Του Κώστα Λιάπη
Στο άρθρο της περασμένης Κυριακής ο λόγος μας στάθηκε στον Σουηδό Ανατολιστή και περιηγητή Γιάκομπ Μγιορνστάιλ και στον ερχομό του στον Βόλο και το Πήλιο τον χειμώνα του 1779, με τις πρώτες εντυπώσεις του όπως τις κατέγραψε σε επιστολή του στον φίλο του Γκτζόργουελ, βιβλιοθηκάριο της Βασιλικής Βιβλιοθήκης στη Στοκχόλμη. Συνεχίζοντας την πληροφοριακή ενημέρωση του φίλου του μέσα από μια δεύτερη επιστολή ο διακεκριμένος επισκέπτης μας θα ασχοληθεί στην αρχή με τα ερείπια της αρχαίας πόλης της Δημητριάδας (που μάλλον την τοποθετεί κι αυτός, χωρίς να είναι βέβαιος, στον λόφο της Γορίτσας), σημειώνοντας τούτα τα ενδιαφέροντα:
«Είναι μερικά ασήμαντα ερείπια της αρχαίας Δημητριάδας και τη γνώμη αυτή τη σχημάτισα όταν βγήκα και τα επισκέφτηκα μερικές φορές. Η πολιτεία αυτή είχε όλον τον καιρό όχι μόνο να ξεπέσει αλλά και να αφανισθεί και να λησμονηθεί ακόμα και η θέση της. Γιατί είναι πολύ παλιά, χτισμένη από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, που της έδωσε και το όνομά του. Μερικοί παίρνουν τα λιγοστά αυτά απομεινάρια για χαλάσματα της πόλης των Παγασών, που βρισκόταν κι αυτή στα παράλια του Πελασγικού κόλπου, και γι’ αυτό μάλιστα ονομάστηκε στα παλιά χρόνια από τούτη την πόλη Παγασητικός κόλπος, Άλλοι πάλι υποθέτουν ότι τα χαλάσματα ανήκουν στην αρχαία Ιωλκό, ενώ άλλοι, για πιο δικαιολογημένους λόγους, πιστεύουν ότι η Ιωλκός βρισκόταν στη θέση του σημερινού Βόλου. Όπως και να ‘ναι η Δημητριαδα δίνει το όνομά της στην περιφέρεια και ο αρχιεπίσκοπος έχει τον τίτλο του από την πόλη αυτή, που είναι τόσο αφανισμένη ώστε ν’ αμφιβάλλει κανείς για την αληθινή της θέση…
Τώρα τελειώνω την αναδρομή αυτή στα περασμένα με μια μικρή παρατήρηση: ο Βόλος, που σήμερα δίνει το όνομά του στον κόλπο, γράφεται στα ελληνικά Β ω λ ο (το βω με ωμέγα) και διαβάζεται Βόλο, ενώ οι Τούρκοι τον λένε «Γκόλο». Σήμερα είναι ένα μικρό τούρκικο κάστρο, κοντά στο λιμάνι, και αρκετά μακριά από κει βρίσκονται δυο χωριά, το ένα τούρκικο, το άλλο ελληνικό, που κι αυτά έχουν το όνομα Βόλος (προφανώς ο λόγος γίνεται για τον διπλό τότε Άνω Βόλο, που το ένα και πιο πλούσιο κομμάτι του κατοικούνταν από επιφανείς Τούρκους και το άλλο από ραγιάδες ρωμιούς). Εδώ θα ήταν κάποτε η αρχαία Ιωλκός και γι’ αυτόν τον λόγο η θέση και ο κόλπος ονομάστηκαν Ιωλκός, όπως και Πελασγικός και βέβαια το τούρκικο “Γκόλος” είναι παραφθορά του Ιωλκός».
