Της Ράνιας Γάτου*
Α. Εισαγωγή
Στο πλαίσιο της λατινοαμερικανικής άνθησης της μυθιστοριογραφίας στη δεκαετία του ’60 με νέο, συναρπαστικό έργο που προσέλκυσε την παγκόσμια προσοχή και προσέγγισε τις δυτικές λογοτεχνικές τεχνοτροπίες, όπως τον σουρεαλισμό, μερικοί από αυτούς τους συγγραφείς ανέπτυξαν μια νέα μορφή, τον μαγικό (ή θαυμάσιο) ρεαλισμό.
Ο μαγικός ρεαλισμός ανέμειξε τη φαντασία με τον ρεαλισμό και συνδύασε τις παραδόσεις και προοπτικές των πολιτισμών που σμίγουν σε αυτήν την περιφέρεια, του Αυτόχθονου Αμερικανικού, του Ευρωπαϊκού και του Αφρικανικού.
Διακεκριμένοι συγγραφείς που συνδέονται με τη λατινοαμερικανική άνθηση στη λογοτεχνία, είναι ο Μεξικανός Κάρλος Φουέντες, ο Περουβιανός Μάριο Βάργκας Λιόσα, ο Αργεντινός Χούλιο Κορτάθαρ, και ο Νομπελίστας Κολομβιανός Γκαμπριέλ Γκαρθία Μάρκεθ (1928 – 2014).
Στο λατινοαμερικανικό μυθιστόρημα είναι πρωτοπόροι στη χρήση του μαγικού ρεαλισμού ο Αργεντινός Χόρχε Λουίς Μπόργκες και ο Κουβανέζος Αλέχο Καρπεντιέ (McDougal Littell, World Literature, USA, 2008, p. 1323).
Β. Τα χαρακτηριστικά του μαγικού ρεαλισμού
Τα έργα του μαγικού ρεαλισμού μπορούν να διαφέρουν ευρέως, αλλά τείνουν να συμμερίζονται κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι τα εξής:
1 – Ρεαλιστικά στοιχεία: Ο μαγικός ρεαλισμός περιέχει αναγνωρίσιμους χαρακτήρες, πιστευτό διάλογο, συνθήκες πραγματικής ζωής, συχνά, ιστορικά γεγονότα, και, σε μεγάλο βαθμό, αισθητικές λεπτομέρειες, για να δημιουργήσει αξιοπιστία, σε αντίθεση προς τις παραμύθια ή κάποιες φαντασίες.
2 – Μαγικά στοιχεία: Ο μαγικός ρεαλισμός περιέχει υπερφυσικά ή μυστηριώδη στοιχεία, προσεγγίζοντας τη λαογραφία και τους μύθους (εμφάνιση φαντασμάτων, επαλήθευση ονείρων, δικαιολογημένη απόδειξη δεισιδαιμονιών, ενδεχόμενη πτήση ανθρώπων).
3 – Χιούμορ και υπερβολή: Ο μαγικός ρεαλισμός περιλαμβάνει συχνά χιούμορ και υπερβολή (π.χ. το μυθιστόρημα του Γκαρθία Μάρκεθ «Ο Όμορφος Πνιγμένος Άνθρωπος στον Κόσμο»).
4 – Αλλοιώσεις του χρόνου και της ταυτότητας: Στον μαγικό ρεαλισμό συχνά συναντώνται αλλοιώσεις του χρόνου και της ταυτότητας (π.χ. στο μυθιστόρημα του Γκαρθία Μάρκεθ «Εκατό Χρόνια Μοναξιά», η ίδια αλληλουχία γεγονότων επαναλαμβάνεται περιοδικά), οι χαρακτήρες μπορούν να αλλάζουν σε άλλους χαρακτήρες, και οι συνήθεις διακρίσεις μεταξύ ζώντων και νεκρών χαρακτήρων μπορούν να θολώνονται.
5 – Πολιτικός και Κοινωνικός Σχολιασμός: Πολλά έργα του μαγικού ρεαλισμού ασχολούνται με σημαντικά πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, όπως ο ρατσισμός, η τυραννία και συμμόρφωση (βλ. McDougal Littell, World Literature, o.c., pp. 1344-1345).
