Προσεγγίζοντας το θαύμα του Βυζαντίου με αφορμή μία παρέμβαση
Του ΤΑΚΗ ΠΑΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ
Τα Μ.Μ.Ε., λίγες ημέρες πριν την επίσκεψη του πρωθυπουργού στην Τουρκία, μετέδιδαν μια είδηση που δεν συνάδει με την προσπάθεια δημιουργίας φιλικού κλίματος και αγαστής συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών, που είναι και το ζητούμενο. Αφορά σε κάποια σκέψη ομάδας ισλαμιστών να μετατραπεί η Αγία Σοφία σε τέμενος (τζαμί). Αυτή είναι η αφορμή του σημερινού σημειώματος.
Η Πανορθόδοξη Εκκλησία μας καταξιώνεται παγκόσμια από μια πλειάδα ιστορικών ναών και μνημείων, που με την αρχιτεκτονική μεγαλοπρέπεια, τον εικαστικό διάκοσμο του εσωτερικού χώρου και την παρέμβαση των πιστών για έκφραση λατρείας στους ιερούς αυτούς χώρους αποτελούν ιερά σύμβολα και εμβληματικούς τόπους ευλάβειας. Ο πλέον σημαντικός χώρος όλων των εποχών και τόπων και μέγα αριστούργημα της χριστιανικής αρχιτεκτονικής προβάλλει ο Ιερός Ναός της του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.
Θεωρήσαμε επιβεβλημένο χρέος, με αφορμή την επίκαιρη είδηση, να επιχειρήσουμε μια συνάντηση με το πανορθόδοξο ιερό σύμβολο, το σημαντικότερο μνημείο της παγκόσμιας χριστιανικής κληρονομιάς και μέσα απ’ αυτό, σεβόμενοι τα «πιστεύω» και τις διαφορετικές θρησκευτικές καταβολές των γειτόνων μας, να εκφράσουμε κάποιες ενστάσεις.
Τον 4ο αιώνα μ.Χ. είχε κτισθεί στη θέση της Αγίας Σοφίας άλλος ναός, ο οποίος καταστράφηκε κατά τη Στάση του Νίκα το 532. Το κτίσιμο του ναού αποφασίστηκε και δρομολογήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό τον Α΄. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι γεωμέτρες – μηχανικοί Ανθέμιος και Ισίδωρος και τα εγκαίνια τελέσθηκαν στις 27/12/537. Ο θρύλος αναφέρει πως ο Ιουστινιανός μόλις αντίκρισε τελειωμένο τον ναό, προχώρησε μέχρι τον άμβωνα, σήκωσε τα χέρια προς τον ουρανό, λέγοντας: «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε Σολομών..», θέλοντας να εκφράσει τον θαυμασμό για τον ναό της Αγία Σοφίας που ήταν ανώτερος από τον ναό του Σολομώντα.
Μεγάλα ποσά δαπανήθηκαν και αρκετός χρόνος απαιτήθηκε για την ανέγερση, στα δε «θυρανοίξια» που ακολούθησαν «θυσίες χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και διανομή χιλιάδων μοδίων σίτου εις τους πτωχούς καθώς και πολυήμερη πανήγυρις».
