928.

***

Οπως ο Παπαδιαμάντης, έτσι και ο Μωραϊτίδης δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση στο εορταστικό διήγημα και περισσότερο στο χριστουγεννιάτικο, που ξεπερνά τον… αναγνωσιμότερο, συνώνυμο τριτεξάδελφό του. Εκείνος συνέγραψε σε σύνολο 171, πάνω – κάτω είκοσι χριστουγεννιάτικα διηγήματα (ανάλογα με τις εκτιμήσεις μελετητών και ανθολόγων), δηλαδή ποσοστό περίπου στο 12%. Ομως από τα 30, συνολικά, διηγήματα του Μωραϊτίδη τα 16, δηλαδή περισσότερα από τα μισά, είναι χριστουγεννιάτικα (8), καθώς οι ιστορίες τους διαδραματίζονται στον χρόνο των συγκεκριμένων εορτών. Από αυτά δύο θεωρούνται πρωτοχρονιάτικα και ένα των Φώτων. Οπως και στον Παπαδιαμάντη θρησκευτικά δρώμενα και άλλα έθιμα των ημερών δεν αποτελούν συνήθως πρωτεύον στοιχείο της αφήγησης. Αυτή τη θεματολογική προτίμηση του Μωραϊτίδη επισημαίνει και η Μ. Θεοδοσοπούλου στο μελέτημά της «Το εορταστικό διήγημα» (9).

Από τα 16 χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Μωραϊτίδη, αθηναϊκά είναι μόνον τρία («Χριστούγεννα στον ύπνο μου», «Αρφανούλα» και «Ιστορία μιας τυρόπιττας») με το πρώτο και το τρίτο να εμπεριέχουν και …σκαθίτικο άρωμα. Η Σκιάθος έδινε και στους δύο συγγραφείς της πάντοτε πλούσιο υλικό για τα διηγήματά τους σε σχέση με την Αθήνα, περισσότερο δε στους εορτασμούς των σπουδαίων εορτών της Χριστιανοσύνης. Πασχαλινά διηγήματα ο Μωραϊτίδης έγραψε μόνο τρία (10), ενώ ο Παπαδιαμάντης 17, αλλά η αναλογία ως προς τον συνολικό αριθμό τίτλων είναι ακριβώς η ίδια, 10%.

***

Ως θαλασσογράφος ο Μωραϊτίδης παρουσιάζεται εφάμιλλος του Παπαδιαμάντη, όπως άλλωστε βεβαιώνεται μέσα από το έργο του. Ενδιαφέρουσες πτυχές, συχνά οδυνηρές, μέσα από τον ναυτικό βίο των συντοπιτών του περιγράφονται με παραστατικό και ρεαλιστικό τρόπο. Θαλασσινά πεζογραφήματα μπορούν να χαρακτηριστούν 12 διηγήματα, ενώ και σε άλλα υπάρχουν εκτενέστερες ή συντομότερες αναφορές. Τα ναυάγια έχουν στα διηγήματα του Μωραϊτίδη ιδιαίτερα συχνή παρουσία, όπως έχουμε αναφέρει σε σχετικά προηγούμενα άρθρα μας (11).

Δεν μπορώ προσωπικά να κρίνω αν ο Μωραϊτίδης υπολείπεται του Παπαδιαμάντη ως λογοτέχνης. Σίγουρα, όμως, επιβάλλεται ισότιμη αντιμετώπισή του με τη συνακόλουθη έρευνα και προβολή του έργου του. Οι δικές μας επισημάνσεις και παρατηρήσεις, που καταθέσαμε πιο πάνω, πέρα από την όποια στατιστικής υφής χρηστικότητα που μπορεί να παρουσιάζουν, ίσως να μην προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εκείνο που προέχει αναμφίβολα είναι το μεγαλείο του έργου των δύο συνώνυμων Σκιαθιτών λογοτεχνών, που διαχρονικά ελκύει, θέλγει, συγκινεί και διδάσκει τον δεκτικό αναγνώστη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

  1. Βλ. Τέλλος Αγρας «Τα διηγήματα του Μωραϊτίδη» στο βιβλίο «Ομόπλουν πλοίον – 5 κείμενα για τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη», εκδ. Γνώση και Στιγμή, 1990 σελ. 11 – 38
  2. Τέλλος Αγρας όπ.π. σελ. 13 – 16
  3. Πρόκειται για τα διηγήματα: «Το γιαλόξυλο» και «Η νοσταλγία του Γιάννη» που βρέθηκαν στα 2007 και 2013 αντίστοιχα
  4. Αλέξανδρος Κοτζιάς «Τα Αθηναϊκά Διηγήματα» εκδ. Νεφέλη, 1992, στη σειρά «Οι νεώτεροι για τον Παπαδιαμάντη», σελ. 20 – 22
  5. Κι εδώ δεν περιλαμβάνονται τα δύο που βρέθηκαν αργότερα, οπότε και η διαφορά των σελίδων ανάμεσα σε σκιαθίτικα – αθηναϊκά διευρύνεται κι άλλο
  6. Αλέξανδρος Κοτζιάς όπ.π. σελ. 21
  7. Τον Ιούλιο του 1907 ο Μωραϊτίδης, κατά τη διάρκεια δημοσιογραφικής επίσκεψης στο Μέγα Σπήλαιο, τραυματίζεται σοβαρά σπάζοντας το χέρι και το πόδι του, για να αναρρώσει αρκετούς μήνες αργότερα. Τότε με προτροπή του πνευματικού του Δανιήλ Σμυρναίου αποφασίζει τη διακοπή της συγγραφής κοσμικών διηγημάτων και την ενασχόληση με τη δημοσιογραφία
  8. Τέλλος Αγρας όπ.π. σελ. 16 – 18
  9. Στο «Μετ’ Ερωτος και στοργής» εκδ. Νεφέλη, 2001, στη σειρά «Οι νεώτεροι για τον Παπαδιαμάντη» σελ. 11 – 17
  10. «Αρατε πύλας», «Ο κυρ Μανωλάκης», «Χριστός Βοσκρές»
  11. Εφ. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 17 και 24/11/2019

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου