ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Τα Σκιαθίτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, όπως είναι γνωστό, καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του διηγηματογραφικού του έργου, καθώς φθάνουν τα 124, ενώ τα αθηναϊκά είναι μόνο 46, και σε συνολικό αριθμό σελίδων η διαφορά διευρύνεται πολύ περισσότερο (1).
Σ’ αυτά ο σκιαθίτης συγγραφέας αποτυπώνει γεγονότα, καταστάσεις και συμπεριφορές από τη ζωή των συμπατριωτών του. Η μικρή νησιώτικη κοινωνία παρουσιάζεται με παραστατικότητα σε κάθε δραστηριότητά της, χάρη στη γνώση και τον ιδιαίτερο λόγο του διηγηματογράφου, που επιπλέον αποτολμά και διεισδυτικότερες προσεγγίσεις.
Με δεδομένη – όπως άλλωστε σε κάθε νησί – την άμεση επαφή και σχέση των σκιαθιτών με το υγρό στοιχείο ,θεωρείται αυτονόητη η ύπαρξη, ενός σημαντικού αριθμού διηγημάτων, με θαλασσινό περιεχόμενο(2), είτε ολόκληρα, είτε κατά ένα μέρος τους, με διεξοδικότερες ή συντομότερες αναφορές.
Οι κάτοικοι της Σκιάθου, σχεδόν στο σύνολό τους, καταπιάνονταν με κάθε μορφής ναυτικές ενασχολήσεις, γι’ αυτό και τούτη η πραγματικότητα καταγράφεται σε όλες της τις πτυχές. Καραβοκύρηδες με ευμεγέθη ιστιοφόρα που όργωναν τις θάλασσες (Αιγαίο, Εύξεινος, Μεσόγειος κλπ) ή μικρότερου εκτοπίσματος σε συντομότερα ταξίδια, αλιείς σε όλα τα είδη ψαρέματος με τα αντίστοιχα σκαριά (τράτες κα), πορθμείς με λέμβους για την κάλυψη των τοπικών αναγκών ή τη διεκπεραίωση στις αντικρινές ακτές και τα γύρω νησιά, διαπλέουν τις ναυτικές σελίδες του Παπαδιαμάντη.
Επίσης λίγο-πολύ και όσοι ασχολιόνταν με χερσαίες εργασίες, διέθεταν μικρά ιδιόκτητα πλεούμενα για (ερασιτεχνική) αλιεία, μεταφορές, μετακινήσεις σε ακτές του νησιού ή αλλού κι ακόμη συχνά πραγματοποιούνταν από συντροφιές ευχάριστοι θαλασσινοί περίπατοι και εκδρομές .
Μέσα σ’ αυτή την αποτύπωση της πολύμορφης ναυτικής δραστηριότητας ,περιγράφονται όλες οι καταστάσεις που μπορεί να συμβούν, από ευχάριστους πλόες αναψυχής ,έως τραγικά περιστατικά ναυαγίων : εκδρομές , ταξίδια, περιπέτειες, φουρτούνες, αποχωρισμοί, εμπόδια, ατυχήματα , προσμονές, κατευόδια και βέβαια οδυνηρές απώλειες καραβιών ή μικρότερων πλεούμενων. Τα ναυάγια άλλωστε αποτελούν την πλέον αρνητική και συχνά τραγική πτυχή του ναυτικού βίου.
Συνολικά σε 31 διηγήματα του Παπαδιαμάντη μνημονεύονται ναυάγια. Από αυτά τα 7 είναι αμιγώς ναυαγιακού περιεχομένου, δηλαδή η υπόθεση τους αναφέρεται σε τέτοια οδυνηρά ή τραγικά περιστατικά, με απώλειες σκαφών που συχνά συνοδεύονται από ανθρώπινα θύματα. Στα υπόλοιπα 24 συναντούμε ευρύτερες ή πιο ολιγόγραμμες αναφορές εξίσου ενδιαφέρουσες.
