Πριν από μερικά χρόνια, στην έρευνά μας για τις αναφορές της πόλης του Βόλου στα διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη, διαπιστώσαμε πως είναι λιγοστές και συνήθως περιστασιακού χαρακτήρα (1). Τις συναντούμε μόλις σε εφτά διηγήματα, από τα οποία στα πέντε μόνο μία φορά, χωρίς ουσιαστική «συμμετοχή» στην υπόθεση που εκτυλίσσεται. Στα υπόλοιπα δύο («Η τύχη απ’ την Αμέρικα», «Τα λιμανάκια») ο Βόλος μνημονεύεται τέσσερις και τρεις φορές αντίστοιχα, που καταδείχνονται οι τραπεζικές συναλλαγές των Σκιαθιτών στο πρώτο και η προμήθεια εμπορευμάτων στο δεύτερο, από τη σημαντικότερη, πλησιέστερη πόλη στο νησί τους. Με αφορμή την παραπάνω έρευνα θεωρήσαμε απαραίτητη και μία αντίστοιχη στα διηγήματα του άλλου Αλέξανδρου, του Μωραϊτίδη, όπως άλλωστε πράξαμε νωρίτερα με τα ναυάγια και τη ναυπηγική δραστηριότητα. Η πρώτη επαφή φανερώνει περίπου ίδια εικόνα με τον Παπαδιαμάντη, αφού ο συνώνυμος τριτεξάδελφός του δεν μνημονεύει πολύ συχνά τον Βόλο στα διηγήματά του και το κάνει μάλλον περιστασιακά, αλλά καταγράφει και εκείνος στενότερη σχέση, με τις εμπορικές συναλλαγές Βολιωτών και Σκιαθιτών εμπόρων. Μόνο σε τέσσερα διηγήματα αναφέρεται ο Βόλος, αλλά συνολικά δεκατέσσερις φορές και αναλογικά υπερέχει του Παπαδιαμάντη, αν συνυπολογιστεί το εύρος των διηγημάτων του Μωραϊτίδη (2). Στον «Δεκατιστή» και τον «Βαρκαρογιάννη» η αναγραφή υπάρχει από μία φορά ως λεπτομέρεια, το ίδιο και οι τέσσερις φορές στο εκτενές διήγημα «Το Τάξιμον», αν και αθηναϊκό, σε αντίθεση με τις οκτώ αναφορές στο «Η χρυσή καδένα», που δείχνονται οι εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές των Σκιαθιτών με τη βολιώτικη αγορά. Ακόμη θα μνημονεύσουμε επιγραμματικά και όσα άλλα τοπωνύμια της Μαγνησίας υπάρχουν. Ας δούμε ένα προς ένα τα σχετικά εδάφια των διηγημάτων του Μωραϊτίδη, ακολουθώντας τη σειρά της τρίτομης έκδοσης: Αλέξανδρος Μωραϊτίδης «Τα Διηγήματα», εκδ. Γνώση και Στιγμή (3), σε φιλολογική επιμέλεια Νίκου Δ. Τριανταφυλλόπουλου, με αναγραφή σε παρένθεση τόμου και σελίδας.
- 1. «Ο Δεκατιστής» (Β’, 81)
Στη σελίδα 90, που γίνεται λόγος για τις προηγούμενες δραστηριότητες του πρωταγωνιστή της υπόθεσης κυρ – Δημάκη, φοροεισπράκτορα της δεκάτης του ελαιοκάρπου στο τουρκοκρατούμενο ακόμη Πήλιο, προτού μετακομίσει στη Σκιάθο, σημειώνεται και η περιπέτεια που είχε, όταν κινδύνεψε να βρεθεί στη φυλακή από τη μη εκπλήρωση των οικονομικών του υποχρεώσεων: «…Μόνον εφάπαξ εκινδύνευσε να βυθισθή εις τον πυθμένα, της οθωμανικής ειρκτής του Βόλου, αλλά και πάλιν κατόρθωσε να βγη λάδι…». Επίσης στο ίδιο διήγημα, λίγες αράδες νωρίτερα, μνημονεύεται και η Αγριά, στις εμπορικές δραστηριότητες εξαγωγής ελαιών του κυρ – Δημάκη του δεκατιστή. Ο ίδιος ήταν Προμιριώτης γι’ αυτό κι η ιδιαίτερη πατρίδα του, το Προμίρι, επίσης αναφέρεται και μάλιστα τέσσερις φορές στις σελ. 89, 91, 104 και 115. Ακόμη σημειώνεται δύο φορές η Ζαγορά (σελ. 130 και 135), ενώ αναμενόμενες είναι και οι μνείες του Πηλίου στις σελ. 90, 92, 94 και 134.
