Της Ράνιας Γάτου
Α. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Τα χαρακτηριστικά του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού είναι τα εξής τρία (3):
1 – Η απόλαυση της καθημερινής ζωής,
2 – η λατρεία του θεού ήλιου,
3 – η ανησυχία για τη μετά θάνατον ζωή.
Παρά τις διαφορές τους, αυτά τα χαρακτηριστικά αλληλοσυνδέονται. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι θεωρούσαν ότι ο ήλιος είναι ο πάροχος της ζωής σε όλη τη φύση. Πίστευαν ότι στη μετά θάνατον ζωή οι άνθρωποι θα είχαν τα ίδια ενδιαφέροντα, την ίδια εμπειρία, τις ίδιες ευχαριστήσεις όπως στην επίγεια ζωή.
Τα πολιτιστικά αυτά χαρακτηριστικά της αρχαίας Αιγύπτου αντανακλώνται ενδεικτικά από τα εξής δύο φιλολογικά της έργα: 1) από το θρησκευτικό ποίημα «Λατρεία του Δίσκου του Ήλιου», 2) από την ερωτική ποίηση του Νέου Βασιλείου.
Σημειωτέον ότι η αιγυπτιακή ιστορία διαιρείται σε τρία (3) βασίλεια, το Παλαιό Βασίλειο (2660-2180 π.Χ.), το Μέσο Βασίλειο (2080-1640 π.Χ.) και το Νέο Βασίλειο (1570-1075 π.Χ.). Καθένα από αυτά τα βασίλεια αποτελούνταν από πολλές δυναστείες ή διαδοχές βασιλέων από την ίδια οικογένεια ή γενεαλογικό δέντρο. Οι φαραώ (ή βασιλείς) του Νέου Βασιλείου έκαναν την Αίγυπτο την ισχυρότερη δύναμη του τότε κόσμου.
Β. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ «ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΣΚΟΥ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ» ΤΟΥ ΦΑΡΑΩ ΑΚΕΝΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑΣ ΝΕΦΕΡΤΙΤΗΣ
Το θρησκευτικό αυτό ποίημα γράφτηκε από τον φαραώ Ακενατών (1353-1336 π.Χ.). Αποτελείται από 150 στίχους. Το όνομά του φαραώ αυτού σημαίνει «αυτός που είναι αρεστός στον Ατών ή Άτεν». Αυτός ο Φαραώ απέρριψε την παραδοσιακή πολυθεϊα, δηλαδή τη λατρεία πολλών αρσενικών και θηλυκών θεών. Υιοθέτησε και διακήρυξε την ενοθεϊα ή μονοθεϊα, δηλαδή ότι ο θεός Άτεν, που αντιστοιχεί στον αρχαιοελληνικό θεό Απόλλωνα, είναι ο μόνος αληθινός θεός. Έκτισε νέα πρωτεύουσα προς τιμή του. Έγραψε το θρησκευτικό αυτό ποίημα για να τον υμνήσει ως θεό.
Η θρησκεία του Ακενατών διακρίνεται για τις υλιστικές της τάσεις και τη χαμηλή της σεξουαλική ηθική, αν ληφθεί υπόψη ότι τούτος νυμφεύθηκε την τρίτη θυγατέρα του, τη Νεφερτίτη (F. W. Albright, From the Stone Age to Christianity, p. 222, 223). Ο θεός ήλιος Ατών λειτουργεί με πανθεϊστικά στοιχεία και δεν διαθέτει ηθικό κώδικα (βλ. μακαριστού καθηγητή της Καινής Διαθήκης Σ. Αγουρίδη, Ο 103ος Ψαλμός και ο ύμνος του Ikhnaton (Ακενατών) προς τον ήλιον, Θεσσαλονίκη 1958. J. W. Wilson, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, p. 369). Αλλά, δεν ήταν αμιγής μονοθεϊσμός ή ενοθεϊσμός η θρησκεία του Ακενατών, διότι λατρεύονταν παράλληλα: 1) ο ίδιος φαραώ ως θεός-βασιλιάς και η σύζυγός του Νεφερτίτη ως μητέρα-θεά της Αιγύπτου, 2) ο θεός-πατέρας του Αμένωφις Γ΄, 3) ο θεός Φθα (θεός της δημιουργίας και προστάτης των τεχνιτών), 4) ο θεός των νεκρών Όσιρις.
Πάντως, ο θεός Ατών δεν λατρευόταν, όπως κατά την παράδοση, στο μισοσκόταδο του άδυτου, όπου είχαν πρόσβαση μόνον οι ιερείς, αλλά κάτω από το φως του ήλιου σε τεράστιους υπαίθριους χώρους, ανοικτούς σε όλους τους πιστούς. Έτσι η αυστηρότητα της φόρμας που επέβαλε η παράδοση, αντικαταστάθηκε από την αγάπη της ομορφιάς, την αγάπη της φύσης και τον ρεαλισμό.
Αλλιώς, ο Ακενατών εισηγήθηκε την λατρεία του Ατών, ως ύψιστου θεού – δημιουργού και θεού του φωτός, χωρίς να απορρίπτει την ύπαρξη των άλλων θεών, που υποβιβάστηκαν ταυτόχρονα σε κατωτέρους του. Η θρησκευτική του μεταρρύθμιση προκάλεσε αντιδράσεις με αποτέλεσμα, όταν αυτές κορυφώθηκαν, να εξαναγκασθεί να κλείσει τους ναούς των άλλων θεών, να εξαπολύσει σκληρές διώξεις κατά των ιερέων του Άμμωνα, και να διατάξει τη διαγραφή του ονόματός του ως θεού και της λέξης «θεοί» από όλα τα μνημεία της χώρας (βλ. Akhenaten, https://en.wikipedia.org/wiki/Akhenaten. Ακενατόν, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BA%CE%B5%CE%BD%CE%B1%CF%84%CF%8C%CE%BD).
Σημειωτέον ότι η παραδοσιακή πολυθεϊα των αρχαίων Αιγυπτίων ήταν τοτεμιστική, λάτρευαν ζωόμορφους θεούς, και αναγνώριζαν τον φαραώ ως θεό. Το εγχείρημα της λατρείας του φαραώ Ακενατών εξέπνευσε μαζί με τον ίδιο, ο οποίος πέθανε νέος, καταβεβλημένος από τις περιστάσεις της ζωής του, χωρίς να έχει τον απαραίτητο χρόνο να επιβάλει τη θρησκευτική του μεταρρύθμιση την οποία πολέμησε το ιερατείο της Αιγύπτου.
Δεν είναι βάσιμη η άποψη κάποιων, μεταξύ των οποίων και ο Σίγκμουντ Φρόϋντ («Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία»), ότι ο Μωυσής ήταν δήθεν ένας Αιγύπτιος που έκλεψε την ιδέα του ενός θεού από τους Αιγυπτίους και μάλιστα από τον φαραώ Ακενατών, που λάτρευε μόνο τον θεό ήλιο, τον Ατών. Διότι, μεταξύ άλλων, οι Μωυσής έζησε τον 15ο αιώνα π.Χ., ενώ ο φαραώ Ακενατών έζησε τον 12ο αιώνα π.Χ.
Δεν είναι επίσης βάσιμη και η άποψη του Γιάννη Κορδάτου («Η Παλιά Διαθήκη στο φως της επιστήμης, σελ. 36επ.»), ο οποίος υποψιάζεται την προέλευση του Γιαχβέ (δηλαδή του Κυρίου του Ισραήλ, ο οποίος κατά τους Εβραίους είναι μονοπρόσωπος, ενώ για τους Χριστιανούς είναι Τριαδικός, ο οποίος είναι προσωπικός, λογικός και δημιουργός του σύμπαντος, διακεκριμένος από τη δημιουργία) από την ατωνική λατρεία του Ακενατών (βλ. Δ. Τσινικόπουλου, Μωυσής και Ακενατών: Από που προήλθε ο μονοθεϊσμός;», https://tsinikopoulos.org/el/%CE%AC%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%B1/%CE%BC%CF%89%CF%85%CF%83%CE%AE%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%BD%CE%B1%CF%84%CF%8E%CE%BD-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%AE%CE%BB%CE%B8%CE%B5-%CE%BF-%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%B8%CE%B5%CF%8A%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82#_ftn13).
