ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Πίνακες με θέματα από τα χρόνια 1940-’44: Ο Ν.Χριστόπουλος και τα πολεμικά του πλοία

πίνακες-με-θέματα-από-τα-χρόνια-1940-44-ο-ν-χ-832678

Ο λαϊκός ζωγράφος του Βόλου, Νίκος Χριστόπουλος (1880 – 1967), στη διάρκεια της 87χρονης ζωής του γνώρισε όλα τα σπουδαία γεγονότα, που συνέβησαν σε αυτά τα χρόνια και σημάδεψαν την ιστορία του τόπου. Γεννημένος έναν χρόνο πριν από την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην ελληνική επικράτεια, έζησε νεαρός την οδυνηρή περιπέτεια του 1897, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τη δύσκολη περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του φθοροποιού Εθνικού Διχασμού, τη Μικρασιατική Καταστροφή με την έλευση των προσφύγων και σε προχωρημένη ηλικία τον πόλεμο του 1940 – ‘41 και την Κατοχή, αλλά και τον τραγικό Εμφύλιο που ακολούθησε για να «προλάβει» τις τελευταίες μέρες του βίου του και τη χούντα των συνταγματαρχών, καθώς αποβίωσε στις 15/5/1967. Ολα ετούτα σε συνδυασμό με άλλα αμιγώς προσωπικά του περιστατικά αιτιολογούν τον τίτλο, που προτάσσει στα τρία από τα εφτά τετράδια των απομνημονευμάτων του: «Διάφορα επισόδια από τον πολιτάραχο βίο μου».

Στις καταγραφές των αναμνήσεών του περισσότερο στέκεται σε δύο σημαδιακά ιστορικά γεγονότα: α) Τον πόλεμο του 1897 με την κατάληψη του Βόλου και τη διαφυγή της οικογένειάς του στη Μιτζέλα και β) την περίοδο 1940 – ‘44. Αντίθετα, τις άλλες ιστορικές στιγμές τις ξεπερνά είτε συνοπτικά και επιγραμματικά, είτε δεν τις μνημονεύει καθόλου (Εμφύλιος).

***

Η περίοδος 1940 – ’44, πέρα από την καταγραφή έξι περιστατικών, ενέπνευσε και εικαστικά τον Χριστόπουλο, καθώς αποτυπώνει σε πίνακές του θέματα από αυτά τα χρόνια. Επειδή, σύμφωνα με την τεκμηριωμένη γνωμάτευση του Κίτσου Μακρή, η θαλασσογραφία, στη λαϊκή ζωγραφική, είναι πλοιογραφία κυρίως, ο Βολιώτης δημιουργός, ακολουθώντας πιστά τον κανόνα, απεικονίζει με το χρωστήρα του πολεμικά πλοία, που έδρασαν σε διάφορες εποχές και βέβαια την περίοδο 1940 – ‘44. Τα πολεμικά καράβια με την ελκυστική, δυναμική τους θωριά, αλλά και τη σύνδεσή τους με ιστορικά γεγονότα και περιφανείς νίκες, πάντοτε υπήρξαν προσφιλή ζωγραφικά θέματα και στους λαϊκούς καλλιτέχνες περισσότερο. Οι πίνακες αυτής της θεματολογίας (1940 – ‘44) του Χριστόπουλου δεν είναι παραπάνω από δέκα, αλλά δείχνουν τη διάθεσή του να αποτυπώσει γεγονότα μιας σημαντικής ιστορικής περιόδου.

***

Αν ακολουθήσουμε τη χρονική ροή των γεγονότων στα χρόνια 1940 – ‘44, παρουσιάζουμε πρώτο τον πίνακα, που απεικονίζει το τραγικό γεγονός που προηγήθηκε του πολέμου ή της «επίσημης» έναρξής του για την Ελλάδα, δηλαδή τον άνανδρο, ύπουλο και ανίερο τορπιλισμό του εύδρομου «Ελλη» τον Δεκαπενταύγουστο του 1940 στην Τήνο. Ο ζωγράφος σε μια σχετικά απλοϊκή παρουσίαση, εμφανίζει σε πρώτο πλάνο, στο κάτω δεξιό μέρος της σύνθεσης, το άτυχο πλοίο την ώρα που δέχεται την τορπίλη. Το πάνω μισό του πίνακα καλύπτουν η προκυμαία και η χώρα του νησιού, όπου δεσπόζει επιβλητικός και ευμεγέθης ο ναός της Παναγίας. Αριστερά, μικρά ιστιοφόρα επιχειρούν να διαφύγουν, καθώς σημειώνεται η έκρηξη. Η λεζάντα του έργου γράφει: «Ο τορπυλισμός της Ελλης στην Τήνο», στο κάτω αριστερό μέρος, ενώ επάνω δεξιά υπάρχει η υπογραφή του ζωγράφου: «Ν. Α. Χριστόπουλος. Πευκάκια Βόλου». Οι διαστάσεις του είναι 35×25 εκ. και δεν έχει χρονολογία δημιουργίας.

***

Ο Χριστόπουλος φαίνεται πως ελκύεται περισσότερο από τα επιβλητικά, κομψά και ταχύπλοα αντιτορπιλικά της περιόδου 1940 – ‘44, τα οποία και παρουσιάζει συνήθως σε πράσινο χρώμα, που βέβαια δεν ταιριάζει με το παραδοσιακό φαιό ή τις χρωματικές παραλλαγές για λόγους κάλυψης. Η εξήγηση αυτής της προτίμησης δίνεται και πάλι από τον Κίτσο Μακρή στο μελέτημά του «Η ναυτική πολεμική μας ιστορία στη λαϊκή ζωγραφική», που επισημαίνει: «… Αντίθετα στο χρώμα των πλοίων (σ.σ. ο ζωγράφος Χριστόπουλος) δεν μένει καθόλου πιστός στην πραγματικότητα. Το πολεμικό ζωγραφίζεται σκούρο πράσινο και με βαθιούς τόνους τα εμπορικά σκάφη. Εδώ πια στον ρόλο του αφηγητή επεμβαίνει ο ζωγράφος, που αγαπάει τις έντονες αντιθέσεις. Αν από την άποψη της ναυτικής τακτικής επιδιώκεται η εξομοίωση του χρώματος των πλοίων με το γαλάζιο της θάλασσας, από την πλευρά του καλλιτέχνη ενδιαφέρει η τονική διαφορά…» (Βήματα, εκδ. Κέδρος, 1978, σελ. 140 – 143). Τα εικονιζόμενα πλοία άλλοτε είναι συγκεκριμένα με αναγραφή του ονόματός τους και άλλοτε ανώνυμα.

***

Σε πίνακα του 1947 απεικονίζεται το αντιτορπιλικό Αδρίας. Οπως φαίνεται, όμως, δεν πρόκειται για το ένδοξο πλοίο, που κατάφερε να ταξιδέψει από το Αιγαίο στην Αλεξάνδρεια με κομμένη πλώρη, έπειτα από πρόσκρουση σε νάρκη το 1943, αλλά για εκείνο που το αντικατέστησε και μας είχε παραχωρηθεί, όπως και το πρώτο, από το βρετανικό ναυτικό, το 1946. Η λεζάντα του πίνακα (διαστ. 43×33 εκ.) γράφει: «Αδρίας 1947» με τα αρχικά Ν.Α.Χ. του δημιουργού. Το πλοίο φέρει πλευρικό αριθμό 01, αλλά πρόκειται περί λάθους του ζωγράφου, αφού ο δεύτερος Αδρίας είχε 02/06, ενώ ο πρώτος το γνωστό L67. Οπωσδήποτε το κατόρθωμα του πρώτου Αδρία αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης του λαϊκού καλλιτέχνη.

***

Τα κατορθώματα των πολεμικών πλοίων λειτουργούν βέβαια ως κίνητρο απεικόνισής τους. Γι’ αυτό τον λόγο και ο Χριστόπουλος φιλοτέχνησε το αντιτορπιλικό Πίνδος καταγράφοντας και τη σπουδαία επιτυχία του στη λεζάντα του πίνακα: «Το αντιτορπιλικό μας Πίνδος που κατάστρεψε το γερμανικό υποβρύχιο BrigittaU458». Επεται η χρονολογία του έργου, 1953 με τα αρχικά Ν.Α.Χ. του δημιουργού. Το Πίνδος ήταν το πρώτο αντιτορπιλικό τύπου Hand, που παραχωρήθηκε από το βρετανικό ναυτικό το 1942, στο οποίο κι επιστράφηκε το 1959. Στις 22/8/1943 ως συνοδό νηοπομπής βύθισε το υποβρύχιο U458. Το όνομα Brigitta είναι λάθος και αφορά σε άλλο πλοίο, τη θαλαμηγό του Ευγενίδη που είχαν μετατρέψει σε ανθυποβρυχιακό σκάφος οι Γερμανοί με στοιχεία UJ2102. Επίσης το πλοίο στον πίνακα φέρει τον αριθμό 65, που ήταν ο αρχικός του (L65) και κατόπιν είχε τον 72. Διαστάσεις πίνακα 43×33 εκ.

***

  • Ο Χριστόπουλος απεικονίζει και ένα από τα παλιότερα αντιτορπιλικά – τορπιλοβόλα, το «Σφενδόνη», το οποίο συμμετείχε και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επιστρέφοντας πάλι στην Ελλάδα, το 1944. Ο ζωγράφος σημειώνει την πολυετή δράση του πλοίου στη λεζάντα του πίνακα: «Σφενδόνη. Από τα ενδοξότερα αντιτορπιλικά των πολέμων 1912 – 1956». Ακόμη παρατίθεται η περιττή επισήμανση «Λαϊκή Τέχνη» και ακολουθεί η υπογραφή του ζωγράφου Ν. Α. Χριστόπουλου – Πευκάκια με τη χρονολογία δημιουργίας, 1963. Διαστ. 29×18 εκ. Το εν λόγω πλοίο εντάχθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό το 1907 και παροπλίστηκε το 1945, όντας το μοναδικό αυτού του τύπου που επιβίωσε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

***

Εκτός από τον πίνακα με τον τορπιλισμό του εύδρομου Ελλη, υπάρχει ακόμη μια ευρύτερη σύνθεση με θέμα από τα χρόνια του πολέμου 1940 – 1944. Πρόκειται για το έργο με τίτλο «Συνοδεία νηοπομπής στο πέλαγος – 1941» διαστάσεων 43×31, χωρίς υπογραφή του δημιουργού. Το 1941, πιθανόν ν’ αποτελεί και χρόνο φιλοτέχνησής του. Εδώ απεικονίζεται σε πρώτο πλάνο και πιο ευμέγεθες αντιτορπιλικό, ενώ ακολουθούν εμπορικά πλοία. Αριστερά, στο βάθος φαίνεται και άλλο συνοδό πολεμικό πλοίο. Χαρακτηριστικός πίνακας, ενδεικτικός των συνθηκών νηοπομπών, στα δύσκολα εκείνα χρόνια.

***

Ανώνυμο πλοίο (αντιτορπιλικό) εικονίζεται και στον πίνακα «Το ένδοξον Ναυτικό μας». Πρόκειται για τη μόνη φορά, που το πολεμικό ζωγραφίζεται με το κανονικό φαιό του χρώμα. Ο πίνακας, διαστάσεων 43×33 εκ., φέρει χρονολογία 1953 και τα αρχικά Ν. Α. Χ, του δημιουργού.

***

«Τα δοξασμένα αντιτορπιλικά μας κατά τον πόλεμο του 1941» τιτλοφορείται ο πίνακας διαστ. 38×30 εκ., που απεικονίζεται ανώνυμο πολεμικό πλοίο στο προσφιλές πράσινο χρώμα του λαϊκού καλλιτέχνη. Στο άνω αριστερό μέρος υπάρχουν η περιττή επισήμανση «Λαϊκή Τέχνη», η υπογραφή «Ν.Α. Χριστόπουλου, Πευκάκια Βόλου» και οι χρονολογίες «1880 – 1963», έτη γέννησης του ζωγράφου και δημιουργίας του έργου, αντίστοιχα.

***

Αλλη μια παρουσίαση ανώνυμου αντιτορπιλικού στον πίνακα διαστ. 30×28 εκ. με τη λεζάντα «Από τα ιστορικά αντιτορπιλικά μας, στους πολέμους ‘40 – ‘44», που χαρακτηρίζεται από εμφανή ιδιαιτερότητα: Το λευκό χρώμα του πλοίου! Αγνωστο πώς προέκυψε η συγκεκριμένη χρωματική επιλογή. Κι εδώ στο άνω δεξιό μέρος του πίνακα έχουμε την ίδια υπογραφή με τον προηγούμενο: «Λαϊκή Τέχνη Ν.Α. Χριστοπούλου, Πευκάκια. 1880 – 1963».

***

Ανάμεσα στα πολεμικά πλοία του λαϊκού ζωγράφου υπάρχει και το έργο διαστ. 42×32 με το δοξασμένο θωρηκτό Γ. Αβέρωφ, το οποίο, όπως είναι γνωστό, αν και ξεπερασμένης τεχνολογίας και μειωμένης μαχητικότητας, συμμετείχε ενεργά σε επιχειρήσεις στα χρόνια του μεγάλου πολέμου, που μάλιστα αντεπεξήλθε με επιτυχία. Η περιπετειώδης διαφυγή του από τον Ναύσταθμο κατά την είσοδο των Γερμανών, τον Απρίλιο του 1941 με τον κατάπλου του στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, αποτέλεσε την πρώτη υπό πολεμικές συνθήκες αποστολή εκείνη την περίοδο. Ακολούθως τα έτη 1941 – ‘42 συμμετείχε σε αποστολές στην Ερυθρά Θάλασσα και κυρίως στον Ινδικό Ωκεανό ως συνοδό πλοίο νηοπομπών φθάνοντας ίσαμε την Κεϋλάνη και τις Ινδίες. Το ένδοξο θωρηκτό επιβίωσε του πολέμου για να επιστρέψει πανηγυρικά τον Οκτώβριο του 1944 στην Ελλάδα. Στον πίνακα του Χριστόπουλου το πλοίο απεικονίζεται μαύρο, ενώ πλέει με πάσα δύναμη σημαιοστολισμένο. Στο κάτω μέρος υπάρχει η αναγραφή: «Γ. Αβέρωφ το καύχημα της Ελλάδος Ν.Α.Χ., 1910 – 1952» Οι χρονολογίες αφορούν στα έτη καθέλκυσης του πλοίου και της δημιουργίας του πίνακα αντίστοιχα, όταν πλέον είχε επέλθει ο παροπλισμός του.

***

Ακόμη ο Βολιώτης δημιουργός ζωγράφισε και το εκπαιδευτικό πλοίο του πολεμικού ναυτικού, το ατμοκίνητο ιστιοφόρο «Αρης», που χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως νοσοκομειακό και ακολούθως εγκαταλείφθηκε στον Ναύσταθμο, το 1941. Οι Γερμανοί το ενέταξαν στις δυνάμεις τους πάλι ως πλωτό νοσοκομείο για να βυθιστεί τον Δεκέμβριο του 1942 από συμμαχικά πλοία στις ακτές της Τυνησίας. Ο πίνακας διαστ. 42×32 εκ. γράφει: «Αρις 1921 -1941» χωρίς υπογραφή και ημερομηνία φιλοτέχνησης. Το έτος 1921 είναι λάθος, μιας και το πλοίο εντάχθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό το 1928.

***

Βέβαια ο Ν. Χριστόπουλος ζωγράφισε και ελληνικά πολεμικά πλοία άλλων εποχών, όπως της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 (Αρης Τσαμαδού, Καρτερία κα.) αλλά και μεταγενέστερα του 19ου και 20ού αιώνα (τα θωρηκτά Υδρα, Σπέτσες, Ψαρά, το καταδρομικό Ελλη, το εύδρομο Ναύαρχος Μιαούλης, τη μοίρα των «ποταμών», το υποβρύχιο Δελφίν). Ακόμη φιλοτέχνησε και πολεμικά ξένων χωρών.

***

Εκτός όμως από τα πολεμικά καράβια της περιόδου 1940 – ‘44, ο Βολιώτης λαϊκός ζωγράφος απεικόνισε και τουριστικό ιστιοφόρο, που έπεσε θύμα του ανηλεούς πολέμου. Πρόκειται για τον πίνακα διαστ. 36×33 εκ., χωρίς χρονολογία που φέρει την εξής λεζάντα: «Το όμορφο γιώτ που τορπίλισαν στην Κατοχή» Στο άνω δεξιό μέρος του πίνακα παρατίθεται και η συνήθης υπογραφή του δημιουργού: «Ν.Α. Χριστόπουλος Πευκάκια Βόλου». Χρήσιμη θα ήταν κάποια επιπλέον πληροφόρηση για το συμβάν ως συμβολή και στη ναυαγιακή ιστορία του τόπου μας. Δεν διευκρινίζεται αν η βύθιση προήλθε από γερμανικό ή συμμαχικό υποβρύχιο.

***

Ετούτοι είναι οι πίνακες του Ν. Χριστόπουλου με θεματολογία από την πολεμική περίοδο 1940 – ‘44. Να σημειώσουμε ότι οι έξι ανήκουν στην πρώτη περίοδο της δημιουργίας του, δηλαδή πριν το 1955, όταν ακόμη δεν ασχολιόνταν συστηματικά με τη ζωγραφική. Οι υπόλοιποι είναι μετά την παραπάνω χρονιά, αφότου ο Χριστόπουλος, 75 χρόνων πια, σταμάτησε την εργασία στο ναυπηγείο (ταρσανά) και αφοσιώθηκε αποκλειστικά στην αγαπημένη του ενασχόληση. Εικαστικές αποτιμήσεις και άλλες τεχνοκριτικές προσεγγίσεις αποτελούν αντικείμενο των ειδικών μελετητών. Εμείς οριοθετούμε την παρουσίαση των πινάκων με θεματολογία από τα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής (1940 – ‘44) σε μια απλή, αλλά πλήρη καταγραφή, με επετειακή στόχευση, λόγω της επικείμενης επετείου της 28ης Οκτωβρίου 1940, 80 ακριβώς χρόνια μετά.

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου