Του Κώστα Λιάπη
Σημαντικά στοιχεία από την περιηγητική έρευνα του διακεκριμένου Άγγλου στρατιωτικού Ληκ το 1809 στην περιοχή του τουρκοκρατούμενο Βόλου και των χωριών του Πηλίου είναι και τα σχετιζόμενα με την αρχαία ιστορία αυτού του χώρου.
Με πρώτο και κύριο αρχαίο μνημείο του τόπου την αρχαία Δημητριάδα, τα ίχνη της οποίας είχαν ολοκληρωτικά χαθεί την αναφερόμενη περίοδο. Με αποτέλεσμα η περίφημη πόλη του Δημητρίου του Πολιορκητή να τοποθετείται – ως το 1912, που πρώτος αποκάλυψε τη σωστή θέση της δίπλα στις σημερινές Αλυκές ο Γερμανός καθηγητής της ιστορίας Καρλ Μπελόχ– πάνω στον παρακείμενο ανατολικά του Βόλου λόφο της Γορίτσας από μια πλειάδα ντόπιων και ξένων αρχαιολόγων και ερευνητών, ανάμεσα στους οποίος και ο Ληκ. Ο οποίος θεωρεί, λαθεμένα κι αυτός, τα ερείπια της αρχαίας πόλης, που όντως ήταν χτισμένη στο λόφο της Γορίτσας και παραμένει αταύτιστη μέχρι σήμερα, ως ανήκοντα στη Δημητριάδα και περιγράφει εκτενώς τα κύρια χαρακτηριστικά της, αρχαία και νεότερα:
«Ή αρχαία Δημητριάδα», γράφει, «καταλαμβάνει τη νότια και παράκτια πλευρά του βουνού που τώρα λέγεται Γορίτσα και η οποία προεξέχει από την ακτή της Μαγνησίας 2 με 3 μίλια νοτίως του κέντρου του Βόλου. Αν και το μόνο που σώζεται είναι μερικά θεμέλια, η περίφραξη της πόλης, της οποίας η περιφέρεια ήταν λιγότερο από δύο μίλια, είναι όλη, σχεδόν, ορατή. Από τις τρεις πλευρές τα τείχη ακολουθούν μια κατηφοριά η οποία κατεβαίνει απότομα προς την ανατολική και δυτική πλευρά καθώς επίσης και προς τη θάλασσα. Στη βόρεια πλευρά, η κορυφή του λόφου μαζί μ’ ένα στενόμακρο άνοιγμα, ακριβώς από κάτω, σχημάτιζε ένα μικρό κάστρο, τα θεμέλια του οποίου, σώζονται ακόμα. Κάπου στη μέση, όπως ανεβαίνει κανείς στο βουνό, ήταν διαμορφωμένος ένας επίπεδος χώρος που αποτελούσε το κέντρο της πόλης.
Στην ακρόπολη υπήρχε μία μεγάλη δεξαμενή, χτισμένη μέσα στους βράχους, η οποία τώρα είναι γεμάτη με χώμα. Στη μία πλευρά της υπάρχει ένας σύγχρονος περιφραγμένος χώρος χονδροειδούς κατασκευής στον οποίο προβάλλεται ένα θαύμα την Κυριακή του Πάσχα (το αληθές είναι ότι αυτό το θαύμα» γινόταν και τότε και στα κατοπινά χρόνια κάθε Παρασκευή της Διακαινησίμου, μέρα της γιορτής της Ζωοδόχου Πηγής). Ένα άνοιγμα κάτω από το ημικύκλιο, που είναι άδειο όλο το χρόνο, γεμίζει με νερό για 24 ώρες. Εκείνη την ημέρα και οι θεατές του μπορούν να πάρουν όσο νερό θέλουν από εκεί ως αγίασμα. Εδώ επίσης υπάρχει και μία εκκλησία της Παναγίας (υπάρχει και σήμερα η νεότερή της Ζωοδόχου Πηγής, που χτίστηκε στην ίδια θέση το 1895) και γύρω της υπάρχουν τα θεμέλια ενός αρχαίου κτιρίου, μέσα στο οποίο υπάρχει μία δεξαμενή σε σχήμα μπoυκαλιού λαξευμένη μέσα στο βράχο και πλαισιωμένη με στόκο. Τώρα είναι μισογεμάτη με νερό και λέγεται πως ποτέ δεν έχει ξεραθεί ακόμα και το κατακαλόκαιρο. Δυτικά του μέρους αυτού, στο ψηλότερο σημείο της κορυφογραμμής, υπάρχουν τα θεμέλια ενός κυκλικού πύργου σύγχρονης κατασκευής, παρόμοια μ’ εκείνη που βλέπουμε σε πολλές περιοχές των γειτονικών ακτών. (Ο λόγος προφανώς γίνεται για τους παράκτιους πύργους επισκόπησης, που αφθονούσαν στα παράλια του Παγασητικού κόλπου στα υστερομεσαιωνικά κυρίως χρόνια). Από το σημείο αυτό είναι ορατοί πολλοί από τους αρχαίους δρόμους της πόλης και στα μισά του δρόμου προς τη θάλασσα σώζονται ακόμα θεμέλια από σπίτια ιδιωτών. Γύρω στο κέντρο της πόλης υπάρχει ένα βαθούλωμα που τώρα ονομάζεται λαγούμι ή ορυχείο και το οποίο έχει σκαφτεί μέσα στην πέτρα σε σχήμα μακριού ορθογωνίου, με φάρδος 2 πόδια και βάθος 7, καλυμμένο με επίπεδες πέτρες. Από σημάδια ροής νερού μέσα στο κανάλι του, φαίνεται ότι ήταν μέρος ενός υδραγωγείου που οδηγούσε το νερό της πηγής του υψώματος πάνω στο οποίο βρισκόταν το κάστρο προς το κέντρο της πόλης…».