Ο ναός είναι κτισμένος σε ρυθμό βασιλικής μετά τρούλου. Ο κύριος χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους 30 μέτρα, στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων, που βρίσκονται γύρω στη βάση του. Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 78,16 μ. και πλάτους 71,82 μ. Περιβάλλεται από δύο αυλές τη βόρεια και τη δυτική. Εσωτερικά ο ναός διαιρείται από 2 κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε τρία κλίτη. Ο άλλος χώρος αποτελείται από τα μέρη αίθριο, υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στο μέσον της οποίας ήταν η «Κομψή Φιάλη», η μαρμάρινη κρήνη που έφερε την ονομαστή καρκινική επιγραφή «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ». Η φράση αυτή αν αναγνωσθεί ανάποδα αποδίδει τις ίδιες λέξεις και σημαίνει: «Ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου». Ο έξω ο κυρίως νάρθηκας με πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα και άλλες πέντε στον εσωτερικό νάρθηκα. Η μεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή Ωραία Πύλη. Ο έσω νάρθηκας με 9 πύλες και τρεις ανά κλίτος, που οδηγούν στον κυρίως ναό. Οι τρεις μεσαίες ονομάζονται βασιλικές πύλες, γιατί απ’ αυτές περνούσε ο αυτοκράτορας κατά την είσοδό του στον ναό. Και ο κυρίως ναός, που χωρίζεται σε τρία κλίτη των οποίων το μεσαίο είναι διπλάσιο σε πλάτος από τα ακραία. Τέσσερις πεσσοί συνδέονται μεταξύ τους και αποτελούν μια περιμετρική βάση στην οποία στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος. Η περιμετρική βάση φέρει πλήθος στυλίδων, σε μορφή παραθύρων, απ’ όπου ο ναός καταυγάζεται από άπλετο φως.
Η κατασκευή είναι ένας μοναδικός συνδυασμός αρμονίας, φωτός και αρχιτεκτονικής. Για τον θόλο χρησιμοποιήθηκαν ελαφρόπετρες από τη Ρόδο που φέρουν την επιγραφή «Μεγάλης Εκκλησίας του Κωνσταντίνου». Στην κορυφή του τρούλου, εξωτερικά, υπήρχε ο «Μέγας Σταυρός» (έρεισμα της πόλης), ο οποίος αργότερα αντικαταστάθηκε με την ημισέληνο. Μετά από είκοσι χρόνια από τα πρώτα εγκαίνια, ένας φοβερός σεισμός κατέστρεψε τον θόλο (τρούλο), ο οποίος έπεσε πάνω στην αψίδα του Αμβωνα, στο Κιβώριο και στην Αγία Τράπεζα. Τις ζημιές επιδιόρθωσε ο ανιψιός του Ισίδωρου, Ισίδωρος ο νεότερος, και έκτισε τον νέο θόλο, που υφίσταται μέχρι σήμερα. Στις 24 Δεκεμβρίου του 563 τελέστηκαν από τον Πατριάρχη Ευτύχιο τα δεύτερα εγκαίνια.
Σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ο ναός αποτέλεσε την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου της πόλης του Βυζαντίου και σημαντικότερος ναός της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στην ιστορική περίοδο των Σταυροφοριών (1204 – 1261 ) ο ναός έγινε ρωμαιοκαθολικός και μετά την άλωση της Πόλης, το 1453, μετατράπηκε σε τέμενος. Ο ναός με τη σπάνια αρχιτεκτονική του αποτέλεσε πρότυπο για κατασκευή τεμένων, όπως το Μπλε Τζαμί που κατασκευάσθηκε απέναντι από την Αγία Σοφία. Το 1930 ο Μουσταφά Κεμάλ, στο πλαίσιο εκσυγχρονισμού της Τουρκίας, μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε μουσείο, που εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα. Διάφορες εκδηλώσεις που γίνονταν και γίνονται μέσα στον ναό (επιδείξεις μόδας, συναυλίες ροκ μουσικής κ.ά.) προκαλούν, γιατί δεν συνάδουν με την ιερότητα του χώρου.
Το ιερό κόσμημα της Ορθοδοξίας που λαμπρύνει επί αιώνες τον πολιτισμό και την πίστη της πανορθόδοξης κοινωνίας, αυτό το θαύμα του Βυζαντίου, όπως εύστοχα χαρακτηρίστηκε, δέχεται μια νέα παρέμβαση, που αλλάζει ο ρόλος και ο σκοπός της ανέγερσής του. Πιστεύουμε, ελπίζουμε και περιμένουμε μια διακριτική αντίδραση της Εκκλησίας και της Πολιτείας και πως οι γείτονές μας μετά από ωριμότερη σκέψη θα αλλάξουν την άποψή τους γι’ αυτή την παρέμβαση, ώστε να διασωθούν το κύρος αυτού του μνημείου και παράλληλα η θρησκευτική μας παράδοση.
