Η γνωστή ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας μιλά στον ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ με αφορμή το βιβλίο της «Ο γκάτζετ – Eros»
Συνέντευξη στην ΕΛΕΝΑ ΝΤΑΒΛΑΜΑΝΟΥ, εκπαιδευτικό – συγγραφέα
Η παράλληλη, αλλά συγχρόνως μοναχική διαδρομή, που έχουν διανύσει τα δύο φύλα από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, είναι τόσο δαιδαλώδης, όσο και μακρινή και αντανακλά, σε μεγάλο βαθμό, την πολυκύμαντη ιστορία του ανθρώπινου γένους μέσα στον χρόνο. Εχοντας περάσει «διά πυρός και σιδήρου», η σχέση των δύο φύλων μετασχηματίζεται διαρκώς, καθώς ζυμώνεται μέσα στις εκάστοτε ιστορικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, σε μια προσπάθεια προσαρμογής της στον κόσμο που την περιβάλλει. Τι συμβαίνει, όμως, όταν ο έρωτας, από ένα αγνό συναίσθημα, στα χρόνια της τεχνολογίας μετατρέπεται σε ένα γκάτζετ; Την απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα μας δίνει η ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας κ. Μάρω Μπέλλου σήμερα στον κυριακάτικο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ, με αφορμή το νέο της βιβλίο «Ο γκάτζετ – Eros» από τις εκδόσεις «Ι. Σιδέρης».
«Ο γκάτζετ – Eros. Ο έρωτας στα χρόνια της τεχνολογίας». Ακούγεται πολύ ενδιαφέρον! Τι πραγματεύεται το βιβλίο;
Το βιβλίο πραγματεύεται την εμπειρία των ερωτικών σχέσεων στον σύγχρονο κόσμο. Συγκεκριμένα, επιχειρεί να παρακολουθήσει τους μετασχηματισμούς αυτής της εμπειρίας από τα χρόνια της πατριαρχίας μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα αναδεικνύει την ασυμμετρία που υπάρχει ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες, καθώς κάθε φύλο απολαμβάνει με τον δικό του αυτιστικό τρόπο. Πρόκειται για δύο παράλληλα επίπεδα ανάλυσης αυτής της εμπειρίας, για αυτό η μέθοδος που ακολουθήθηκε αξιοποιεί ταυτόχρονα δύο διακριτούς αλλά σχετικούς μεταξύ τους άξονες, την ψυχανάλυση και την κοινωνιολογία. Αν και δεν είναι συνήθης, η διασταύρωση των δύο αυτών οπτικών θεωρήθηκε αναγκαία. Η ψυχαναλυτική προσέγγιση αξιοποιεί την ιδιαιτερότητα της επιθυμίας έκαστου φύλου, ενώ η κοινωνιολογική οπτική αναδεικνύει τη διαχρονική εξέλιξη των ηθών, στο μέτρο που αυτή επηρέασε και επηρεάζει τη μορφή των σχέσεων, τη διάρκειά τους και τη σημασία που μπορεί να έχουν για την ατομική ζωή του καθενός.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα για το βιβλίο αυτό;
Το βιβλίο γεννήθηκε ως μια απόπειρα απάντησης τόσο σε προσωπικά ερωτήματα όσο και, κυρίως, σε ερωτήματα που ανέκυψαν μέσα από την κλινική μου πρακτική. Με την πάροδο του χρόνου, τα δυο αυτά εναύσματα συνέκλιναν σταδιακά προς ένα και το αυτό ερώτημα: πώς συμβαίνει και οι ερωτικές σχέσεις δημιουργούν, σε όσους με μεγαλύτερη ή μικρότερη προθυμία εμπλέκονται σε αυτές, περισσότερα προβλήματα από όσα επιλύουν; Πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα ιδιαίτερα σύνθετο ερώτημα, διότι αφορά συγχρόνως στις σχέσεις μας με τους άλλους και τη σχέση μας με το ίδιο μας τον εαυτό.
Σε ποιους θεωρείτε πως απευθύνεται το βιβλίο;
Το βιβλίο απευθύνεται σε όλους όσοι, σε μια δεδομένη στιγμή της ζωής τους, έθεσαν στο κέντρο του προβληματισμού τους ή, έστω, έστρεψαν την προσοχή τους στο διαρκές αίνιγμα των ερωτικών σχέσεων, ως αποτέλεσμα είτε μιας προσωπικής εμπειρίας είτε μιας εξωτερικής αφήγησης. Απευθύνεται σε όλους όσοι αναζητούν, στο ζήτημα αυτό, περισσότερη κατανόηση και διαύγεια. Δεν θα πρέπει ωστόσο να θεωρηθεί ότι το βιβλίο αποτελεί ένα είδος manual, ένα εγχειρίδιο οδηγιών που εξασφαλίζει ως διά μαγείας την είσοδο στην ουτοπική πολιτεία της ευτυχίας. Γιατί, στην πραγματικότητα, ο καθένας μας δεν έχει παρά να επινοεί – και να διεκδικεί – κάθε φορά έναν δικό του προσανατολισμό, μια ολότελα δική του διάνοιξη μέσα στην πολυδαίδαλη εμπειρία των σχέσεων.
Τι μεταμορφώσεις έχουν υποστεί στην πάροδο των χρόνων οι ερωτικές σχέσεις και οι σχέσεις των φύλων;
Κατά τα χρόνια της πατριαρχίας η διαφορά των φύλων ήταν διακριτή τόσο για τους άντρες όσο και για τις γυναίκες. Κάθε άτομο θεωρούνταν αρσενικό ή θηλυκό ανάλογα με το γενετήσιο φύλο. Η ανατομία ήταν που προδιέγραφε την πορεία της ζωής έκαστου υποκειμένου στο πεδίο των σχέσεων. Η δημόσια ζωή ήταν το πεδίο δράσης των αντρών και ο ιδιωτικός βίος το βασίλειο των γυναικών. Με άλλα λόγια, ο άντρας ήταν ο κουβαλητής και η γυναίκα η νοικοκυρά. Όμως, στον σύγχρονο κόσμο η βιολογία δεν είναι πλέον το πεπρωμένο. Το κατά φύλον είναι δεν εξουσιοδοτείται πια παρά μόνο από τον ίδιο τον εαυτό του. Έτσι, τα προηγούμενα καλούπια του αρσενικού και του θηλυκού σπάζουν: οι άντρες εκθηλύνονται και οι γυναίκες αρρενοποιούνται. Τώρα πια άντρες και γυναίκες αναλαμβάνουν ρόλους στο κοινωνικό πεδίο που είναι απόλυτα εναλλάξιμοι και η διαφορά των φύλων γίνεται όλο και πιο δυσδιάκριτη. Ως αποτέλεσμα, οι σχέσεις έχουν γίνει ένας λαβύρινθος παρεξηγήσεων.
Πόσο δύσκολες είναι οι ανθρώπινες σχέσεις στις μέρες μας;
Ο έρωτας στα χρόνια της τεχνολογίας είναι είδος προς εξαφάνιση! Ο γκατζετ-Eros ως κεντρική έννοια αυτού του βιβλίου δηλώνει τον πιο πρόσφατο και χωρίς αμφιβολία τον πιο σημαντικό μετασχηματισμό της εμπειρίας των ερωτικών σχέσεων. Τι ακριβώς μετασχηματίζεται; Οπωσδήποτε ο τρόπος εισόδου και εξόδου από μία σχέση. Πρόκειται για μία υβριδική μορφή σχέσης που χαρακτηρίζεται από μία ελάχιστη δέσμευση, που και αυτή ακόμη τελεί υπό ανάκληση. Ο παρτενέρ τείνει να συρρικνωθεί στις συντεταγμένες ενός γκάτζετ, γίνεται υποκαταστάσιμος και αναλώσιμος. Ο Zygmund Bauman αναφέρθηκε σε αυτό το είδος ως «σχέσεις τσέπης», που «μπορεί να βγάζει κανείς όποτε χρειάζεται, αλλά να καταχωνιάζει βαθιά όταν του είναι πλέον άχρηστες». Στον γκατζετ – Eros απουσιάζει ο έτερος του έρωτα, δηλαδή αυτός ο άλλος που είναι για μένα αναντικατάστατος, ο ένας και ο μοναδικός.
Είναι εφικτή η ευτυχία μέσα σε μια σχέση ή αποτελεί μια ουτοπία;
Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από το αίτημα της ατομικής χειραφέτησης αποτέλεσμα του οποίου είναι μία ατομική επιδίωξη της ευτυχίας. Γρήγορα όμως το άτομο αντιλαμβάνεται τον μονοσήμαντο και ρηχό χαρακτήρα μίας ευτυχίας που περιορίζεται στα στενά όρια του Εγώ του. Το ζευγάρι αντίθετα διαστέλλει αυτά τα όρια και ανοίγεται στη δυνατότητα μίας κοινής ευτυχίας που βασίζεται στον άυλο εμπλουτισμό δύο κατά τα άλλα ελεύθερων ατόμων. Με λίγα λόγια, θεωρώ ότι η ευτυχία βρίσκεται στο ζευγάρι.
Πόσο έχει επηρεάσει η οικονομική κρίση τον έρωτα στις μέρες μας;
Η κρίση πέρα από τις άλλες πολύ δυσάρεστες συνέπειές της, δεν αφήνει δυστυχώς αλώβητο τον σκληρό πυρήνα των ερωτικών σχέσεων. Η κρίση φαίνεται να επιτελεί μία διττή λειτουργία: άλλοτε δημιουργεί ρωγμές στη ζωή ενός ζευγαριού, άλλοτε όμως, και αυτό συμβαίνει τις περισσότερες φορές, διευρύνει ρωγμές ήδη υπάρχουσες.