- 2. «Η χρυσή καδένα» (Β’ 291)
Εδώ, όπως είπαμε, συναντούμε τις περισσότερες και ουσιαστικότερες αναφορές της πόλης του Βόλου, μιας και ο κεντρικός ήρωας του διηγήματος, ο αλευρέμπορος της Σκιάθου Λαλεμήτρος, προμηθευόταν τα προϊόντα του καταστήματός του από χονδρέμπορους του Βόλου και πηγαινοερχόταν τακτικά: «…Πάει, λέει στον Βόλο, να ψωνίση πράγμα, λέει, με του καπετάν Ηλία το κόττερο…» και λίγες γραμμές μετά «ο Λαλεμήτρος τω όντι ανεχώρησεν ένα δειλινόν, εις Βόλον, με το κόττερον του καπετάν Ηλία, ένα βραδύ και χονδρόν σκάφος…» (σελ. 294). Στην επόμενη σελίδα σημειώνεται: «… Και όταν, μετά είκοσι ημέρας, επανήλθε το βράδυ και χονδρόν του καπετάν Ηλία κόττερον εκ Βόλου, κοντανασαίνον από το φορτίον…» (σελ. 295). Εδώ έχουμε μια σαφή ταύτιση με τον Παπαδιαμάντη, που επίσης μνημονεύει στο διήγημα «Τα Λιμανάκια» τον καπετάν Ηλία της Μπαμπλένως με το κότερό του, που μετέφερε εμπορεύματα και προμήθειες στη Σκιάθο από την αγορά του Βόλου. Εδώ, στο διήγημα του Μωραϊτίδη φαίνονται καθαρά οι συναλλαγές του Σκιαθίτη εμπόρου με τον Βόλο. Στις σελ. 302 – 303 γίνεται λόγος για τη δεινή οικονομική κατάσταση του Λαλεμήτρου: «… Επαυσαν τότε εν τη δυστυχία εκείνη αι εισπράξεις, αλλ’ έπαυσαν συνάμα και αι πιστώσεις του Λαλεμήτρου εις Βόλον…». Πιο κάτω όταν επιβαλλόταν πια άμεση τακτοποίηση των οφειλών του αναφέρεται: «…Επανειλημμένως ήλθον διαταγαί εκ Βόλου να εξοφλήση τας συναλλαγματικάς του…». Γι’ αυτό και αποφάσισε ο Λαλεμήτρος να μεταβεί στον Βόλο για τις πληρωμές: «…Την παραμονήν της αναχωρήσεώς του είχε λάβει έντονον εκ Βόλου διαταγήν, ότι όφειλε να εξοφλήση ανυπερθέτως δύο συναλλαγματικάς του…». Οχτώ σελίδες πιο κάτω, αφού ήδη έχει εξαφανιστεί ο Λαλεμήτρος και πολλά λέγονταν για την τύχη του, σημειώνεται ανάμεσα στ’ άλλα: «…Κατ’ αρχάς, τας πρώτας ημέρας, διεδόθη ότι τον εφυλάκισαν εις Βόλον…» (σελ. 311). Στη σελ. 337 ο Λαλεμήτρος επιστρέφει από την ξενιτιά, όπου πήγε προκειμένου να μαζέψει χρήματα για να εξοφλήσει τους πιστωτές του και συναντιέται στο ατμόπλοιο για τον Βόλο με τη γυναίκα του Θωμαή, που τον γύρευε στη Αθήνα και μαζί ταξιδεύουν για τον τόπο τους: «…Είχε διέλθει (σ.σ. το πλοίο) τον Εύριπον πλέον, με τα φρούριά του ακόμη τα πορφυρόξανθα κι έπλεεν ολοταχώς κατ’ ευθείαν εις Βόλον…». Τέλος, στη σελ. 344 ο Λαλεμήτρος αφηγείται τις περιπέτειές του στα ξένα κι εκφράζει την ικανοποίησή του, καθώς μπορούσε πια να αποπληρώσει τις οφειλές του: «…Να πληρώσω τα χρέη μου εις τον Βόλον…».