Απόσπασμα από το ποίημα «Λατρεία του Δίσκου του Ήλιου – Ύμνος στον Άτεν (που αντιστοιχεί στον αρχαιοελληνικό θεό Απόλλωνα)»
Η αυγή σου, Ο Ήλιε, ανοίγει το νέο ορίζοντα
Και κάθε βασίλειο που εσύ έκανες να ζει
Κατακτιέται από την αγάπη σου, όπως η χαρούμενη Μέρα
Ακολουθεί τα βήματά σου στην ευχάριστη ειρήνη.
Και όταν εσύ το θέλεις, όλος ο κόσμος είναι ζοφερός.
Τα σπίτια είναι τάφοι όπου οι τυφλοί ανήκουν στο θάνατο.
Μόνο το λιοντάρι και το φίδι κινούνται
Μέσα από το μαύρο φούρνο της άγρυπνης νύχτας.
Αυγή στην Ανατολή πάλι! Η γη ξύπνια,
Και οι άνθρωποι πηδάν από τον ελαφρύ ύπνο τους με τραγούδι.
Λούζουν τα σώματά τους, τα ντύνουν με φρέσκα ρόύχα,
Και σηκώνουν τα χέρια τους σε ευτυχισμένη λατρεία.
Τα βόδια ξανά στα χωράφια
Τα πτηνά πετούν στο βάλτο και σηκώνουν τα φτερά τους
Επίσης σε λατρεία, και τα κοπάδια
Τρέχουν με χαρά σε όλα τα ευχάριστα λιβάδια.
Και βόρια και νότια στον εκθαμβωτικό ποταμό
Τα πλοία σηκώνουν τα πανιά τους και παίρνουν την πορεία τους πριν από σένα.
Και στον ωκεανό, όλα τα ψάρια των βαθιών νερών
Κολυμπούν στην επιφάνεια για να πιούν στο φως σου.
Η καρδιά σου δημιούργησε όλα, αυτή τη γεμάτη γη,
Ο λαός της, τα κοπάδια, τα πλάσματα που πηγαίνουν πίσω
Τα πλάσματα που πετούν στον αέρα, και στη γη και στη θάλασσα,
Εσύ πράγματι τα δημιούργησες όλα μέσα στην καρδιά σου.
Οι άνθρωποι και οι μοίρες τους είναι δικοί σου, σε όλους τους σταθμούς τους,
Οι πολλές γλώσσες τους, τα πολλά χρώματά τους,
Όλα δικά σου, κι εμείς που από μέσα από τους λαούς
Εσύ έγινες διαφορετικός, Δάσκαλος της Επιλογής.
Και να, σε βρίσκω και στην καρδιά μου,
Εγώ, ο Ακενατόν, σε βρίσκω και λατρεύω.
Εσύ, του οποίου η αυγή είναι ζωή, του οποίου η δύση, θάνατος,
Στη μεγάλη αυγή, τότε πάρε με, τον γιό σου.
Γ. ΕΡΩΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟ
Παρά το ενδιαφέρον τους για τη μεταθάνατον ζωή, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι γνώριζαν να απολαμβάνουν την επίγεια ζωή πάρα πολύ. Τούτο είναι ιδιαίτερα έκδηλο στην περίοδο του Νέου Βασιλείου. Αυτή η περίοδος ήταν ιστορικό διάστημα απαράμιλλης ευημερίας και πολιτιστικού εμπλουτισμού, που οφείλονταν στην πολιτική επέκταση και το διεθνές εμπόριο της αρχαίας Αιγύπτου.