Στη συνέχεια ο Ληκ παραβάλει το σύστημα αυτό της ροής με άλλα γνωστά του, όπως της Φαρσάλου και των Συρακουσών, και το αντιπαραβάλλει μ’ εκείνο των Ρωμαίων, καταλήγοντας πως ο συγκεκριμένος αγωγός «παλιότερα συνδεόταν με (τη γνωστή) σπηλιά στην παραλία, όπου οι βάρκες σύρονται μερικές φορές από μια σχισμή στο βράχο μέσα στη σπηλιά, όπου υπάρχει ένα (το επίσης γνωστό) ιερό, αφιερωμένο στην Παναγία τη Σπηλιώτισσα».
Γράφει και άλλα για την υποτιθέμενη Δημητριάδα ο Άγγλος περιηγητής και ερευνητής και στη συνέχεια μας μεταφέρει στα Λεχώνια, «πάνω απ’ τα οποία», στο γνωστό λόφο Νεβεστίκι, επισημαίνει «τα ερείπια μιας μικρής αρχαίας πόλης», που πιθανολογεί (με κάποιες αμφιβολίες όμως) ότι είναι αρχαία Νήλεια, στηριγμένος ωστόσο κι αυτός στον Στράβωνα, που τοποθετεί τη Δημητριάδα ανάμεσα στην Ιωλκό και στη συγκεκριμένη τούτη πόλη, που αργότερα έδωσε το όνομά της και στον πρώτο ελεύθερο Δήμο των χωριών της γύρω περιοχής. Και φυσικά κάνει λάθος κι αυτός, όπως και πολλοί άλλοι ομότεχνοί του, αφού η πραγματική θέση της Δημητριάδας ήταν πριν από την Ιωλκό, οπότε αναγκαστικά και η Νήλεια αλλάζει θέση (σήμερα τοποθετείται με ασφάλεια στη θέση «Νταμάρι» κοντά στις Αλυκές) και στο Νεβεστίκι πιθανολογείται πλέον ότι βρισκόταν μια από τις τέσσερεις πόλεις του Φιλοκτήτη, η Μεθώνη.
Αλλά και για την πολυσυζητημένη θέση της αρχαίας Ιωλκού εκφράζει την άποψή του ο φιλέρευνος επισκέπτης μας. Ο οποίος εκφράζει το λαθεμένο (όπως αποδείχτηκε από νεότερες έρευνες) συμπέρασμά του ότι η Ιωλκός θα πρέπει να κάλυπτε τον κατοπινό Βόλο μέχρι τον σημερινό Βλαχομαχαλά της Άλλης Μεριάς. Στο συμπέρασμά του δε αυτό ενισχύεται από την ύπαρξη στον παρακείμενο λόφο της Επισκοπής, όπου βρήκε βέβαια και τη γνωστή μεταβυζαντινή εκκλησιά – μοναστήρι της Κοίμησης της Θεοτόκου αλλά και πολλά αρχαία δομικά κατάλοιπα και άλλα μνημειακά τεκμήρια, καθώς και το επίσης γνωστό στους επισκέπτες του χώρου ερειπωμένο πια αρχαίο τείχος που κάλυπτε την κορυφή του ίδιου λόφου. Λόφο όπου ο Ληκ πιθανολογεί να βρισκόταν η ακρόπολη της Ιωλκού.
Γράφει σχετικά ο ίδιος: «Πιθανόν η Επισκοπή να ήταν η ακρόπολη της Ιωλκού και η πόλη να είχε διασκορπιστεί όπως ο Βόλος σε όλη αυτή την περιοχή που ταιριάζει πολύ καλά με την περιγραφή της Ιωλκού να βρίσκεται στους πρόποδες του Πηλίου και να είναι πλούσια σε σταφύλια («πολυβότρυς» κατά τον Πίνδαρο). Το γεγονός ότι η Ιωλκός βρισκόταν σε κάποιο μέρος του Βόλου είναι πολύ πιστευτό αφού κι ένας χείμαρρος που ρέει μέσα από τον Βλαχομαχαλά κι ανάμεσα στην Επισκοπή και στη Γορίτσα, αντιστοιχεί στον Αρχαίο Άναυρο, στον οποίο λέγεται ότι ο Ιάσονας έχασε ένα από τα σανδάλια του. Ποτάμι που σύμφωνα και με τον Στράβωνα ήταν κοντά στη Δημητριάδα».