- 3. «Το Τάξιμον» (Γ’ 13)
Πρόκειται για το εκτενέστερο διήγημα του Μωραϊτίδη, που εμπίπτει στα όρια του μυθιστορήματος ή της νουβέλας. Ανήκει στα «αθηναϊκά» του. Ο Βόλος σημειώνεται τέσσερις φορές. Τις δύο πρώτες στη σελ. 124, όταν πλησιάζει τον νεαρό υποψήφιο μοναχό, πρωταγωνιστή της υπόθεσης, ο έμπορος που αγόραζε τα κοσμικά ρούχα εκείνων που προορίζονταν για μοναχοί, ο οποίος ήταν Βολιώτης: «… κοσμικού τίνος εκ Βόλου…» και «… έλεγεν ο εκ Βόλου κοσμικός…». Προς το τέλος του διηγήματος (σελ. 161), όταν ο νεαρός καλόγηρος παλινωδεί και σκέφτεται να επιστρέψει στα εγκόσμια ταξιδεύοντας από το Αγιον Ορος στην Αθήνα ατμοπλοϊκά για Πειραιά, αναφέρεται κατά τον πλου και ο Βόλος: «… Το ατμόπλοιον έπλεε προς Βόλον…» και λίγο πιο κάτω: «…Μετά την εκ Βόλου αναχώρησιν…».
- 4. «Βαρκαρογιάννης» (Γ’ 343)
Στο τελευταίο χρονικά διήγημα του Μωραϊτίδη, στη σελίδα 355, εκεί που γίνεται λόγος για τους πλόες που πραγματοποιούσε ο ομώνυμος κεντρικός ήρωας με τη βάρκα του, σημειώνεται το εξής: «…Το καλοκαίρι ότε παρεθέριζαν πολλοί ξένοι εκ Λαρίσης και Βόλου και Θεσσαλονίκης ακόμη, μετέφερε δι’ αυτής άνδρας και γυναίκας εις την κατέναντι ακτήν, διά να κάμνουν λουτρά, εις την Πούνταν…». Το ενδιαφέρον εδώ εντοπίζεται στο γεγονός πως από τότε, αρχές του 20ού αιώνα, η Σκιάθος αποτελούσε ξεχωριστό προορισμό διακοπών.
***
Να επισημάνουμε επιγραμματικά και άλλα μέρη της Μαγνησίας, εκτός από τον Βόλο, που μνημονεύονται στα διηγήματα του Μωραϊτίδη, όπως ήδη δείξαμε και νωρίτερα, στον «Δεκατιστή». Στο διήγημα «Νεράιδες»(Α’ 219) αναφέρεται δύο φορές το Προμίρι (249, 260), ο Πλατανιάς (260) και ο Αλμυρός (258, 259), κατά τη διαδρομή των πρώην αγωνιστών του κινήματος του 1854 και πλέον ληστών, που καταφθάνουν στη Σκιάθο για να κουρσέψουν το μοναστήρι του Ευαγγελισμού, όπως και νωρίτερα η Ζαγορά (230). Ετούτη μνημονεύεται επίσης στα διηγήματα «Η θεία Μυγδαλίτσα» (Α’ 81) στη σελίδα 82, «Σκαλικάνδζαρος» (Α’ 127) στη σελίδα 159 και τρεις φορές στην «Αλτανού» (Β’ 273) στις σελίδες 273, 275 και 286. Στη «Θεία Μυγδαλίτσα» ακόμη σημειώνεται το Τρίκερι (σελ. 82), όπως στην ίδια σελίδα και το Πήλιο, που επίσης συναντιέται κι άλλες φορές: «Σκαλικάνδζαρος» (158 και 164), «Νεράιδες» (230, 259, 260, 273) και «Αλτανού» (275, 278). Στο διήγημα «Ο Αναποδιασμένος» (Α’ 113) αναφέρεται ο Πτελεός (σελ. 117) και στο «Αρατε Πύλας» (Α’ 171) ο Παγασητικός Κόλπος στη μία και μοναδική φορά στα διηγήματα του Μωραϊτίδη, σε αντίθεση με τον Παπαδιαμάντη, που τον μνημονεύει περισσότερες. Τέλος, ο όρος «Θετταλομαγνησία» σημειώνεται στα διηγήματα «Των θαλασσών ο Αγιος» (Α’ 65) στη σελ. 71 και «Νεράιδες» στη σελ. 249.
Ετούτες είναι συνολικά οι αναφορές του Βόλου, όπως και άλλων τοπωνυμιών της Μαγνησίας, στα διηγήματα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Γρηγόρης Καρταπάνης. Ο Βόλος και ο Παπαδιαμάντης – Αναφορές της πόλης στα διηγήματά του, στην εφημερίδα ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 27/1/2019.
2) Ο Παπαδιαμάντης έγραψε, όπως γνωρίζουμε, 171 διηγήματα, σε αντίθεση με τον Μωραϊτίδη, που φθάνει τα 30, από τα οποία, όμως, τα περισσότερα είναι πολυσέλιδα, αλλά οπωσδήποτε υπολείπονται αρκετά στο συνολικό έργο.
3) Ο τρίτος τόμος εκδόθηκε μόνο από τη Στιγμή στα 1993.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