Το είδος του μαγικού ρεαλισμού είναι δημοφιλές στη Λατινοαμερικανική λογοτεχνία, καθώς επιτρέπει στους συγγραφείς να αναμειγνύουν τις δύσκολες πολιτικές και οικονομικές πραγματικότητες των περιφερειών τους με τη λαογραφία της κουλτούρας τους και με το συχνά άγριο, μεγαλειώδες φυσικό τοπίο των χωρών τους (βλ. Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 3, ed. Yale, USA, 2009, p. 1031. Magic Realism, https://en.wikipedia.org/wiki/Magic_realism).
Γ. Ο Γκαμπριέλ Γκαρθία Μάρκεθ ως δάσκαλος της τεχνοτροπίας του μαγικού ρεαλισμού
Το 1982ο Γκαρθία Μάρκεζ βραβεύθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Συμμερίζεται με πολλούς Νομπελίστες της Λογοτεχνίας ένα ενδιαφέρον για τον κοινό άνθρωπο, μια συνεχιζόμενη πίστη στο ανθρώπινο πνεύμα και μια δέσμευση στην αφήγηση ιστοριών που είναι προσβάσιμες στο ευρύ ακροατήριο.
Γεννήθηκε το 1928 στην πόλη Αρακατάκα – η οποία ταυτίζεται με την πόλη Μακόντο του μυθιστορήματός του «Εκατό Χρόνια Μοναξιά» – της Καραϊβικής παραλιακής, φτωχής, και έντονα Αφρικανικής περιφέρειας της Κολομβίας με πληθυσμό αμόρφωτο που έχει ισχυρή και ζωηρή προφορική κουλτούρα. Τη λογοτεχνική του τεχνοτροπία διαμόρφωσε 1) από τη διήγηση ιστοριών της γιαγιάς του, με την οποία έζησε μέχρι τα οκτώ του χρόνια, 2) από λαϊκούς τραγουδιστές που αφηγούνταν ιστορίες με πραγματικούς ανθρώπους και γεγονότα και οι οποίοι μετέφεραν νέα από τον εξωτερικό κόσμο εξαιτίας της μη κυκλοφορίας εθνικών εφημερίδων στην περιφέρεια αυτή, 3) από τους μύθους και τις δεισιδαιμονίες των αστών της πόλης του.
Εγκατέλειψε τις νομικές του σπουδές και έγινε δημοσιογράφος, όταν ξέσπασε, από το 1948 μέχρι το 1956, πολιτική βία και εμφύλιος πόλεμος στην Κολομβία μετά τη δολοφονία του προεδρικού υποψηφίου του Φιλελεύθερου Κόμματος Χόρχε Ελιέθερ Γκαϊτάν. Ο Γκαρθία Μάρκεθ ήταν πολιτικός αντίπαλος της χουντικής (στρατιωτικής) κυβέρνησης της Κολομβίας υπό την ηγεσία του Γκουστάβο Ρόχας Πινίλλα. Γι’ αυτό εργάστηκε ως ανταποκριτής στην Ευρώπη, όπου διέφυγε, μιας κολομβιανής εφημερίδας μέχρι το κλείσιμό της από τη χούντα.
Στα τέλη του ’50 και στις αρχές του ’60 ο Γκαρθία Μάρκεθ έγγραψε δημοσιογραφικά άρθρα με τα οποία ασκούσε κριτική στην κυβέρνηση των ΗΠΑ, που είχε αναπτύξει μια επιθετική πολιτική στις Χώρες της Λατινικής Αμερικής, και γιόρταζε την Επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα εναντίον του υποστηριζόμενου από τις ΗΠΑ δικτάτορα Φουλγκένθιο Βαττίστα. Όπως πολλοί διανοούμενοι αυτής της περιόδου, ο Γκαρθία Μάρκεθ θεωρούσε την Επανάσταση της Κούβας ως πρότυπο πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής ανεξαρτησίας των Εθνών της Λατινικής Αμερικής από τις ΗΠΑ. Λόγω των δημοσιευμάτων του υπέρ της Κουβανικής Επανάστασης και κατόπιν μιας επίσκεψής του στην Κούβα, έγινε ισόβιος φίλος με τον Φιντέλ Κάστρο. Αλλά ήταν καταχωρημένος στη μαύρη λίστα των αριστεριστών διανοουμένων, η οποία συντάχθηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, έχοντας έτσι δυσκολία στην απόκτηση βίζας για επίσκεψη στις ΗΠΑ. O τέως Πρόεδρος των ΗΠΑ ήρε την απαγόρευση βίζας για τον Γκαρθία Μάρκεθ και δήλωσε ότι το πιο αγαπημένο του μυθιστόρημα είναι το «Εκατό Χρόνια Μοναξιά».