Ο λόγος του Παπαδιαμάντη δεν περιχαρακώνεται στην αφήγηση ,αλλά συνήθως αποτολμά και πιθανές ερμηνείες που σχετίζονται με προλήψεις δεισιδαιμονίες, μαγείες και άλλες αμφιλεγόμενες συμπεριφορές , όπως θα δούμε πιο κάτω. Με την ανάγνωση των διηγημάτων και αποσπασμάτων ναυαγιακού περιεχομένου γίνεται αντιληπτή η σοβαρότητα με την οποία αντιμετώπιζε ο συγγραφέας αυτά τα γεγονότα.
Το ναυάγιο (3) επικύρωνε με το πλέον τραγικό τρόπο την επικινδυνότητα της οποιασδήποτε εμπλοκής με το υγρό στοιχείο, στο οποίο ήταν αναπόφευκτα συνδεδεμένη η μοίρα των συντοπιτών του.
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΑΥΑΓΙΩΝ
Σε κάθε περίπτωση ναυαγίου επιβάλλεται η επισήμανση ορισμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν το γεγονός, διευκολύνουν την συλλογή παρατηρήσεων και την απόπειρα προσεγγίσεων κι επισημάνσεων.
Αυτά είναι : αίτια ναυαγίου, τόπος, χρόνος, είδος –προέλευση σκάφους, ανθρώπινες απώλειες και τέλος άλλα στοιχεία που παρουσιάζονται κατά περίπτωση, ειδικού ας πούμε χαρακτήρα.
- Στα ναυάγια των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη αποκλειστική, περίπου, αιτία τους είναι η κακοκαιρία. Οι άσχημες καιρικές συνθήκες υπήρξαν ανέκαθεν ο υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνος της ιστιοφόρου ναυτιλίας. Τα πλεούμενα ήταν ιδιαίτερα ευάλωτα σε τέτοια φαινόμενα και πολύ περισσότερο όταν έφεραν φορτίο , με αποτέλεσμα τη βύθιση ή κάποιο άλλο ατύχημα (προσάραξη, αβαρία φορτίου κα). Δεν απουσιάζουν βέβαια και άλλοι λόγοι , όπως το ανθρώπινο λάθος (κακή εκτίμηση, έλλειψη ικανότητας), η ύπαρξη επικίνδυνων σημείων στις σκιαθίτικες ακτές (ύφαλοι, σκόπελοι, ξέρες), η παλαιότητα του σκάφους, όπως και διάφοροι απρόβλεπτοι παράγοντες, σε κάποιες περιπτώσεις. Ενίοτε οφείλονται σε αιτίες που άπτονται του μεταφυσικού –υπερφυσικού στοιχείου.
- Τόπος των Παπαδιαμαντικών ναυαγίων είναι συνήθως η Σκιάθος και οι τριγύρω θάλασσες, δίχως να λείπουν και άλλες τοποθεσίες στα ελληνικά πέλαγα ή αλλού, όπου έφθαναν τα σκιαθίτικα καράβια. Κάποιες φορές δεν μνημονεύεται, στις σύντομες αναφορές τόπος του γεγονότος το οποίο παραμένει γεωγραφικά απροσδιόριστο.
- Η πλειοψηφία των σκιαθίτικων διηγημάτων αφηγείται γεγονότα σύγχρονα του συγγραφέα, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις(4). Οπότε και τα αναφερόμενα ναυάγια τοποθετούνται χρονικά , ανάλογα. Επίσης υπάρχουν αναφορές για παλαιότερα ναυάγια στις «σύγχρονες» διηγήσεις. Οι χρονολογικές σημειώσεις του ίδιου του Παπαδιαμάντη στα διηγήματα του αποκρύπτονται επακριβώς και καταγράφονται κατά προσέγγιση δεκαετίας, όπου υπάρχουν (π.χ. 186.). Με σαφήνεια σημειώνεται συνήθως η εποχή ή ο μήνας και αφορά κυρίως χειμερινή περίοδο, οπότε οι καιρικές συνθήκες είναι αντίξοες και πιο επικίνδυνες για την πρόκληση ναυαγίων.
