Αναμφίβολα δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να μη μας έδινε και άλλους καρπούς των ερευνών του ο Κώστας Λιάπης, αφότου πορεύτηκε το μεγάλο ταξίδι. Αφηνε πίσω του σίγουρα πλούσιο υλικό είτε σε ολοκληρωμένες μελέτες, είτε στη μορφή συλλογής και διερεύνησης για μελλοντικές δημοσιεύσεις. Ηδη η πνευματική του παρακαταθήκη με την εγνωσμένη ποιότητα και τον εντυπωσιακό όγκο περιλάμβανε έως την αποδημία του είκοσι ένα βιβλία, περίπου σαράντα ανάτυπα και απροσδιόριστο επακριβώς, σίγουρα μερικές χιλιάδες, αριθμό δημοσιευμάτων σε εφημερίδες, περιοδικά και άλλα έντυπα. Θεωρούνταν, λοιπόν, κάτι παραπάνω από βέβαιο πως θα υπήρχε αδημοσίευτο υλικό στα κατάλοιπά του. Η πνευματική του πορεία διακόπηκε από τον θάνατο του, ενώ είχε πολλά ακόμη να δώσει. Και τούτο δεν άργησε να φανεί και μάλιστα με τρόπο εμφατικό, θα έλεγα, αφού πριν καλά -καλά συμπληρωθεί ένας χρόνος από τη μετοίκησή του «εις τας αιωνίους μονάς», προέκυψε το ευχάριστο γεγονός. Το πρώτο μεταθανάτιο πόνημα του Κώστα Λιάπη θέλγει και εντυπωσιάζει τόσο θεματικά, όσο και σε επίπεδο επιστημονικής έρευνας, με την περιδιάβαση στις «Παναγίες του Πηλίου», όπως άλλωστε είναι και ο τίτλος του.
***
Πράγματι, εξαιρετικά ενδιαφέρον το θέμα τόσο από τη μεριά της ιστορίας και της παράδοσης, αλλά και από την οπτική της βαθιάς πίστης προς την πονετική μητέρα όλων μας. Η αγάπη των χριστιανών για την Παναγία είναι δεδομένη και εύκολα διαπιστώνεται περίτρανα από τα αναρίθμητα προσκυνήματα, που υπάρχουν αφιερωμένα στη χάρη της. Οπως επίσης και από τις αλογάριαστες προσωνυμίες, που της αποδίδονται και προέρχονται από την ειλικρινή πίστη και την ανάδειξή της ως απόλυτη καταφυγή παρηγοριάς. Ο Λιάπης στην πνευματική – ερευνητική του διαδρομή και με την πίστη προς το Θείο, που τον διέκρινε, καταπιάστηκε και με τις Παναγίες της γενέθλιας γης, του πολυαγαπημένου του Πηλίου, συμβάλλοντας, έστω και μεταθανάτια, με τον τρόπο αυτό στην εκκλησιαστική ιστορία και τις παραδόσεις του τόπου μας. Το βιβλίο «Οι Παναγίες του Πηλίου», «Οι Παναγίες του Λιάπη» θα λέγαμε, εντυπωσιάζει και προστίθεται στη χορεία της εν ζωή συγγραφικής δημιουργίας του. Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ιδιόμελον της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος με πρωτοβουλία της κόρης του κ. Ελένης Λιάπη, γενική επιμέλεια των φίλων και συνεργατών του συγγραφέα, κ.κ. Βασίλη Αναγνωστόπουλου, Νίκου Διαμαντάκου και Τάκη Παντελόπουλου, ενώ τον συντονισμό είχε όπως είθισται ο αεικίνητος Νίκος Τσούκας. Η γνωστή επιμέλεια και ποιότητα των Γραφικών Τεχνών Παλμός συνέβαλαν καθοριστικά, ώστε να εκδοθεί ένα βιβλίο τέλειο από κάθε άποψη.
***
Φυλλομετρώντας τις σελίδες του βιβλίου, πρώτα – πρώτα συναντούμε τον πρόλογο του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Δημητριάδος κ. Ιγνατίου, που αναφέρεται στον συγγραφέα, την πνευματική του διαδρομή και βέβαια στο παρόν έργο, με ουσιώδη και μεστά λόγια, ορίζοντας το στίγμα της έκδοσης (σελ. 7 – 8).
Επεται με τον τίτλο «Λίγα Λόγια» το σημείωμα της κόρης του Κώστα Λιάπη, κ. Ελένης Λιάπη, φιλόλογου, που μας παραθέτει το «χρονικό» της έκδοσης. Πρόθεσή της ήταν να ικανοποιήσει την επιθυμία του πατέρα της, όπως μας εκμυστηρεύεται, για την έκδοση του παρόντος βιβλίου, που ο ίδιος δεν πρόφτασε να υλοποιήσει. Σύντομα άρχισε η διερεύνηση του πλούσιου αρχείου του, έντυπου και ηλεκτρονικού, ώστε να εντοπιστεί και συγκεντρωθεί όλο το υπάρχον υλικό, το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος του ήταν σχεδόν έτοιμο για να εκδοθεί. Συνολικά αποτελούνταν από 21 μελέτες για ισάριθμες Παναγίες του Πηλίου, αλλά και τέσσερα γενικότερα δημοσιεύματα της ίδιας θεματολογίας. Από αυτά τα 21 κείμενα, εννέα είχαν δημοσιευτεί στην περιοδική έκδοση «Θεσσαλικό Ημερολόγιο» της Λάρισας και άλλα τόσα στην εφ. Η Θεσσαλία, που συνεργαζόταν για δεκαετίες ο Λιάπης. Δύο ήταν ημιτελή και ένα ακόμη αδημοσίευτο, όπως μας πληροφορεί στην από καρδιάς κατάθεσή της η κ. Ελένη Λιάπη. Βέβαια υπήρχε και άλλο υλικό για το ίδιο θέμα (έγγραφα, φωτογραφίες κ.λπ.), που βρισκόταν στο στάδιο της έρευνας και της συλλογής στοιχείων, με την προοπτική ολοκλήρωσης, ώστε να παρουσιαστούν και άλλες Παναγίες του Πηλίου, που βέβαια είναι περισσότερες (σελ. 9 – 12).
Την επιμέλεια για τη διάταξη της ύλης και γενικά της έκδοσης ανέλαβε η «τριανδρία» των εγκάρδιων φίλων και στενών συνεργατών του Κ. Λιάπη, όπως είπαμε οι κ.κ. Βασίλης Αναγνωστόπουλος, Νίκος Διαμαντάκος και Τάκης Παντελόπουλος, οι οποίοι καταθέτουν τη δική τους παρέμβαση στο «Αγάπης σημείωμα» (σελ. 13 – 14) με πρόθεση να πραγματοποιηθεί μία όσο το δυνατόν πιο εκπρόσωπη έκδοση του βιβλίου. Ακόμη φέρνουν στον νου τους δυσάρεστες μνήμες από την αγωνία του φίλου τους να δει το πόνημά του τυπωμένο, κάτι που δυστυχώς δεν πρόλαβε, αν και είχε αρχίσει την ταξινόμηση της ύλης.
***
Προηγείται, από την παρουσίαση των 21 προσκυνημάτων της Παναγίας στο Πήλιο, που εμπεριέχονται στο βιβλίο, γενικό άρθρο για την παρουσία της Παναγίας στο Βουνό των Κενταύρων, με αφορμή τον πανηγυρικό εορτασμό του Δεκαπενταύγουστου, που αποτελεί την κορυφαία θεομητορική εορτή και τελείται με εξαιρετική λαμπρότητα, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται ως το Μικρό Πάσχα του καλοκαιριού. Ως δόκιμος μελετητής ο Λιάπης εστιάζει τη ματιά του στα προσωνύμια της Παναγίας, που απαντώνται όχι μόνο στο Πήλιο, αλλά γενικότερα. Αυτά οφείλονται σε διάφορους παράγοντες, που έχουν σχέση με το κάθε προσκύνημα και προέρχονται από διάφορες αφορμές, τόπος, τοπίο – χώρος, κτήτορας, παραδόσεις – έθιμα, γεγονότα, θαύματα, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προσκυνήματος, αλλά και διάφορα κοσμητικά, υμνητικά και άλλα επίθετα, που κάποιες φορές είναι και δυσερμήνευτα. Ολα ετούτα οφείλονται βέβαια, όπως επισημαίνει ο Λιάπης, στην πίστη του κόσμου προς την Παναγία. Δεν είναι βέβαια τυχαίο, λέει, πως το 80% των εκκλησιών είναι αφιερωμένο στην Παναγία και υπάρχουν πάνω από 1.000 προσωνύμιά της (σελ. 15 – 19).
***
Ακολούθως αρχίζει η περιδιάβαση σε 21 Παναγίες του Πηλίου, που οπωσδήποτε δεν είναι οι μόνες και αφορούν σε μοναστήρια, εκκλησίες και ξωκλήσια, από την Κερασιά ώς το Τρίκερι και από τις παρυφές του Βόλου ώς το Ανατολικό Πήλιο. Περισσότερο ή λιγότερο γνωστά (κάποια μάλλον άγνωστα για πολλούς) προσκυνήματα παρουσιάζονται με ευλάβεια, αλλά και επιστημονική πληρότητα. Παρατίθενται γι’ αυτά ιστορικά, λαογραφικά, αρχιτεκτονικά, αγιογραφικά και άλλα στοιχεία, ώστε να δίνεται σφαιρική και όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα κάθε προσκυνήματος. Περισσότερο ενδιαφέρουσες προκύπτουν οι πληροφορίες για τις λιγότερο γνωστές Παναγίες (όπως λ.χ. Η Παναγία Δουρκιά στην Κερασιά), απομακρυσμένες η δυσπρόσιτες, που σχεδόν αγνοούνται από το ευρύ κοινό και είναι γνωστές μόνο σε τοπικό επίπεδο, ενώ έχουν να παρουσιάσουν ενδιαφέρουσα διαδρομή. Συνολικά εμπεριέχονται οι εξής:
- Παναγία Δουρκιά Κερασιάς
- Παναγία Λαμπηδόνα
- Παναγία Τρύπα Γορίτσας
- Παναγία Εισοδίων Ανω Βόλου
- Παναγία Μεγαλογένη Κατηχωρίου
- Παναγία Τζάστενης
- Παναγία Αγ. Γεωργίου Νηλείας
- Γένεσις της Θεοτόκου Νεοχωρίου
- Κοίμηση Θεοτόκου Ξουριχτίου
- Παναΐτσα Δράκειας
- Παναγία Ευαγγελίστρια Ανω Γατζέας
- Παναγία του Προμυρίου
- Κοίμηση Θεοτόκου Επισκοπής
- Παναγία η Πορταρέα
- Παναγία Μακρινίτσας
- Παναγία Ράσοβα
- Παναγία Πλάκας Νεοχωρίου
- Παναγία στις Μούσγες
- Το μονύδριο της Ζωοδόχου Πηγής στο νησάκι Πρασούδα
- Παναγία Ευαγγελίστρια στο νησί παλιό Τρίκερι
- Η Παναγία των Εισοδίων της Θεοτόκου στον Ογλά των Πινακατών.
Απ’ όλες τούτες τις Παναγίες, μεγάλη η χάρη τους, θα ήθελα να σταθώ στις δυο θαλασσινές ή νησιωτικές, που περιλαμβάνει ο Λιάπης, στο νησί Τρίκερι και τη νησίδα Πρασούδα, μιας και αναβιώνουν παλιές ευχάριστες προσωπικές αναμνήσεις και ενδιαφέρουσες έρευνες. Η επίσκεψη και η επιτόπια έρευνα στην Πρασούδα με μικρή βάρκα το 1991 και οι κάμποσες φορές που βρέθηκα στο πανηγύρι της Παναγίας στο νησί Τρίκερι στις 9 και 10 Σεπτεμβρίου στις δεκαετίες του ‘70 και του ’80, απ’ όπου και αναβιώνουν νοσταλγικές θύμησες.
Προφταίνω και εκείνους, που ίσως «διαφωνούν» με την ένταξη των δύο παραπάνω προσκυνημάτων στις Παναγίες του Πηλίου. Το Πήλιο είναι το βουνό της θάλασσας, καθώς περιστοιχίζεται τόσο από τα πιο ήρεμα νερά του Παγασητικού, όσο και από τα φουρτουνιασμένα του Αιγαίου, σαν η ραχοκοκαλιά της μαγνησιώτικης χερσονήσου. Αλλά και ο ίδιος ο Λιάπης, πραγματικός λάτρης της θάλασσας, δεν θα μπορούσε να αφήσει απ’ έξω κάποιες ονομαστές θαλασσινές Παναγίες του τόπου του.
***
Επειτα από τη διαδρομή σε 21 Παναγίες του Πηλίου, ακολουθούν τρία παρεμφερή κείμενα με γενικότερες αναφορές για τις τοπικές και όχι μόνο Παναγίες. Επειδή οι επιμελητές δεν επιθυμούσαν να κάνουν επιλογή, αποκλείοντας κάποιο άρθρο, συμπεριέλαβαν και τα τρία με γενικό τίτλο «Παραλλαγές στο ίδιο θέμα», μιας και αρκετά σημεία τους συμπίπτουν, δηλαδή παρουσιάζονται επαναλήψεις και επικαλύψεις. Τα τρία κείμενα επιγράφονται: α) «Η Παναγία με τα χίλια πρόσωπα», β) «Η άμωμη μάνα του κόσμου» και γ) «Ωρες Δεκαπενταύγουστου – Η Παναγία των Ελλήνων». Πρόκειται για δύο άρθρα και μια ομιλία με αφορμή την εορτή του Δεκαπενταύγουστου. Κοινός θεματικός τους άξονας η λατρεία του κόσμου προς την Παναγία και τα αναρίθμητα προσκυνήματα και προσωνύμιά της, που συναντούμε στο Πήλιο και παντού. Ειδικά στο θέμα των προσωνυμίων παρουσιάζονται με τον πιο πειστικό τρόπο η βαθιά πίστη του λαού και η προσφυγή στη μητέρα του Θεού, που είναι και μάνα όλων μας. Απαριθμεί και κατηγοριοποιεί ο Λιάπης δεκάδες προσωνύμια, κάτι που κάνει και στον πρόλογο του βιβλίου. Να σημειώσουμε πως ο μακαριστός Μητροπολίτης Κορίνθου Παντελεήμων Καρανικόλας, στο βιβλίο του «Θεομητορικά Προσωνύμια» έκδοση Αποστολικής Διακονίας, 2007, συγκεντρώνει από πολυάριθμη σειρά πηγών 23.564 ονομασίες της Παναγίας, που συναντιούνται σε ορθόδοξα προσκυνήματα παγκοσμίως. Από τις Παναγίες του Πηλίου συμπεριλαμβάνει τις Λαμπηδόνα, Πορταρέα, Μακρινίτισσα, Ράσοβα, Τρύπα, δεν καταγράφει όμως τη Δουρκιά και του Μεγαλογένη, που παρουσιάζει ο Κ. Λιάπης.
***
Η επιστημονικότητα και το «ειδικό βάρος» ενός βιβλίου κρίνονται πάντοτε από την πλούσια και εν πολλοίς σπάνια βιβλιογραφία, στην οποία στηρίχθηκε. Αυτό αποδεικνύεται και στις «Παναγίες του Πηλίου» με 225 αναφορές συγγραφέων και έργων.
Η κ. Ελένη Λιάπη είχε την ευγενή καλοσύνη να μου στείλει ένα αντίτυπο του βιβλίου, κάτι που αποτελεί προσωπικά μεγάλη τιμή, ως επιβεβαίωση της πολύχρονης καλής γνωριμίας και συνεργασίας που είχα με τον πατέρα της, κυρίως στο πλαίσιο της κοινής μας θητείας για κάμποσα χρόνια στο Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών, αλλά και σε δημοσιεύματα στο περιοδικό Πλώρη. Ακόμη δεν λησμονώ που πάντοτε μου έδινε πρόθυμα τις συμβουλές του, όταν του το ζητούσα και με είχε βοηθήσει σημαντικά στις πρώτες μου «συγγραφικές» απόπειρες. Την ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή.
Πριν λίγες μέρες συμπληρώθηκε ένας χρόνος από την εκδημία του Κώστα Λιάπη. Τούτο το ταπεινό δημοσίευμα, πέρα από βιβλιοπαρουσίαση, ας θεωρηθεί και ως ένα μικρό πνευματικό μνημόσυνο για την προσφορά του.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
