ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Κερασιά: Το χωριό της φωτογραφίας

κερασιά-το-χωριό-της-φωτογραφίας-227481

Του Χαράλαμπου Αλεξάνδρου,

προέδρου του Κέντρου Ιστορίας και Πολιτισμού Κερασιάς

Η φωτογραφία είναι πρωτίστως Τέχνη. Ιδιαίτερα οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Είναι πιο «δυνατές» και πιο λιτές, παρέχοντας τη δυνατότητα στον θεατή να «επικοινωνήσει» και συναισθηματικά με την εικόνα. Γιατί ο εγκέφαλος, απαλλαγμένος από τη φαντασμαγορία των χρωμάτων, εστιάζει ευκολότερα στο θέμα.

Σ’ αυτό συντελεί, βέβαια, και η φυσική ανθρώπινη νοσταλγία για τα περασμένα.

Η φωτογραφία όμως, αντιμετωπίζεται και σαν αξιόπιστη πηγή, κυρίως όσον αφορά το παρελθόν. Αποτελεί αντικείμενο έρευνας όταν χρησιμοποιείται σαν εργαλείο καταγραφής της Ιστορίας. Γίνεται συστατικό κομμάτι της.

Μια εικόνα χίλιες λέξεις, λέει ένα κινέζικο γνωμικό.

Ωστόσο ο φωτογράφος, όταν καταγράφει ιστορικά γεγονότα, γίνεται ταυτόχρονα κι ο ίδιος αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας. Γιατί η φωτογραφική του ματιά, η γωνία λήψης, το θέμα στο οποίο εστιάζει (υποκειμενικά στοιχεία), επηρεάζουν –και ενίοτε κατευθύνουν– την κοινή γνώμη ανάλογα με την επικρατούσα πολιτική. Ή, ακόμα, όταν υπηρετεί μια πολιτική ιδεολογία στην οποία, ενδεχόμενα, είναι στρατευμένος.

Μια από τις πλέον διάσημες φωτογραφίες της ιστορίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ελήφθη στις 23/2/1945 από τον Τζο Ρόζενταλ στον λόφο Σουριμπάκι της ηφαιστειογενούς Ιαπωνικής νήσου Ιβο Τζίμα. Ήταν όμως αυτή η αληθινή στιγμή της ανύψωσης της σημαίας;

Ας δούμε τι ακριβώς συνέβη. Σκαρφαλώνοντας προς την κορυφή του λόφου, ο Ρόζενταλ συνάντησε 4 πεζοναύτες μεταξύ των οποίων υπήρχε και ένας λοχίας φωτογράφος, από τον οποίο πληροφορήθηκε ότι η σημαία έχει ήδη αναρτηθεί. Εντούτοις τον προέτρεψε να ανέλθει στην κορυφή για να απολαύσει τη μαγευτική θέα.

Φτάνοντας εκεί, διαπιστώνει ότι η σημαία ήταν όντως ήδη αναρτημένη. Ομως για έναν ανεξήγητο ακόμη λόγο, υπήρχαν σκέψεις για την αντικατάστασή της με μία μεγαλύτερη. Ετσι προέκυψε μια από τις πλέον εμβληματικές φωτογραφίες το πολέμου.

Η καλλιτεχνική σύνθεση του Ρόζενταλ, ο δυναμισμός στην κίνηση των στρατιωτών, η δραματικότητα της διάσημης φωτογραφίας του, εντυπωσιάζουν. Εκείνη την στιγμή, η φωτογραφία έγινε, από τη ματιά του εμπνευσμένου Ρόζενταλ, ταυτόχρονα και Ιστορία και Τέχνη!

Μια άλλη διάσημη φωτογραφία που συμβολίζει και το τέλος του πολέμου –του πιο αιματηρού που γνώρισε η ανθρωπότητα– ελήφθη μόλις 70 μέρες αργότερα στη στέγη του Reichstag (κτήριο του Γερμανικού κοινοβουλίου) από τον Σοβιετικό φωτογράφο Γεβγένι Καλντέι. Ηταν συγκεκριμένα η 2α Μαΐου, η ημέρα της ανύψωσης της κόκκινης σημαίας της ΕΣΣΔ. Η λήψη έλαβε χώρα με πρωτοβουλία του Καλντέι που ανέβηκε στη στέγη με τους στρατιώτες.

Η πιο διαδεδομένη εικόνα υπέστη δύο παρεμβάσεις. Την αφαίρεση του ωρολογίου από τον αριστερό καρπό του στρατιώτη της φωτογραφίας, τεκμήριο πως ίσως ήταν προϊόν λεηλασίας. Ομοίως στη χροιά των καπνών και στον φωτισμό των ερειπίων, συμβάλλοντας στην περαιτέρω δραματοποίηση της εικόνας.