- Άλλο ένα στοιχείο που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η προέλευση και ο τύπος του σκάφους. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, τα ναυαγήσαντα πλεούμενα είναι όλα σκιαθίτικης ιδιοκτησίας – κάτι αναμενόμενο. Ως προς το τύπο τώρα του σκάφους , παρατηρούμε ένα ευρύ σύνολο από βάρκες, έως ευμεγέθη ιστιοφόρα . Όπου αναφέρεται επακριβώς ο τύπος του σκαριού, με διευκρίνιση της ιστιοφορίας του, διαβάζουμε για βάρκες κωπήλατες που είχαν και βοηθητικό πανί, κότερα, γολέτες, τσερνίκια, βρατσέρες και μια μεγάλη ολλανδική νάβα. Αυτές οι αναφορές αποτυπώνουν ως ένα σημείο και τις ναυπηγικές –ναυτικές προτιμήσεις των σκιαθιτών πλοιοκτητών.
- Απώλειες : Δεν συνοδεύονται από ανθρώπινες απώλειες όλα τα Παπαδιαμαντικά ναυάγια . Αλλά και στις αύτανδρες βυθίσεις που μνημονεύονται, τα θύματα είναι τα μέλη του ολιγομελούς συνήθως πληρώματος, αφού συνήθως πρόκειται για μικρότερου ή μεσαίου μεγέθους ιστιοφόρα (βρατσέρα, κότερο, κ. α ) ή βάρκες. Πολύνεκρες τραγωδίες δεν καταγράφονται, καθώς απουσιάζουν ναυάγια ατμόπλοιων, πλοίων ακτοπλοΐας κλπ. Θα δούμε κατά περίπτωση στη συνέχεια το στοιχείο των ανθρώπινων απωλειών.
- Άλλα στοιχεία: Κατά περίπτωση, είναι δυνατόν να επισημανθούν διάφορες άλλες παρατηρήσεις και διαπιστώσεις που χαρακτηρίζουν το οδυνηρό συμβάν . Μια αξιοπρόσεχτη παράμετρος που συνήθως προκαλεί και το ναυάγιο κατά την εκτίμηση των ηρώων του διηγήματος (ή και του ίδιου του συγγραφέα), είναι η παρουσία μεταφυσικών-υπερφυσικών δυνάμεων. Δεισιδαιμονίες, προλήψεις κακογλωσσιές και κατάρες, μαγείες, κακοσημαδιές, αποτελούν τους πιθανούς ή και καθοριστικούς ακόμα παράγοντες πρόκλησης ναυαγίων. Σε ατυχείς συμπτώσεις ή άλλες οδυνηρές συγκυρίες, δίνεται πολλές φορές μεταφυσική ερμηνεία. Ακόμη όταν δεν τηρούνται λαϊκές δοξασίες και συνήθειες κατά την ναυπήγηση του σκάφους και προσπερνούνταν απαξιωτικά, το μέλλον του πλεούμενου θεωρούνταν προδιαγεγραμμένο. Οι απλοϊκοί άνθρωποι εκείνης της εποχής ήταν βαθιά μπολιασμένοι με όλα ετούτα και σχεδόν πάντα απέδιδαν εκεί το όποιο κακό γεγονός. Πρακτικές μαντείας με ζητούμενο την τύχη του ταξιδεύοντος καραβιού, συναντούμε στις σελίδες του Παπαδιαμάντη, αποδεκτές από τους εμπλεκόμενους έστω κι αν ακόμη συχνά αποδεικνύονταν ανακριβείς. Η επίκληση του θείου στοχεύει στην αποφυγή ναυαγίων και η απουσία σεβασμού και πίστης αποτελεί επίσης παράγοντα αρνητικών εξελίξεων. Οπωσδήποτε εδώ επιβάλλεται μια προσεκτική και σε βάθος προσέγγιση του θέματος από ειδικούς ερευνητές.