Πόσο σημαντικός είναι ο έρωτας για τον άνθρωπο;
Ο έρωτας είναι αυτός που θεραπεύει τη συνεχώς ανοικτή πληγή της διαφοράς των δύο φύλων. Το ερωτικό συναίσθημα είναι μία ουσιώδης και διαρκής μορφή αναζήτησης του Έτερου, στον οποίο απευθύνομαι γιατί υποθέτω ότι ξέρει κάτι από την αλήθεια μου. Ο Έτερος μου φαίνεται διαφορετικός από όλους τους άλλους παρτενέρ, γιατί αυτός και μόνο μου φανερώνει το πιο μυστικό μου κέντρο. Ο Έτερος είναι πάντα η μορφή μιας διαφοράς που με φέρνει πιο κοντά στον εαυτό μου. Ενώ, αντίθετα, ο γκατζετ-Eros χαρακτηρίζεται από την πλήρη απουσία του Έτερου: ο παρτενέρ τείνει να συρρικνωθεί στις συντεταγμένες ενός γκάτζετ, προορισμένου να εκπληρώσει το πεπρωμένο ενός απορρίμματος.
Ποιος θεωρείται ο ιδανικός σύντροφος;
Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα χρειάζεται να την δώσει κανείς για τον εαυτό του. Δεν υπάρχουν προκάτ συνταγές, γιατί στον σύγχρονο κόσμο καθένας καλείται να ορίσει μόνος του το σενάριο της απόλαυσής του. Στην ουσία δεν υπάρχει σχέση μεταξύ δύο φύλων, αλλά σχέση μεταξύ συμπτωμάτων, ασυνείδητων σημασιών και φαντασιώσεων που προβάλλει ο ένας πάνω στον άλλον. Με άλλα λόγια, ο ένας χρησιμοποιεί τον άλλον σαν καμβά πάνω στον οποίο θα προβάλλει τα συμπτώματά του. «Αν ο γάμος είναι ένα μόνιμο συμβόλαιο που συνδέει θελήσεις, το ζευγάρι είναι ένα παράνομο συμβόλαιο συμπτωμάτων».
Η απώλεια ενός έρωτα πόσο μπορεί να μας στοιχίσει;
Ο πόνος που προκαλεί μία τέτοια απώλεια δεν είναι πάντα ο ίδιος. Όταν υιοθετώ τη μορφή σχέσης που δηλώνει ο γκατζετ-Eros, αντιστέκομαι στα μακρόπνοα σενάρια και τότε το πέρασμα στην διακοπή της σχέσης γίνεται ανεμπόδιστα και χωρίς δεύτερη σκέψη. Προχωρώ έτσι στη δημιουργία μίας νέας σχέσης καταδικασμένης να έχει την ίδια κατάληξη με τις προηγούμενες, παραμένοντας όμως αλώβητος από τις πληγές ενός επώδυνου χωρισμού. Ενώ στην περίπτωση της απώλειας του έρωτα με τον Έτερο ο πόνος μπορεί να είναι αφόρητος. Όλα περνούν ασφαλώς, αλλά χρειάζεται χρόνος. Η εργασία της διάβρωσης και της λήθης είναι που κρατά το πένθος απασχολημένο και εκεί είναι που τα πάντα δεν χάνονται μονομιάς.
Πόσο σημαντική μπορεί να είναι η βοήθεια ενός ειδικού σε μια τέτοια περίπτωση;
Οταν η επιθυμία κάποιου είναι ασαφής και συγκεχυμένη, όταν αυτός βρίσκεται σε κατάσταση εσωτερικής σύγκρουσης ή αμφιταλάντευσης από την οποία, παρά τις προσπάθειες του ίδιου και του άμεσου περιβάλλοντός του, δεν κατορθώνει να ξεφύγει, τότε η βοήθεια ενός ειδικού μπορεί να παίξει αποφασιστικό ρόλο. Σε τί ακριβώς συνίσταται ο ρόλος αυτός; Κυρίως στην αποσαφήνιση της επιθυμίας του και στην κατανόηση των λόγων της αμφιταλάντευσης. Έτσι, αποκτώντας συνείδηση των σύνθετων διαδρομών που ακολουθεί η επιθυμία του, μπορεί κάποιος να επινοήσει μία ολότελα δική του διάνοιξη και έναν δικό του προσανατολισμό στην κατά τα άλλα πολυδαίδαλη εμπειρία των σχέσεων.
Ποια είναι τα επόμενα συγγραφικά σας σχέδια;
Πρόκειται σύντομα να εκδοθεί σε συλλογικό τόμο με τίτλο «Το σώμα στην εποχή της σύγχρονης και επερχόμενης κρίσης», υπό την επιμέλεια του καθηγητή Ψυχολογίας Μ. Πουρκού, ένα κείμενό μου που επιγράφεται «Σώμα – γκάτζετ: κρίση της επιθυμίας, επικράτεια της απόλαυσης». Επίσης, με αφορμή την ημερίδα «Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ανθρώπινες σχέσεις» που θα πραγματοποιηθεί στις 27 Φεβρουαρίου στην Αθήνα από τον «Ιδεότοπο», ετοιμάζω ένα κείμενο με θέμα «Ο έρωτας μετά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης». Συνεχίζω έτσι την έρευνά μου πάνω στις ποικίλες όψεις της δυσφορίας του πολιτισμού, που αναδύεται στον σύγχρονο κόσμο.
