«…ξάστραψε σα φάρου αναλαμπή…»: Αναζήτηση Φάρων στο έργο του Νίκου Καββαδία

Οι φάροι αποτελούν τους φωτεινούς σηματοδότες των θαλασσινών δρόμων. Καθορίζουν τις πορείες των πλοίων και δείχνουν τις σωστές κατευθύνσεις, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ασφαλή διέλευσή τους ακόμη και στα πιο δύσκολα περάσματα. Παρά την αλματώδη ανάπτυξη της ηλεκτρονικής ναυτιλίας τις τελευταίες δεκαετίες, με τη χρήση δορυφόρων και GΡS, ο ρόλος τους στη ναυσιπλοΐα παραμένει εξίσου σπουδαίος. Η αναγνωρισιμότητα του χαρακτηριστικού φωτιστικού σήματος κάθε φάρου ορίζεται ως εξασφάλιση της ορθής πλεύσης σε κάθε περίπτωση.

Πέρα από αυτή καθαυτή τη χρηστική τους παρουσία, οι φάροι αναδεικνύονται σε σύμβολα σιγουριάς και ελπίδας, κάτι που απορρέει ακριβώς από τον ίδιο τον ρόλο που επιτελούν ως ναυτιλιακά βοηθήματα καθοδήγησης των κάθε λογής πλεούμενων. Ο συμβολισμός οπωσδήποτε συναντιέται στη θαλασσινή λογοτεχνία, πέρα από τις πραγματολογικές καταγραφές και διηγήσεις, που άπτονται των φάρων, ως αναπόσπαστο κομμάτι του ναυτικού βίου.

***

Ο Νίκος Καββαδίας είναι ίσως ο πλέον αναγνωρίσιμος θαλασσινός λογοτέχνης, ποιητής κατά κύριο λόγο, αν και τα πεζογραφήματά του παρουσιάζονται εξίσου γοητευτικά, καταθέτοντας βιωματικές γραφές. Σίγουρα έχει γίνει ευρύτατα γνωστός και από τις μελοποιήσεις των ποιημάτων του, με πιο δημοφιλή εκείνα που έκανε τραγούδια ο συγχωρεμένος Θάνος Μικρούτσικος. Στο σημερινό μας άρθρο θα επιχειρήσουμε να επισημάνουμε τις αναφορές φάρων στο έργο του Καββαδία.

Α’ Μαραμπού (εκδ. Κέδρος)

• Στο ποίημα «Γράμμα στον ποιητή Καίσαρα Εμμανουήλ» (σελ. 22 – 23) συναντούμε στην 6^η στροφή τους στίχους:

«Οταν πυκνή η ομίχλη θα μας σκέπαζε

τους φάρους θε ν’ ακούγαμε να κλαίνε…».

Ο ποιητής βέβαια αναφέρεται στα ηχητικά σήματα, που εκπέμπονται από τους φάρους, όταν επικρατεί πυκνή ομίχλη και δεν γίνεται ορατό το φως τους, κυρίως στις βόρειες θάλασσες. Πρόκειται για συγκεκριμένους, σε κάθε φάρο, συριγμούς, όπως άλλωστε και το φωτιστικό τους σήμα, για να τους διακρίνουν οι καπεταναίοι.

• COALIERS (σελ. 51 – 52). Διαβάζουμε στην 4^η και την 5^η στροφή:

«Ομως περνούν το τρομερό κανάλι του Saint George

κι ορθοπλωρίζουνε για κει που κυβερνάει το πούσι,

που τα καραβοφάναρα, βογκώντας τρομερά

τρελαίνουνε τον άμαθο που θα τα πρωτακούσει.

–

Περήφανα του Ατλαντικού διαβαίνουν τα νερά

των φαναριών ακολουθώντας πάντα τις σειρήνες…».

Κι εδώ γίνεται λόγος για τα ηχητικά σήματα των φάρων στις βόρειες θάλασσες, όπου επικρατεί πυκνή ομίχλη και το άκουσμά τους προκαλεί φόβο σε όσους δεν έχουν εξοικειωθεί με τους πλόες στα μέρη εκείνα, αν και στην πραγματικότητα αποτελούν σωτήρια βοηθήματα στη ναυσιπλοία. Καραβοφάναρο είναι το ακινητοποιημένο (φουνταρισμένο ή και προσαραγμένο) πλοίο, πάνω στο οποίο έχει τοποθετηθεί φάρος. Coaliers είναι τα καράβια μεταφοράς άνθρακα (κάρβουνου) για τον ανεφοδιασμό των ατμόπλοιων. Saint George ονομάζεται ο δίαυλος ανάμεσα σε Ιρλανδία και Ουαλία (1).