KI ΕΡΧΟΜΑΣΤΕ, φίλες και φίλοι, στο δεύτερο γράμμα του Μπγιορνστάιλ στον συμπατριώτη του Γκτζόργουελ, που το έγραψε κι αυτό από το Βόλο στις 10 Μαρτίου, μια εβδομάδα πριν ξεκινήσει με τον γενίτσαρο που τον συνόδευε για να επισκεφθεί τα μοναστήρια των Μετεώρων. Σ’ αυτό ο Σουηδός περιηγητής δίνει αρχικά κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους Αρβανίτες ληστές που μάστιζαν τότε τον θεσσαλικό και κυρίως τον πηλιορείτικο χώρο. Γνωστή τούτη η λαίλαπα που ξεκίνησε γύρω στα 1750, χρονιά που πρωτοδιορίστηκαν από τους Τούρκους αλβανικά τμήματα από παλιούς ληστές για να προστατεύουν τα ντερβένια. Τότε βρήκαν την ευκαιρία οι ίδιοι να συνεχίσουν και σαν φύλακες των στενών και να πολλαπλασιάσουν τη ληστρική ή τους δραστηριότητα κατά των ραγιάδων. Και υπάρχουν μαρτυρίες για τέτοιες καταστροφικές τους επιδρομές στα θεσσαλικά και πηλιορείτικα χωριά (Βλ. Βαγγέλη Σκουβαρά, Το παλιότερο αρματολίκι του Πηλίου και οι Αρβανίτες στη Θετταλομαγνησία 1750 – 1790, Βόλος 1960). Μάλιστα τη συγκεκριμένη χρονιά (1779) οι ληστρικές επιδρομές των Αρβανιτών στη Θεσσαλία είχαν πολλαπλασιαστεί. «Κάθε μέρα σκοτωνόταν κόσμος και αρπάζονταν γιδοπρόβατα και διαγουμίζονταν σπίτια και χωριά. Στο Πήλιο επικρατούσε τρόμος και φόβος», γράφει και ο Κορδάτος (Ιστορία της Επαρχίας Βόλου και Αγιάς, Αθήνα 1960, σ. 571). Για κάποιες μάλιστα τέτοιες επιδρομές και μάλιστα και γι’ αυτές του 1779, κάνει λόγο και ο τότε εξόριστος στη γενέτειρά του Ζαγορά Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ΄.
Γράφει όμως στη συγκεκριμένη επιστολή του ο Μπγιορνστάιλ:
«Στο τελευταίο γράμμα μου έγραφα για τους κινδύνους που πέρασα στη θάλασσα. Τώρα όμως βρίσκομαι εκτεθειμένος στους κινδύνους της στεριάς. Από τότε που έφτασα εδώ έμαθα, ότι σύμφωνα με τη συνήθειά τους οι Αρβανίτες είναι πάλι ξεσηκωμένοι και έρχονται κατά δω, με σκοπό να λεηλατήσουν και να καταστρέψουν όλα τα ελληνικά χωριά που συναντούν, προπαντός εδώ στη Θεσσαλία. Αυτός είναι και ο λόγος που καθυστέρησα στο μέρος αυτό αφού έλιωσε το πρώτο χιόνι, θέλοντας να βεβαιωθώ αν μπορεί κανείς με κάποια ασφάλεια να μετακινηθεί πουθενά. Ωστόσο επιχείρησα μια εκδρομή γύρω απόν κόλπο του Βόλου και τώρα τελευταία πήγα στην αρχαία πόλη των Αργοναυτών, που σήμερα λέγεται Μαλάκι, όπου οι Αργοναύτες πρέπει να έφτιασαν το αρχαιότερο καράβι που γνωρίζουμε μετά την κιβωτό του Νώε».
Πιο κάτω όμως οι πληροφορίες του Σουηδού περιηγητή για τους Αρβανίτες ληστές και τα «κατορθώματά» τους γίνονται πιο συγκεκριμένες. Γράφει ο ίδιος σχετικά:
«Εδώ και τέσσερα χρόνια ήρθαν πεντακόσιοι περίπου και έκαψαν περισσότερα από εβδομήντα σπίτια στο Βόλο (εννοεί στον Άνω Βόλο), δώδεκα στην Πορταριά, καθώς και αλλού στα γύρω μέρη, αφού λήστεψαν και κατακούρσεψαν ανθρώπους, σπίτια και εκκλησίες. Ο ίδιος είδα στο Βόλο καμένες ελληνικές εκκλησίες, που οι δύστυχοι χριστιανοί δεν μπορούν να τις ξαναχτίσουν, χωρίς να πληρώσουν υπέρογκα ποσά στην Υψηλή Πύλη… Βέβαια οι Έλληνες έχουν πλήρη θρησκευτική ελευθερία, όπως και τα άλλα έθνη, όμως όταν θέλουν να επιισκευάσουν ή να ξαναχτίσουν παλιές εκκλησίες, αμέσως συναντούν δυσκολίες, που σημαίνουν νέα αφαίμαξη των ραγιάδων. Γι’ αυτό και σπάνια ξαναχτίζεται έστω και μια εκκλησιά».