Το μεγαλύτερο λογοτεχνικό του επίτευγμα του Γκαρθία Μάρκεθ είναι το μνημειώδες μυθιστόρημά του «Εκατό Χρόνια Μοναξιά (Cien anos de soledad)», που δημοσιεύθηκε το 1967 και είχε διεθνή επιτυχία και το οποίο κυκλοφορεί και στην Ελληνική από τις εκδόσεις Λιβάνη. Με αυτό το μυθιστόρημά του, ο Γκαρθία Μάρκεζ αναγνωρίστηκε ως δάσκαλος της τεχνοτροπίας του μαγικού ρεαλισμού. Κριτικοί από την Αργεντινή μέχρι την Ισπανία το χαρακτήρισαν ως ένα από τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα που δημοσιεύθηκαν τα τελευταία χρόνια. Γράφηκε στο περιοδικό Time ότι ο Νομπελίστας Χιλιανός ποιητής Πάμπλο Νερούντα το αποκάλεσε ως «τη μεγαλύτερη αποκάλυψη στην Ισπανική γλώσσα μετά τον «Δον Κιχώτη» του Θερβάντες». Ο Γουϊλιάμ Κέννεντυ έγραψε, στο National Observer, ότι «Το μυθιστόρημα «Εκατό Χρόνια Μοναξιά» είναι το πρώτο λογοτεχνικό βιβλίο μετά το Βιβλίο της Γενέσεως (της Παλαιάς Διαθήκης) το οποίο θα έπρεπε να απαιτείται να διαβάζεται από το σύνολο της ανθρωπότητας».
Το μυθιστόρημα αυτό είναι από τη μια πλευρά ένα τέλεια ρεαλιστικό μυθιστορηματικό χρονικό του Μακόντο, από τις αρμονικές του αρχές, υπό τον ιδρυτή Χοσέ Αρκάντιο Μπουέντια, μέχρι την όλο και περισσότερο χαοτική παρακμή του μέσω έξι γενεών απογόνων, εξαιτίας των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών παθολογιών του. Το Μακόντο είναι ένας μικρόκοσμος της Κολομβίας και, κατ’ επέκταση, της Νότιας Αμερικής και όλου του Κόσμου. Αλλά από την άλλη πλευρά το ίδιο μυθιστόρημα είναι γεμάτο με φανταστικά γεγονότα.
Μετά την ιατρική μεταχείριση του καρκίνου των λεμφαδένων του το 1999, ο Γκαρθία Μάρκεθ δημοσίευσε το μυθιστόρημά του «Οι θλιμμένες πουτάνες της ζωής μου (Memoria de mis putas tristes)», που δημοσιεύθηκε το 2004 και το οποίο κυκλοφορεί και στην Ελληνική από τις εκδόσεις Λιβάνη. Σε αυτό το μυθιστόρημά του ένας γέρος δημοσιογράφος που μόλις γιόρτασε τα 90στά του γενέθλια, αναζητά σεξ με μια νέα πόρνη η οποία πουλά την παρθενία της για να βοηθήσει την οικογένειά της. Αντί του σεξ, αυτός ανακαλύπτει την αγάπη για πρώτη φορά στη ζωή του. Αυτό το μυθιστόρημα αποτελεί έναν ύμνο προς την αγάπη.
(βλ. Gale Contextual Encyclopedia of World Literature, vol. 3, pp. 1029-1033. McDougal Littell, World Literature, o.c., p. 1346. Gabriel Garcia Marquez, https://en.wikipedia.org/wiki/Gabriel_Garc%C3%ADa_M%C3%A1rquez. One Hundred Years of Solitude, https://en.wikipedia.org/wiki/One_Hundred_Years_of_Solitude).
Δ. Συμπέρασμα
Μήπως η παρακμή του Μακόντο επεκτείνεται και στην Ελλάδα εξαιτίας των εξαιτίας των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών παθολογιών του;
Μήπως το σεξ και στην Ελλάδα αντικατέστησε την αγάπη;
*Η Ράνια Γάτου είναι Ποιήτρια, Δοκιμιογράφος και Εικαστικός