• Το ποίημα «Μαύρη Λίστα» (σελ. 53) αρχίζει ως εξής:

«Είναι κάτι μεσόκοποι καπεταναίοι Εγγλέζοι,

που φάγανε τα νιάτα τους στις γέφυρες επάνω,

σε βάρδιες εξαντλητικές, κοιτώντας τα φανάρια,

σε θεωρίες παράξενες για στίγματα, για μήκη…».

Επισημαίνεται εδώ η επίμονη, προσεκτική αναζήτηση και παρατήρηση των φάρων για τη διασφάλιση του πλου.

Β’ Πούσι (εκδ. Κέδρος)

Σε ετούτη τη δεύτερη ποιητική συλλογή του Καββαδία οι φαρικές αναφορές παρουσιάζονται σαφώς περισσότερες.

• Στο πρώτο, το ομώνυμο ποίημα της συλλογής, αρχίζει ως εξής:

«Επεσε το πούσι αποβραδίς

το καραβοφάναρο χαμένο

κι έφτασες χωρίς να σε προσμένω

μεσ’ στην τιμονιέρα να με δεις…» (σελ. 9).

Προφανής κι εδώ η αναφορά αναζήτησης φάρου (καραβοφάναρου), που ακόμη δεν είχε γίνει ορατός.

• Ομοίως και στο δεύτερο ποίημα της συλλογής Kuro Siwo (σελ. 11), που ο ποιητής επισημαίνει τις δυσκολίες εντοπισμού φάρων σε συγκεκριμένη χώρα, κάτι που έχει περάσει στην αντίληψη των ναυτικών:

«Είναι παράξενα της Ιντιας τα φανάρια

και δεν τα βλέπεις, καθώς λένε, με το πρώτο…».

• Και στο τρίτο στη σειρά ποίημα, «Στεργιανή Ζάλη» (σελ. 13 – 14) υπάρχει μνεία για φάρους και την αγωνία των ναυτικών να τους πλησιάσουν ταξιδεύοντας προς την ολοκλήρωση του πλου:

«Βαρέθηκαν οι ναύτες στο τιμόνι

το ’να σου μάτι γέρνει και κοιμάται

αγρυπνά το δεξί και θυμάται

τον φανό που χτυπά μα δε ζυγώνει…».

• Στο ποίημα Black and White ο αρχικός στίχος είναι:

«Του Αλμπορ το φανάρι πότε θα φανεί…;» (σελ. 19).

Ο ποιητής αναφέρεται βέβαια στον φάρο της πόλης Αλμποργκ (2) στη Δανία.

Και πιο κάτω στην 4^η στροφή γράφει:

«Τζίντζερ που κοιτάς με το γυαλί

το φανάρι του Αλμπορ δεν εφάνη…».

• Ακολουθεί το ποίημα «Εσμεράλδα», που αρχίζει ως εξής:

«Ολονυκτίς τον πότισες με το κρασί του Μίδα

κι ο φάρος τον ελίκνιζε με τρεις αναλαμπές.

Δίπλα ο λοστρόμος με μακριά πειρατική πλεξίδα

κι αλάργα μας το σκοτεινό λιμάνι του Gabes» (σελ. 21).

Προφανώς ο Καββαδίας αναφέρεται σε κάποιον φάρο στις ακτές της Τυνησίας, όπου και η παραλιακή πόλη Γκαμπές.

• Στο «Σταυρός του Νότου» (σελ. 31 – 32) στην 6^η στροφή υπάρχει ωραία παρομοίωση για την απαστράπτουσα λάμα μαχαιριού:

«Σ’ ένα μαγαζί του Nossi Be

πήρες το μαχαίρι, δυο σελίνια,

μέρα μεσημέρι απά στη λίνια

ξάστραψε σα φάρου αναλαμπή…».

• Τέλος, στο ποίημα «Μαρέα» (σελ. 33 – 34) αναφέρεται ο φάρος Αλμποράν στο ομώνυμο νησί κοντά στο Γιβραλτάρ (3):

«…Στην κόντρα γέφυρα προσμένατε κι οι τρεις

να λύσει τ’ άστρο του Αλμποράν η χαρτορίχτρα…».

Γ’ Τραβέρσο (εκδ. Κέδρος)

• Στο ποίημα «Γυναίκα» (σελ. 15) στην 4^η στροφή οι πρώτοι στίχοι λένε:

«Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φανάρι.

Γιομάτη φύκια και ροδάνθη, αμφίβια μοίρα…».

Δεν γίνεται σαφές, αν πρόκειται για φάρο, αλλά μάλλον εννοείται φανάρι πορείας πλοίου (πλευρικό) ή φως οίκου ανοχής.

• Στο ποίημα «Πικρία», τελευταίο στη συλλογή Τραβέρσο και γραμμένο λίγες μέρες πριν τον θάνατο του ποιητή, αναφέρεται στην 7η στροφή:

«Κατέβηκε ο Πολύγυρος και γίνηκε λιμάνι.

Λιμάνι κατασκότεινο, στενό χωρίς φανάρια…» (σελ. 37).

Μεταφορική η γραφή, επισημαίνει όμως τις δυσκολίες προσέγγισης λιμανιών χωρίς φαρική σήμανση.

Δ’ Βάρδια (εκδ. Αγρα)

Στο εκτενέστερο και γνωστότερο πεζογράφημά του ο Καββαδίας αναφέρεται, με διάφορες αφορμές, σε κάποιους φάρους.

• Στη σελ. 80, όταν αναχωρεί φοβερά αναστατωμένος από τη Βηρυτό, έπειτα από τη διαφυγή της νεαρής κοπέλας, που είχε υπό την προστασία του για να τη μεταφέρει σε συγγενείς της, γράφει:

«Το φανάρι της Σιδώνος το ‘δα με θαμπωμένα μάτια. Της Τύρου νομίζω πως μ’ είδε να δαγκώνω τα χέρια μου από πείσμα και λύσσα…».

• Λίγες σελίδες πιο κάτω (σελ. 86) γράφει: «Δεν είχαμε δει φανάρι και καθόμουνα με τον Δεύτερο στη γέφυρα, ώσπου να καθαρίσει λιγάκι…». Η καταγραφή αναφέρεται σε κάποιο ακτοπλοϊκό δρομολόγιο στα νησιά του Ιονίου και σε λιμάνια της Δυτικής Ελλάδας. Κι εδώ επισημαίνεται η απαραίτητη θέαση των φάρων ακόμα και σε θεωρητικά εύκολους και συνηθισμένους παράκτιους πλόες
• Ακολούθως συναντούμε στη σελ. 91 στην αρχή του Β’ μέρους της Βάρδιας, τα εξής: «Είμαι σίγουρος πως έχεις λησμονήσει κείνη τη νύχτα πάνω στο κατάστρωμα του Cyrenia, δίπλα στο φανάρι του Μινικόι». Σύμφωνα με το Γλωσσάρι του Γιώργου Τράπαλη, πρόκειται για ένα από τα νησιά Lakha – Diwa στα νοτιοδυτικά της Βομβάης στον Ινδικό Ωκεανό, που αναφέρονται και στο ποίημα «Θαλασσία πανίς» στη συλλογή Πούσι (4).
• Στη σελίδα 135 διαβάζουμε: «Οταν συνήρθα βρισκόμαστε περ’ από το Planier…». Και σε υποσελίδια σημείωση για το Planier: «Νησάκι με τον φάρο της Μασσαλίας». Ο Γιώργος Τράπαλης στο Γλωσσάρι του γίνεται πιο ακριβής: «Planier: Βραχονησίδα με τον σπουδαιότερο από τους 16 φάρους της Μασσαλίας» (σελ. 128).
• Προς το τέλος της Βάρδιας, στη σελ. 214, αναφέρει ο Καββαδίας: «Την άλλη μέρα το μεσημέρι είμαστε σε παράλλαξη με το Abou Labal…». Κι εδώ υπάρχει επεξηγηματική υποσημείωση: «Νησίδα με φάρο στην Ερυθρά Θάλασσα». Τα ίδια ακριβώς παραθέτει και ο Τράπαλης (σελ. 124).
• Τέλος, στην τελευταία σελίδα (219) του πεζογραφήματος, καθώς ετοιμαζόταν για τον αναγκαστικό και βιαστικό απόπλου, είπε, ανάμεσα στ’ άλλα, ο καπετάνιος του καραβιού: «Καραβοφάναρο δεν πρόκειται να μείνουμε…» τονίζοντας τη βέβαιη αναχώρηση, έστω και με αντίξοες συνθήκες, χωρίς σημάνσεις και πιλότο. Οι σβηστές σημαδούρες, που αναφέρονται πιο πάνω, είναι φωτοσημαντήρες.