Κρίθηκε αναγκαία εν η λόγω εισαγωγή, γιατί η Κερασιά κυρίως η Άνω, το πιο απόμακρο ίσως χωριό του Πηλίου, διαθέτει όλων σχεδόν των ειδών της φωτογραφίας ήτοι: λαογραφικής, καλλιτεχνικής, τοπίου, ιστορικής κ.ά. Ας δούμε πώς αυτό συνέβη.

Η Κερασιά και η φωτογραφία

O Βόλος, από τα το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, διέθετε αρκετούς αξιόλογους φωτογράφους όπως οι: Γ και Π. Διαμαντόπουλος, Ιωσαφάτ, Μπ. Μπασδέκης, Α. Ραφανίδης, Στ. Στουρνάρας και Κ. Ζημέρης.

Θα σταθούμε στον Στέφανο Στουρνάρα, φωτογράφο ταυτόχρονα και ζωγράφο, απόφοιτο της Σχολής Καλών Τεχνών. Από τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα άρχισε να επισκέπτεται την Άνω Κερασιά ως κυνηγός. Είχε γνωριστεί με τον Χαρ. Αλεξάνδρου, μαχαιρά του χωριού. Δεν είναι γνωστές οι συνθήκες της γνωριμίας. Σε μαγνητοφωνημένη συζήτηση μεταξύ Ηλία Λεφούση και Κώστα Αλεξάνδρου, ο τελευταίος αποκάλυψε ότι υπήρχε κάποια μακρινή συγγένεια.

Εχουμε φωτογραφίες βγαλμένες από τον Στέφανο Στουρνάρα απ’ τις αρχές του 1900.Την πιο παλιά που έχουμε βρει είναι ένας χορός στο «Τσαΐρι» όπου είναι οι Αποστολιδέοι, οι Κουκέοι, οι Μπασδεκέοι και άλλοι.

«Οι άνδρες φοράνε σκληρά κολάρα και ψαθάκια, οι γυναίκες φούστες Αμαλίας», γράφει ο Λεφούσης. Η πιο παλιά φωτογραφία που έχουμε στη διάθεσή μας, είναι αυτή που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ταχυδρόμος» στις 8 Φεβρουαρίου 1974. Η φωτογραφία είναι του 1915 και απεικονίζει την οικογένεια Αλεξάνδρου.

Ο Στέφανος Στουρνάρας επισκέπτονταν συχνά την Ανω Κερασιά, χαρίζοντας τη μοναδική φωτογραφία (του 1924) στη διάθεσή μας, πριν το ολοκαύτωμα του Απριλίου του 1944.

Το 1923 χρονολογείται και η εικόνα του Παντοκράτορα του Ι.Ν. Αγίου Νικολάου στην Κερασιά, από τις ελάχιστες γνωστές αγιογραφίες του, μιας και δεν συνήθιζε να τις υπογράφει.

Ο Στέφανος Στουρνάρας γνωρίστηκε με τον Κώστα Αλεξάνδρου, ο οποίος φαίνεται να τον συνόδευε σε φωτογραφικές εξορμήσεις. Ετσι, το 1925, εμφανίζεται σε καρτ ποστάλ με τα παιδιά του Στέφανου, Κώστα και Νίκο, στην προβλήτα του εργοστασίου τσιμέντων «Ολυμπος» στην Αγριά…

Στις 22 Αυγούστου του 1928, ο Στέφανος Στουρνάρας θα περάσει στην αιωνιότητα.

Η αναγγελία του γεγονότος στον Τύπο γνωστοποιεί και τις στενές σχέσεις των οικογενειών: η Αικατερίνη και ο Κώστας Αλεξάνδρου καταγράφονται ως αδελφοί, οι μόνοι συγγενείς.

Εξι μήνες αργότερα θα γεννηθεί το πρώτο τους παιδί. Θα ονομαστεί Στέφανος αντί Χαράλαμπος, με ανάδοχο τη θεία του Μαρία, σύζυγο του Στεφ. Στουρνάρα,.

Τη σκυτάλη ως φωτογράφου της Κερασιάς παραλαμβάνει έκτοτε ο υιός του Νίκος.

Η πρώτη φωτογραφία με υπογραφή του Νίκου Στουρνάρα είναι του Απόστολου Ταγματάρχη ακριβώς την ίδια χρονιά, το 1928. Ο Νίκος ήταν τότε μόλις 10 ετών.