Η χαρά για τη ζωή των αρχαίων Αιγυπτίων απηχείται στην εξαίρετη λυρική ποίηση αυτής της περιόδου. Πολλά από αυτά τα ποιήματα εξυμνούν μια από τις μεγάλες ζωτικές δυνάμεις της ανθρώπινης ζωής, τη ρομαντική αγάπη, όπως μεγάλο μέρος της ποίησης ανά τους αιώνες.
Παρουσιάζονται τα ακόλουθα δύο (2) ενδεικτικά ποιήματα ρομαντικής αγάπης της περιόδου του Νέου Βασιλείου, 1) το ποίημα «Πηγαίνω στην κάτω πλευρά στο Κανάλι του Βασιλικού Νερού», και 2) το ποίημα «Όποτε σε αφήνω, ξεψυχάω».
Πηγαίνω στην κάτω πλευρά στο Κανάλι του Βασιλικού Νερού
Πηγαίνω στην κάτω πλευρά στο Κανάλι του Βασιλικού Νερού, με άδεια για να παρακολουθήσω τη Γιορτή του Ήλιου.
Θέλω να περιπλανηθώ εκεί όπου οι σκηνές βρίσκονται στο άκρο της λίμνης του Μέρτιου.
Θα βιάζομαι – δεν μπορώ να σιωπήσω- συλλογιζόμενη την ιερή μέρα του Θεού,
Γιατί ίσως θα δω την αληθινή αγάπη μου να περάσει με προορισμό τους Οίκους Προσφοράς.
Θα μείνω εκεί με σένα στο στόμα του Μέρτιου (καρδιά, είσαι μαζί μου ή πίσω στην πόλη του Ήλιου;),
Έπειτα θα επιστρέψουμε στον Δενδρόκηπο του Οίκου Προσφοράς, όπου θα κλέψω από το άλσος κοντά στους ευκτήριους οίκους
Ένα κλαδί για τη φτερωτή της γιορτής.
Εκεί μπορώ να παρακολουθώ όλη τη γιορτή.
Με τα μάτια μου να στρέφονται στον ιερό κήπο, και τα χέρια μου γεμάτα ανθισμένα κλαδιά,
Και τα μαλλιά μου βαριά με αλοιφές ζαχαροπλαστικής,
τί θαυμάσια Κυρία θα είμαι! –
Ντυμένη ωραία σαν πριγκίπισσα, για τον Ήλιο, τον Κύριο των Δύο Χωρών, την ημέρα της γιορτής Του.
……………………………………
Όποτε σε αφήνω, ξεψυχάω
Όποτε σε αφήνω, ξεψυχώ (ο θάνατος πρέπει να είναι μοναχικός σαν κι εμένα).
Ονειρεύομαι να κρύβω όνειρα για τη χαμένη αγάπη σου, και η καρδιά μου στέκεται ακόμη μέσα μου.
Ατενίζω στα αγαπημένα μου γιορτινά κέικ – θα ήταν αλμυρά για μένα τώρα –
Και το κρασί ροδιού (μόλις γλυκό στα χείλη μας) πικρό, πικρό σαν χολή πουλιού.
Αγγίζοντας τις μύτες με σένα, αγάπη, το φιλί σου μονάχα, και η καρδιά μου που ψελλίζει, μιλάει καθαρά:
Ανάπνευσέ με περισσότερο από την αναπνοή σου, άσε με να ζήσω! Άνδρας που είχε σημασία για μένα,
Ο ίδιος ο Θεός σε έδωσε σαν ιερό του δώρο, την αγάπη μου να ζήσει για πάντα.
(Βλ. . McDougal Littell (editor), World Literature, Evanston, Illinois – Boston – Dallas 2002, p. 20-21, 51, 54, 57, 58).
*Η Ράνια Γάτου είναι Ποιήτρια, Δοκιμιογράφος και Εικαστικός.