Ε’ Στο άλογό μου (εκδ. Αγρα)

Πρόκειται, βέβαια, για «στεριανό» κείμενο του Καββαδία με μνήμες από τη θητεία του στον πόλεμο του 1940 – ‘41 στα βουνά της Αλβανίας, όπου υπηρετούσε, αυτός ο αμετανόητος θαλασσινός, ως ημιονηγός. Το περιεχόμενό του αποτελείται από τη συνομιλία του συγγραφέα με το ζώο, που είχε μαζί του, μια εκ βαθέων εξομολόγηση για τις επίπονες διαδρομές, που είχαν οι δυο τους πορευτεί. Η αναζήτηση, μέσα στην νύχτα κάποιου φωτεινού σημείου μέσα στην άγρια ερημιά, περίπου ταυτίζεται με τις προσπάθειες εντοπισμού φάρων στις βορεινές, ομιχλώδεις θάλασσες: «Σε οδηγούσα ή με οδηγούσες; Κάρφωνα τα νυσταγμένα μου μάτια στο νυχτερινό παραπέτασμα, όπως δεν τα κάρφωσα τότε που αναζητούσα φανάρια στη Βόρειο Θάλασσα..» (σελ. 37).

ΣΤ’ Το ημερολόγιο ενός τιμονιέρη (εκδ. Αγρα)

Το βιβλίο αυτό περιέχει σκόρπια ποιήματα και πεζά του Καββαδία. Στην ενότητα με κείμενα ταξιδιωτικών εντυπώσεων, ένα από αυτά αναφέρεται στο «Κάπο ντι φάρο», δηλαδή το ακρωτήριο του φάρου, στη Σικελία: «Πριν βγει κανείς από τον πορθμό της Μεσσήνας, τον γιομάτο φέριμποτ και καΐκια, προς το κανάλι της Δυτικής Μεσογείου, θ’ αντικρίσει στο δυτικότερο μέρος της Σικελίας το στενόμακρο σα λουρίδα ακρωτήριο «Φάρο». Πλησιάζοντας θα διακρίνει απάνω του το μεγάλο παλιό φανάρι και τη μικρή πολιτεία την απλωμένη απάνω στο ακρωτήριο…» (σελ. 37).

Στο επόμενο κείμενο «Στρόμπολι – Ενα από τα νησιά του Αιόλου» (σελ. 38 – 40) σημειώνει ο Καββαδίας στην τελευταία του παράγραφο: «Από τη δεξιά μεριά του πλοίου που τραβάει πορεία βορειοδυτική, απέναντι από το Στρόμπολι είναι το μικρό νησί Στρομπολίτσιο. Ενας όρθιος κοκκινωπός βράχος, που εξέχει πολλά μέτρα πάνω από την θάλασσα, έχοντας στην κορυφή του ένα φανάρι για να φωτίζει τα πλοία και μοιάζει σα ν’ αμιλλάται, τις σκοτεινές νύχτες, με την κορυφή του απέναντι ηφαίστειου» (σελ. 40).

Ζ’ Στο βιβλίο του «Νίκος Καββαδίας – Ο αρμενιστής ποιητής», ο Μιχ. Γελασάκης (εκδ. Αγρα 2018), έχει συγκεντρώσει πλούσιο αρχειακό και άλλο υλικό σχετικό με τον ποιητή, κείμενά του κ.λπ. Ανάμεσά τους και κάποια αδημοσίευτα ή αθησαύριστα ποιήματά του, πρωτόλεια κυρίως. Σε δύο από αυτά υπάρχει αναφορά για φάρους:

• Ασκοπο γράμμα (1928):

«Για μια φιλία που τόσο την νιώθουμε

να μας φωτάει στη σκοτεινιά σα φάρος

όταν σαν τα καράβια τα ξαρμάτωτα

τα κυνηγάει κακός κουρσάρος» (σελ. 222).

• Αυτοκτονία Υπάρχου:

Οπως σημειώνει ο επιμελητής, αλλά και όπως φαίνεται από το ίδιο το ποίημα, πρόκειται για την πρώτη γραφή του «Σταυρός του Νότου», στα 1938. Στην τρίτη και τελευταία στροφή ο Καββαδίας γράφει:

«Οι τετραωρίες της φυλακής!…

Βλέποντας φανάρια δέκα χρόνια

είχες σιχαθεί τα μακαρόνια

και τ’ ωραίο γλυκό της Κυριακής» (σελ. 230).

Αυτές τις αναφορές για φάρους επισημάναμε στα ποιήματα και τα πεζά του κατεξοχήν ναυτικού λογοτέχνη Νίκου Καββαδία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

• Γιώργος Τράπαλης: Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καββαδία, εκδ. Αγρα, β’ έκδοση, 2003, σελ. 129.
• Γ. Τράπαλης οπ.π. σελ. 112.
• Γ. Τράπαλης οπ.π. σελ. 112.
• Γ. Τράπαλης οπ.π. σελ. 118 και 127.

Στο Πούσι, τη δεύτερη ποιητική συλλογή του Νίκου Καββαδία, οι φαρικές αναφορές παρουσιάζονται σαφώς περισσότερες

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