Δεν ήταν διόλου εύκολη η χρήση των φωτογραφικών μηχανών στην εποχή του. Οι μηχανές δεν διάθεταν τους αυτοματισμούς των σημερινών, ήταν ογκώδεις, απαιτούσαν ιδιαίτερους χειρισμούς στη διαδικασία της λήψης, ενδεχομένως και τρίποδο στήριξης της φωτογραφικής μηχανής.

Να θέλησε με την υπογραφή του να δηλώσει την παρουσία του, ως έναν από τους συνεχιστές του οικογενειακού επαγγέλματος, που έμελλε να φτάνει σήμερα αισίως τα 130 χρόνια;

Ο νεαρός Νίκος επισκεπτόταν κάθε καλοκαίρι το χωριό συνοδευόμενος από την θεία του Αικατερίνη Χιώτη (μετέπειτα σύζυγο του Κώστα Αλεξάνδρου).

Στη συνέχεια ο Νίκος θα βγάλει εκατοντάδες φωτογραφίες στην Ανω Κερασιά. Τοπία, πορτραίτα, εξωκλήσια, χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες, στιγμιότυπα γεωργικών εργασιών, την Μονή Φλαμουριού, από γιορτές κλπ.

Πολλές δεκάδες εξ αυτών εκδόθηκαν ως καρτ ποστάλ πριν τον πόλεμο αλλά και μετά, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 στην Αθήνα.

Τοπία και οι χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες του χωριού που «ταξίδευσαν» σε όλη την Ελλάδα και όχι μόνον. Οι πρώτοι μεταπολεμικοί περιηγητές τις έστελναν και στις πατρίδες τους. Ενα μέρος του εν λόγω φωτογραφικού υλικού παρουσιάζονται στην έκθεση της Φωτογραφικής Λέσχης Βόλου σε συνεργασία με το Κ.Ι.ΠΟ.ΚΕ, στην αίθουσα Ντε Κίρικο.

Καρτ ποστάλ σχετικά με την Κερασιά εκδόθηκαν και από τον αδελφό του Κώστα.

Η καλοκαιρινή επίσκεψη του Νίκου στη Κερασιά αποτελούσε σημαντικό γεγονός κι έδινε ιδιαίτερη χαρά στους συνομηλίκους του, στο χωριό – με κάποιους μάλιστα, σύναψε φιλικές σχέσεις. Γιατί, εκτός των άλλων, έχοντας άπλετη πρόσβαση σε χαρτόνια, μπογιές, κόλλες και ψαλίδια λόγω του φωτογραφείου, έφτιαχνε τις φιγούρες και, με δυο φανάρια για την δημιουργία των σκιών κι ένα λευκό σεντόνι για οθόνη, πραγματοποιούσε παραστάσεις Καραγκιόζη από τον βράχο του σπιτιού στο οποίο φιλοξενούνταν.

Το φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Στουρνάρα είναι εξαιρετικής ιστορικής και λαογραφικής αξίας για την Κερασιά. Θα παραμείνουν για πάντα ανεξίτηλες χαρακτηριστικές εικόνες, που το πέρασμα των χρόνων, η ανθρώπινη αδιαφορία, η τεχνολογία και κυρίως οι Γερμανοί, εξαφάνισαν…

…Όπως το πηγάδι στη Κάτω Κερασιά, το καλντερίμι που οδηγούσε στη βρύση στην Ανω Κερασιά, η βρύση στη Γούρα, το εξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη, η Πλατεία της Ανω Κερασιάς, το Ρυσέλι, πηγάδι της Ανω Κερασιάς και τόσα άλλα! Ολα έργα λαϊκής τέχνης που, ενδεχόμενα, η τεχνοτροπία της κατασκευής τους να βοηθούσε στην έρευνα για την προέλευση των κατοίκων του χωριού.

Πέραν της ιστορικής αξίας για τη Κερασιά, οι φωτογραφίες αυτές αποτελούν τεκμήρια και απάντηση σε προβληματισμούς ερευνητών-μελετητών αναφορικά με την πατρότητα εκείνων που κυκλοφόρησαν ως καρτ ποστάλ (επιστολικά δελτάρια) στα μέσα της δεκαετίας του 1930, με τον χαρακτηριστικό λογότυπο σε σχήμα ρόμβου ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ. Ενεκα του νεαρού της ηλικίας των Κώστα και Νίκου, κάποιες αποδίδονται λανθασμένα στο πατέρα τους Στέφανο.

Η περίοδος της κατοχής

Η Κερασιά για δυο περίπου χρόνια κατέστη το κέντρο της Εθνικής Αντίστασης για τον νομό Μαγνησίας. Το όνομά της είναι συνυφασμένο με την ένοπλη Αντίσταση 1943-1944 του νομού.

Η ανακήρυξή της ως «Μαρτυρικό χωριό» το 1999 και «Ιστορικό τόπο» το 2015 (δύο εξαιρετικών διακρίσεων), ήταν η συνέπεια της αναγνώρισης, εκ μέρους της Πολιτείας, της συμβολής των κατοίκων του χωριού και του τιμήματος αυτής της συνεισφοράς. Σε αυτό συνετέλεσε τα μέγιστα και το φωτογραφικό υλικό που καμιά άλλη περιοχή της Μαγνησίας δεν διαθέτει. Είναι γνωστό ότι: στην Κερασιά ξεκίνησε η Αντίσταση, τον Ιανουάριο του 1943, ιδρύθηκε το 54ο Σύνταγμα, τον Οκτώβριο του 1943 καθώς και η 16η Μεραρχία του ΕΛΑΣ και κατόπιν υπήρξε η έδρα του 2ου τάγματος. Τα άλλα δύο είχαν την έδρα τους στην Ανάβρα (Οθρυ) και στο Μαυροβούνι. Ελάχιστο φωτογραφικό υλικό υπάρχει από τις εν λόγω μονάδες. Η συντριπτική πλειοψηφία προέρχεται από τον άξονα Λέστιανη – Μοναστήρι της Σουρβιάς, Κερασιά, Μονή Φλαμουρίου, Βένετο και Κουλούρι, με κέντρο την Άνω Κερασιά.

Τα τρία σημαντικότερα φωτογραφικά αρχεία της Αντίστασής στην Ελλάδα είναι του Σπύρου Μελεντζή –το πιο γνωστό–, του Κώστα Μπαλάφα στην Ηπειρο, επίσης γνωστό, και αυτό της Κερασιάς και του Πηλίου του Νίκου Στουρνάρα, όχι ευρέως γνωστό στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Ας δούμε πως το μικρό-μεγάλο χωριό πρωτοστάτησε. Η κύρια προέλευση αυτού του ιστορικού φωτογραφικού υλικού ήταν, όπως γράφει ο ίδιος ο Νίκος Στουρνάρας, «…τα φωτογραφικά αρνητικά του Κώστα Αλεξάνδρου που, όταν έφυγε για το βουνό, του έδωσα μια φωτογραφική μηχανή, πολλές γραπτές τεχνικές συμβουλές και αρκετά φιλμ, για να αποτυπώσει κάθε γεγονός που θα είχε ιστορικό ενδιαφέρον».

Ο Κώστας Αλεξάνδρου μαζί με τον άλλο Κερασιώτη, Απόστολο Ταγματάρχη, ήταν οι υπεύθυνοι του συνεργείου επισκευής και συντήρησης του οπλισμού. Η αρχική έδρα του συνεργείου, από το καλοκαίρι του 1943, ήταν το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής στην Ανω Κερασιά.

Οι πρώτες φωτογραφίες ελήφθησαν κατά συνέπεια στις γύρω περιοχές, απαθανατίζοντας κυρίως την εκπαίδευση των μαχητών με οπλισμό και ασκήσεις.

Τα εκτεθειμένα αρνητικά συγκεντρώνονταν και, με σύνδεσμο τον Πλούτωνα Λογγίδη, μεταφέρονταν στο φωτογραφείο των αδελφών Στουρνάρα στην οδό Ερμού 90. Ο Νίκος φρόντιζε για την απόκρυψη και διατήρησή τους για μελλοντική χρήση.

Πράγματι, μετά την αναγνώριση της Εθν. Αντίστασης, οι εκατοντάδες φωτογραφίες είδαν το φως της δημοσιότητας σε μια δίτομη, ιστoρικά τεκμηριωμένη και πολυτελέστατη από κάθε πλευρά έκδοση, στη γραφή, στο χαρτί, στις εικόνες, με τίτλο «Αναδρομή στα Περασμένα».

Αυτή η έκδοση, ήταν και το κύκνειο άσμα του Νίκου Στουρνάρα.

Βέβαια και ο ίδιος κάποια στιγμή είχε αρχίσει να βγάζει φωτογραφίες επισκεπτόμενος τις βάσεις του 54ου συντάγματος. Το Φλαμπούρι, το τυπογραφείο στη Λέσχιανη, την Ανω Κερασιά, τον Αγιο Γιάννη Κισσού.

Θα γράψει ο Γρηγόρης Ρέντης, ο επιτελικός νους του Συντάγματος: «Η γνωριμία μου τον Νίκο Στουρνάρα έγινε ένα πρωινό στα μέσα του Νοέμβρη του 1943, έξω από το ξενοδοχείο «Αιγαίο», στον Αϊ-Γιάννη Πηλίου, όταν ο Πηλιορείτης έστειλε σύνδεσμο στο γραφείο μου και με ζήτησε. Στο ξενοδοχείο, στον πρώτο όροφο, ήταν τα γραφεία του Συντάγματος και στο ισόγειο η αίθουσα διδασκαλίας της Σχολής Υπαξιωματικών… Ηταν η περίοδος οργασμού, οργανωτικής και εκπαιδευτικής προσπάθειας και είχα την ευθύνη ως προϊστάμενος του Επιτελείου του. Κατέβηκα την ξύλινη σκάλα και αντίκρισα τον Πέτρο μαζί με έναν ψηλό και χαμογελαστό νέο, με μια τσάντα στον ώμο και μια φωτογραφική μηχανή στο χέρι. Ο Πέτρος μου σύστησε τον Νίκο Στουρνάρα και μου εξήγησε ότι, με άδεια της οργάνωσης, ανέβηκε στο βουνό για να πάρει φωτογραφίες από το αντάρτικο».

Δεν είναι επ’ ακριβώς γνωστός ο τρόπος με τον οποίο ο Νίκος ήλθε σε επαφή με το αντιστασιακό κίνημα. Εξαιτίας των οικογενειακών προπολεμικών σχέσεων με τον Γερμανό πρόξενο Σέφελ, της αντιπροσωπείας για όλη τη Θεσσαλία των φωτογραφικών υλικών του Γερμανικού εργοστασίου AGFA, και της κατ’ ανάγκην γνώσης της Γερμανικής του ιδίου αλλά και του αδελφού του, Κώστα, το φωτογραφείο χρησιμοποιούνταν από τα κατοχικά στρατεύματα για εμφάνιση, εκτύπωση καθώς και για λήψη πορτρέτων στρατιωτικών.

Ας σημειωθεί ότι υπήρχε ειδική άδεια παροχής ηλεκτρικού ρεύματος στο φωτογραφείο, όταν πραγματοποιείτο η διακοπή παροχής κάποιων ωρών ημερησίως στην πόλη του Βόλου. Με αυτά τα δεδομένα ήταν ένα εγχείρημα άκρως ριψοκίνδυνο για τον ίδιο.

Με λίγα λόγια, χάριν της συνεργασίας των δύο συγγενών –του Νίκου Στουρνάρα και του Κώστα Αλεξάνδρου–, η Μαγνησία διαθέτει από τα μεγαλύτερα φωτογραφικά αρχεία της Αντίστασης και ίσως το μεγαλύτερο και λεπτομερέστερο μονάδος του ΕΛΑΣ.

Η Κερασιά, το χωριό της φωτογραφίας

Ομως ο πόλεμος τέλειωσε καθώς και ο αδελφοκτόνος εμφύλιος που ακολούθησε. Η κανονική ζωή με μεγάλες δυσκολίες επανέρχεται σταδιακά στην ηρωική-μαρτυρική Κερασιά, αφήνοντας πίσω την τρομερή δεκαετία.

Ο Νίκος Στουρνάρας μετά τη λήξη του πολέμου το 1948 θα μεταφερθεί στην Αθήνα.

Ο Στέφανος Αλεξάνδρου, θα συνεχίσει το έργο του Νίκου στην Κερασιά μέχρι τα τέλη του 1950. Θα απαθανατίσει γάμους, οικογενειακές στιγμές, κυνηγούς, χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες, τοπία. Το 1959 θα μεταφερθεί στην Αθήνα ως συνεργάτης του Νίκου για αρκετά χρόνια. Τελευταία φορά που βρέθηκαν μαζί στην περιοχή, ήταν σε οδοιπορικό που πραγματοποιήθηκε στα 1979 στην Ι.Μ. Φλαμουρίου. Ο Νίκος κινηματογράφησε τη Μονή και ο Στέφανος τη φωτογράφησε εσωτερικά και εξωτερικά.

Στη Κερασιά δικαίως συνεπώς, μπορεί να απονεμηθεί και ο τίτλος «Χωριό της φωτογραφίας». Είχε την τύχη να φιλοξενεί πολύ γνωστούς φωτογράφους, τον Στέφανο, τον Νίκο και τον Κώστα Στουρνάρα, τον Στέφανο Αλεξάνδρου και τον ερασιτέχνη φωτογράφο Κερασιώτη Κώστα Αλεξάνδρου (Αντίσταση), οι οποίοι άφησαν μια εξαιρετική και πλούσια φωτογραφική παρακαταθήκη στο χωριό.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου