Της Πηνελόπης Ι. Παπαθανασίου,
LLM Διεθνές και Ευρωπαϊκό Οικονομικό Δίκαιο,
Δικηγόρου, Υπεύθυνης της ΧΕΝ Βόλου
Ο Αστικός Κώδικας, προβλέπει ότι οι κοντινοί συγγενείς ενός προσώπου έχουν το δικαίωμα της «νόμιμης μοίρας» μετά το θάνατο αυτού. Πρόκειται για ένα μερίδιο του συνόλου της περιουσίας του αποβιώσαντος που δικαιούνται ακόμη και εάν ο θανών θέλησε να αφήσει την περιουσία του μετά το θάνατο του, σε άλλους, π.χ. ανίψια του, που προτίμησε έναντι των παιδιών του. Αυτή τη «νόμιμη μοίρα» ο αποβιώσας μπορεί για ορισμένους λόγους, που αναφέρονται στο νόμο περιοριστικά, να στερήσει από τα παιδιά του ή τη γυναίκα του. Αυτό λέγεται αποκαλούμαι «αποκλήρωση».
Η αποκλήρωση γίνεται με τη διαθήκη και μόνο. Από το συνδυασμό ορισμένων διατάξεων του Α.Κ. προκύπτει σαφώς, ότι ο αποβιώσας με διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη) μπορεί να αποκληρώσει τον μεριδιούχο του, να του στερήσει δηλαδή το δικαίωμα της νόμιμης μοίρας του (αποκλήρωση με την στενή έννοια), μόνο για ορισμένους λόγους, οι οποίοι απαριθμούνται περιοριστικά στο νόμο.
Οι λόγοι είναι εξής, για να αποκληρώσει κανείς το παιδί του:
1. επιβουλεύθηκε τη ζωή του διαθέτη, του συζύγου ή άλλου κατιόντος του διαθέτη,
2. προκάλεσε με πρόθεση σωματικές κακώσεις στο διαθέτη ή στο σύζυγό του, από τον οποίο κατάγεται ο κατιών,
3. έγινε ένοχος κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος με πρόθεση, κατά του διαθέτη ή του συζύγου του,
4. αθέτησε κακόβουλα την υποχρέωση που είχε από το νόμο να διατρέφει το διαθέτη,
5. ζει βίο άτιμο ή ανήθικο, παρά τη θέληση του διαθέτη. Η αποκλήρωση για το λόγο αυτό είναι άκυρη, αν ο κατιών κατά το θάνατο του διαθέτη είχε οριστικά εγκαταλείψει τον άτιμο ή ανήθικο βίο.
Ο διαθέτης (αποβιώσας) μπορεί να αποκληρώσει το γονέα του αν συντρέχει ένας από τους λόγους αποκλήρωσης που αναφέρονται στο προηγούμενο εδάφιο με τους αριθ. 1, 3 και 4.
Ο διαθέτης (αποβιώσας) μπορεί να αποκληρώσει το σύζυγό του, αν κατά το χρόνο του θανάτου του, είχε δικαίωμα να ασκήσει αγωγή διαζυγίου για βάσιμο λόγο αναγόμενο σε υπαιτιότητα του συζύγου του.
Έτσι, ο διαθέτης (αποβιώσας) μπορεί να αποκληρώσει με την έννοια αυτή τον κατιόντα του (παιδιά, γονείς, σύζυγο) μόνο για τους λόγους, που αναφέρονται περιοριστικά στον Α.Κ.. Φυσικά για να γίνει αυτό πρέπει να υπάρχει η βούληση του διαθέτη να στερήσει τον κατιόντα του από τη νόμιμη μοίρα του, η οποία μπορεί να έχει διατυπωθεί τόσο ρητά (με τον όρο «αποκληρώνω» ή άλλη παρεμφερή έκφραση, όπως π χ «στερώ από τη νόμιμη μοίρα»), όσο και να προκύπτει ερμηνευτικά από το περιεχόμενο της διαθήκης. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει η δυνατότητα δικαστικού ελέγχου, ως προς το ποιον από τους προβλεπόμενους λόγους αποκλήρωσης εννοεί ο διαθέτης. Ο λόγος αποκλήρωσης μας ενδιαφέρει κατά το χρόνο που συντάχθηκε η διαθήκη, χωρίς να είναι απαραίτητο να εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι το θάνατο του διαθέτη και να μην έχει δοθεί συγγνώμη εκ μέρους του τελευταίου.
Όσο αφορά την αναφορά του λόγου της αποκλήρωσης στη διαθήκη, γίνεται δεκτό ότι η σχετική μνεία μπορεί να γίνει είτε με τη χρησιμοποίηση των λεκτικών εκφράσεων του νόμου ή και με τη χρησιμοποίηση λεκτικών όρων ταυτόσημων κατά την έννοια προς τους όρους του νόμου. Αυτό συμβαίνει, όταν οι όροι που χρησιμοποιούνται στη διαθήκη έχουν σαφώς καθορισμένη και κοινώς ή ευρέως παραδεδεγμένη σημασία, ταυτιζόμενη προς εκείνη των όρων του νόμου, είτε και με την επίκληση στη διαθήκη ορισμένων πραγματικών περιστατικών, που μπορούν να υπαχθούν ανενδοίαστος σε κάποια από τις νόμιμες περιπτώσεις αποκλήρωσης.
Αν δεν συντρέχουν οι προαναφερόμενες προϋποθέσεις, όπως συμβαίνει, όταν η αποκλήρωση έγινε χωρίς νόμιμο λόγο ή όταν ο λόγος της αποκλήρωσης που αναφέρεται στη διαθήκη δεν είναι αληθινός ή έγινε για λόγο, για τον οποίο έχει δοθεί συγγνώμη, η αποκλήρωση είναι άκυρη και ισχύει ως αποκλεισμός του μεριδιούχου από την εξ αδιαθέτου διαδοχή. Κατά συνέπεια, ο αποκληρωθείς λαμβάνει τη νόμιμη μοίρα του, που είναι το ήμισυ της εξ αδιαθέτου μερίδας του, αλλά πέραν αυτής, διότι κατά το επιπλέον διατηρούνται σε ισχύ οι διατάξεις της διαθήκης. Ο μεριδιούχος, που ισχυρίζεται ότι αποκληρώθηκε χωρίς νόμιμο και αληθινό λόγο, μπορεί να ασκήσει κατά του «τετιμημένου», αυτού που απέκτησε δηλαδή το κληρονομικό δικαίωμα, αγωγή προκειμένου να αναγνωριστεί η ακυρότητας της διάταξης της διαθήκης δυνάμει της οποίας και αποκληρώθηκε με σκοπό την αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος της νόμιμης μοίρας του.