Πέρα όμως από τη Δημητριάδα, τη Νήλεια και την Ιωλκό ο Ληκ αναφέρεται και σε άλλες αρχαίες πόλεις και χώρους της Μαγνησίας. Όπως για την αμφισβητούμενη και γι’ αυτή την ύπαρξή της Μαγνησία που είτε σαν πόλη είτε σαν περιοχή την τοποθετεί στην περιοχή της Αργαλαστής και κυρίως στο Χορτόκαστρο (όπου τοποθετούνται από τους νεότερους ερευνητές τα αρχαία Σπάλαυθρα) επικαλούμενος τον Ηρόδοτο. Με βάση εξ’ άλλου την περιγραφή του ίδιου του κορυφαίου αρχαίου ιστορικού που αναφέρεται στο ναυάγιο του στόλου του Ξέρξη στην κακοτράχαλη ακτή της Σηπιάδας, ο Ληκ κάνει τις δικές του υποθέσεις για το πιθανότερο ακριβές σημείο αυτής της καταστροφής, πολύ βορειότερα από την σχετικά ομαλή θαλάσσια ακτή του Προμυριού όπου οι παλιότεροι και αρκετοί νεότεροι ερευνητές τοποθετούσαν την αρχαία Σηπιάδα. Κι αυτό έχοντας ως βάση την ίδια την περιγραφή του Ηροδότου που αναφέρει ως τόπο της καταστροφής την κακοτράχαλη ακτή των Ιπνών, που στα νεότερα χρόνια τοποθετείται με ασφάλεια στις Σπηλιές της παλιάς Μιτζέλας. Έτσι ο Ληκ πιθανολογεί το σημείο αυτό να βρισκόταν κοντά στην αρχαία Κασθαναία (που λαθεμένα ωστόσο την τοποθετεί κοντά στο λιμανάκι της Νταμούχαρης του Ανατολικού Πηλίου, ενώ βρίσκεται αρκετά βορειότερα στην παραλία του χωριού Κεραμίδι) με τους Ιπνούς να βρίσκονται «πιθανόν στη Σκάλα της Ζαγοράς», δηλαδή στο σημερινό Χορευτό που είναι όμως η ομαλότερη παραλία του Ανατολικού Πηλίου, έστω κι αν βρίσκεται κοντά στους παλιούς Ιπνούς και σημερινές Σπηλιές.
Με το ίδιο επίσης ρίσκο ο Άγγλος περιηγητής πιθανολογεί τη θέση και άλλων αρχαίων πόλεως της Μαγνησίας. Και ιδού οι σχετικές αναφορές του:
«Τα ερείπια ανατολικά του Νεοχωρίου μπορεί να είναι εκείνα της Ριζούντας. Επειδή αυτό το μέρος ήταν μία από της γύρω πόλεις που συνεισέφεραν σε πληθυσμό στη Δημητριάδα κατά την ίδρυσή της». (Η Ριζούς όμως, όπως έχει αποδειχθεί από τις νεότερες αρχαιολογικές έρευνες, βρισκόταν στην παραλία της Όσσας). «Η άγονη Ολιζώνα (μία από τις 4 πόλεις του Φιλοκτήτη) ήταν απέναντι από το Αρεμίσιο της Εύβοιας και φαίνεται να ταυτίζεται με τη χερσόνησο του Τρίκερι. Η πόλη πρέπει να βρισκόταν πάνω στον ισθμό (σωστά) ενώνοντας εκείνη τη χερσόνησο με την υπόλοιπη Μαγνησία… Τα πολλά αρχαία ονόματα σε μια μικρή έκταση γης αποδεικνύουν ότι η μικρή αυτή γωνιά της Θεσσαλίας, ήταν πυκνοκατοικημένη, όπως είναι και σήμερα. Και δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι το θαυμάσιο καταφύγιο το οποίο προσφέρει ο Παγασητικός κόλπος, σε σύγκριση με τις βραχώδεις και αφιλόξενες ακτές του Πηλίου στην ανατολική πλευρά, οι οποίες αποδείχθηκαν τόσο μοιραίες για τον στόλο του Ξέρξη, συνέβαλε στο να προτιμήσουν οι κάτοικοι να είναι κοντά στον Παγασητικό κόλπο, όπου και φαίνεται ότι βρίσκονταν η Μεθώνη, οι Κορακές και τα Σπάλαυθρα».
Κι αυτά πολύ συνοπτικά γύρω από τις αναφορές του Ληκ όσον αφορά τις αρχαίες πόλεις της Μαγνησίας. Για να περάσουμε την επόμενη Κυριακή στο τρίτο σημείωμά μας με όσα καταγράφει ο ίδιος για τα χωριά του Πηλίου όπως γνώρισε από κοντά αρκετά απ’ αυτά το 1809 κι έμαθε και για τα υπόλοιπα από τη «Νεωτερική Γεωγραφία» των Δημητριέων Γρ. Κωνσταντά και Δανιήλ Φιλιππίδη και από τον «Μελέτιο» του Άνθ. Γαζή.