Αναφερόμενος, τέλος, στην οργάνωση της άμυνας των ταλαίπωρων ραγιάδων του Πηλίου κατά των Αρβανιτάδων ληστών ο Σουηδός μουσαφίρης μας δίνει και τούτες της σημαντικές πληρoφορίες:
«Όλα τα σπίτια», γράφει, «γύρω στα χωριά είναι χτισμένα σαν πύργοι και σ’ όλες τις γωνιές έχουν τουφεκίστρες απ’ όπου τους ρίχνουν (εννοεί τους ληστές). Κάμποσες εκατοντάδες Αλβανοί σκοτώθηκαν στην τελευταία τους επίσκεψη εδώ. Και όμως θέλουν να ξανάρθουν. Γι’ αυτό και όλοι ετοιμάζονται τώρα για να τους υποδεχτούν. Είναι αναγκασμένοι μόνοι τους να υπερασπίζουν τη ζωή τους, αφού η Διοίκηση είναι ανίκανη να εξασφαλίσει την ησυχία και την ασφάλεια στους δύστυχους ανθρώπους»
. ΚΙ ΑΥΤΑ είναι όσα μας δίνει ο Σουηδός Ανατολιστής για την κατάσταση που βρήκε στο Πήλιο τον χειμώνα του 1779 και κατέγραψε στο προσωπικό του ημερολόγιο και στις δυο επιστολές, στο περιεχόμενο των οποίων αναφερθήκαμα παραπάνω. Να δώσουμε, όμως, για να ολοκληρώσουμε τις εντυπώσεις του από τον τόπο μας, και κάποιες πληροφορίες που μας παρέχει ο ίδιος γύρω από το εμπόριο στην περιοχή του Βόλου αυτά τα ίδια χρόνια. Πληροφορίες που καταγράφονται ανάμεσα στις πολλές σημειώσεις που κράτησε περιοδεύοντας το θεσσαλικό χώρο. Γράφει, λοιπόν, ο πολυπράγμων ταξιδιώτης:
«Σχετικά με το εμπόριο του Βόλου, που και γι’ αυτό ενδιαφέρθηκα έλαβα τις ακόλουθες πληροφορίες.
Από το Βόλο και τα περίχωρά του εξάγουν 30 ως 35.000 οκάδες μετάξι, που πληρώνεται με 10 ως 11 πιάστρα η οκά, κάποτε και περισσότερο. Το μετάξι αυτό πηγαίνει στην Ολλανδία, στην Αγγλία, στη Γένοβα και στο Λονδίνο. Χρησιμοποιείται μόνο για χοντρά υφαντά. Μικρότερη ποσότητα στέλνουν στη Γαλλία, αφού το μετάξι αυτό δεν κάνει για λεπτά υφάσματα. Τον τελωνειακό φόρο τον πληρώνει ο αγοραστής. Οι Γάλλοι πληρώνουν 3%, οι Τούρκοι 4% και οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Εβραίοι, οι ραγιάδες, πληρώνουν 5%. Ακόμα πληρώνουν και κάποιο άλλο δόσιμο, το λεγόμενοι «μιζανχαρίρ», που εδώ είναι 6 παράδες την οκά… Από δω βγαίνουν και μεγάλες ποσότητες βαμβακερά νήματα για τη Ρωσία, τη Βενετία και αλλού».
ΚΥΛΗΣΑΝ 240 χρόνια από τότε που γράφηκαν απ’ τον εξέχοντα Σουηδό περιηγητή τούτες οι πληροφορίες που σας δώσαμε από τον πηλιορείτικο χώρο. Πάρα πολλά πράγματα άλλαξαν στο μεγάλο αυτό διάστημα.
Μια αναδρομή ωστόσο σε τούτα τα περασμένα, που τα σκεπάζει η αχλή του χρόνου και της ιστορίας, είναι πάντα χρήσιμη και διδακτική. Και γι’ αυτό είναι ευτύχημα που υπάρχουν τέτοιες παλιές πληροφορίες, σαν αυτές που μας έδωσε ο Μπγιορνστάιλ.
Πληροφορίες που έχουν πολύτιμη τη θέση τους σαν συγκριτικά στοιχεία μέσα στο διαλεκτικό παιχνίδι της ιστορίας αλλά και της παράδοσης του τόπου μας αλλά και του κάθε τόπου.