Ένα άλλο στοιχείο είναι η ανάλαφρη διάθεση που υπάρχει έπειτα από κάποια ναυάγια, σε αντίθεση με το αρνητικό περιστατικό και περιγράφονται μάλλον ευτράπελες καταστάσεις (λ.χ. στο Ναυαγίων Ναυάγια). Εννοείται ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχουν θύματα. Συναντούμε στις παπαδιαμαντικές σελίδες επίσης, μνήμες παλιών ναυαγίων, άλλα ανώδυνα ναυτικά ατυχήματα (προσαράξεις, αβαρίες φορτίου και καραβιού, αποφυγή βυθίσεων) και πολλές ακόμη πτυχές που άπτονται του θέματος.
Τα εφτά ναυαγιακού περιεχομένου διηγήματα είναι τα παρακάτω: (Ακολουθουμε την αρίθμηση των εκδόσεων Δόμος, κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου )
- Υπηρέτρα (Β’95), 2 . Ναυαγίων Ναυάγια (Β΄501), 3. Ενιαύσιον θύμα (Γ’215), 4. Οι Ναυαγοσώσται (Γ’367), 5. Άψαλτος (Δ’71), 6. Σταγόνα νερού (Δ’123) 7. Νεκρός ταξιδιώτης (Δ’341)
Στο επόμενο σημείωμά μας θα υπενθυμίσουμε με συντομία τις υποθέσεις τους επισημαίνοντας τις πλέον ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις . Το ίδιο θα γίνει και με τα υπόλοιπα διηγήματα που εμπεριέχουν αναφορές ναυαγίων(5) .
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Η αντιστοιχία σκιαθίτικων –αθηναϊκών διηγημάτων σε συνολικό αριθμό σελίδων διευρύνεται σε ποσοστό 83 %έναντι 17% , τη στιγμή που σε αριθμό τίτλων έχουμε περίπου 73% με 27%.
Βλέπε: Αλ. Κοτζιάς «Τα αθηναϊκά διηγήματα» εκδ. Νεφέλη σελ. 21. Η διαφορά αυτή οφείλεται στην ύπαρξη αφηγηματικού υλικού αλλά και την προτίμηση του συγγραφέα για το γενέθλιο τόπο.
(2) Εικοσιοχτώ σκιαθίτικα διηγήματα αποτελούν αμιγώς θαλασσινά πεζογραφήματα (ή έστω κατά το μεγαλύτερο μέρος τους), ενώ και σε δεκάδες άλλα υπάρχουν ναυτικές αναφορές και θαλασσινές περιγραφές μεγαλύτερης ή μικρότερης έκτασης. Στα αθηναϊκά διηγήματα ελλείπουν σχεδόν εντελώς ανάλογες καταγραφές.
(3) Με την ευρεία έννοια του όρου ως ναυάγιο εννοείται και κάθε ναυτικό ατύχημα που καθιστά αμφίβολη την αξιοπλοΐα του σκάφους (όπως προσάραξη) ,δίχως να υπάρξει καταστροφή ή ολική απώλειά του και είναι δυνατή η ανέλκυση και αποκατάσταση του.
(4) Στα σκιαθίτικα διηγήματα μόνο σε 10 από αυτά η υπόθεση εκτυλίσσεται σε προγενέστερες από το βίο του συγγραφέα εποχές. (Βλ.: Αλ. Κοτζιάς οπ.π. σελ. 26)
(5) Γίνεται προφανές ότι καταπιανόμαστε με τον εντοπισμό των ναυαγίων στο διηγηματογραφικό έργο του Παπαδιαμάντη, δηλαδή από το 1887 και δώθε (από το «Χριστόψωμο»), αφότου δηλαδή ασχολήθηκε αποκλειστικά με το ηθογραφικό διήγημα.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
