Εξακολουθεί να μας εκπλήσσει ευχάριστα η Φιλολογική Ιστορική Αρχαιολογική και Λαογραφική Εταιρεία Θεσσαλίας (Φ.Ι.Α.Λ.Ε.Θ.) με την ετήσια έκδοση του επιστημονικού περιοδικού συγγράμματός της «Θεσσαλικά Μελετήματα», που αισίως έφθασε στον 9ο τόμο, γεγονός το οποίο χαρακτηρίζεται αναμφίβολα ως σπουδαία επιτυχία, αν αναλογιστούμε τα αξεπέραστα πολλές φορές εμπόδια (κυρίως οικονομικά) που αναφύονται, επηρεάζοντας αρνητικά κάθε φιλότιμη απόπειρα πολιτιστικού – πνευματικού εγχειρήματος. Κόντρα στις κάθε μορφής αντιξοότητες, προλαβαίνοντας και τις επιπτώσεις του κορονοϊού, η ΦΙΑΛΕΘ κυκλοφόρησε και πάλι τον κατ’ έτος τόμο της με δέκα πρωτότυπες και ενδιαφέρουσες μελέτες (σ.σ. 204) που εντάσσονται θεματολογικά στις επιστήμες της Φιλολογίας (2), της Ιστορίας (7) και της Αρχαιολογίας (1), μια προσπάθεια που σιγά σιγά γίνεται θεσμός στα εκδοτικά θεσσαλικά δρώμενα. Πάντοτε η ίδια προσεγμένη σκληρόδετη έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Κ. και Μ. Αντ. Σταμούλη καθιστά τη σειρά των «Θεσσαλικών Μελετημάτων» πανομοιότυπη κι ευπαρουσίαστη που κοσμεί κάθε βιβλιοθήκη χάρη στην εσωτερική και εξωτερική της ποιότητα. Τα εύσημα ανήκουν βέβαια στο ακούραστο και δημιουργικό Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας και ιδιαίτερα στους κ.κ. Χαρ. Στεργιούλη πρόεδρο και Θεόδωρο Νημά μέλος, καταξιωμένο και άοκνο ερευνητή της θεσσαλικής ιστορίας. Για την επιστημονικότητα και το υψηλό επίπεδο των εμπεριεχόμενων μελετών στον 9ο τόμο των Θ.Μ. εχέγγυο αποτελεί η παρουσία της Επιστημονικής Συντακτικής Επιτροπής που απαρτίζεται από δέκα καταξιωμένους πανεπιστημιακούς καθηγητές.
***
Στην ενότητα Φιλολογία καταχωρίζονται δύο μελέτες.
Η πρώτη ανήκει στον κ. Χαράλαμπο Στεργιούλη, φιλόλογο, δρ. βυζαντινής φιλολογίας και πρόεδρο της ΦΙΛΑΛΕΘ, με τίτλο: «Το Σχήμα της Επαναφοράς στον Εγκωμιαστικό Λόγο του Δημητρίου Τάλανος προς τους Οσίους Κτίτορες της Ι.Μ. Βαρλαάμ Μετεώρων Νεκτάριο και Θεοφάνη» (σελ. 7-14). Ο λόγιος ιερομόναχος Δημήτριος ο Τάλας συνέθεσε «Υπόμνημα εγκωμιαστικόν…» για τους πνευματικούς του πατέρες και κτήτορες της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ, αδελφούς Οσίους Νεκτάριο και Θεοφάνη, εξυμνώντας το πλούσιο και θεάρεστο έργο τους. Ο συγγραφέας καταπιάνεται με την παρουσία του σχήματος της Επαναφοράς στο κείμενο του Δημητρίου, επισημαίνοντας όλες τις περιπτώσεις που δείχνουν άλλωστε και την μόρφωσή του. Όπως είναι γνωστό στο σχήμα της επαναφοράς ή επανάληψης επαναλαμβάνονται ίδιες λέξεις ή εκφράσεις, ώστε ο λόγος ν’ αποκτά δύναμη, χάρη, ρυθμό και παραστατικότητα. Προτάσσονται σύντομα βιογραφικά στοιχεία για τους δύο Οσίους αδερφούς.
Επεται η μελέτη «Ο συμβολισμός της Αττικής διαλέκτου σύμφωνα με τον λόγιο παιδαγωγό Στέφανο Κομμητά» (σελ. 15-22), του κ. Δημοσθένη Α. Χατζηλέλεκα δ.φ – κοιν. ανθρωπολόγου, σλαβολόγου που διερευνά το έργο και την προσωπικότητα του εν λόγω λογίου κι εκπροσώπου του Ελληνικού Διαφωτισμού από τους Κωφούς του Αλμυρού που παραμένει σχετικά άγνωστος. Στην παρούσα εργασία ο συγγραφέας καταρρίπτει τους ισχυρισμούς που άκριτα έχουν επικρατήσει αποδίδοντας συντηρητικές και αδιάλλακτες απόψεις στον Κομμητά και παράλληλα αποδεικνύει τη βούλησή του για τη διάδοση και γνωστοποίηση της αρχαίας αττικής διαλέκτου στην Ευρώπη ως «μεγαλειώδες ιδανικόν». Μια τέτοια προσπάθεια από τη μία θα προκαλούσε του ευρωπαίους να αντιμετωπίσουν με συμπάθεια τις προσδοκίες των υπόδουλων Ελλήνων κι από την άλλη θ’ αποτελούσε τη βάση για τη δημιουργία μιας σωστής και ενιαίας σύγχρονης γλώσσας, αποδεκτής από το λαό, μακριά από τις επιμέρους διαλέκτους με ασάφειες και ακρότητες.
***
Στην ενότητα Ιστορία, που παρατίθενται και οι περισσότερες μελέτες – εφτά τον αριθμό – προτάσσεται ετούτη του κ. Νικ. Παύλου, ιστορικού – θεολόγου με τίτλο: «Παραολύμπιες λατρείες της Αχαΐας Φθιώτιδας. Ο ‘’απολιθωμένος δράκων’’ της Κρεμαστής Λάρισας» (σελ. 25-33). Ευρήματα απολιθωμένου (;) δράκοντα στην περιοχή της ελληνιστικής πόλης Κρεμαστή Λάρισα στις νοτιοανατολικές παρυφές της Οθρης, προκαλούν ερευνητικό ενδιαφέρον, μιας και η αναφερόμενη πόλη παραμένει σχετικά άγνωστη. Ανάλογες παραστάσεις με δράκοντες και ερπετά εντοπίζονται πολλές στην αρχαιότητα. Στην περιοχή της Οθρης υπήρχαν πολλά φίδια και τέτοιες παραστάσεις έχουν χαρακτήρα αποτροπής ή ευμένειας για τα επικίνδυνα ερπετά.
Ακολουθεί η μελέτη του κ. Θεόδωρου Α. Νημά, φιλόλογου δρ. Ιστορίας της Εκπαίδευσης: «Οι χριστιανικοί και μουσουλμανικοί συνοικισμοί των Τρικάλων κατά την Οθωμανική απογραφή του 1454 – 55: Πληθυσμός, επαγγέλματα, παραγωγή, φόροι, ονόματα κατοίκων». (σελ. 35 – 54). Διείσδυση στα δύσκολα και σκοτεινά χρόνια της πρώιμης τουρκοκρατίας επιχειρεί γι’ άλλη μια φορά ο ακάματος ερευνητής, ανιχνεύοντας άγνωστο αρχειακό υλικό από μια απογραφή στην περιοχή των Τρικάλων εκείνα τα χρόνια. Πρόκειται γιασυνέχεια της ανάλογης έρευνας που παρουσιάστηκε στον 8ο τόμο των Θ.Μ. Τα ενδιαφέροντα ευρήματα αποκαλύπτουν πλούσια στοιχεία πτυχών της κοινωνικής ζωής και των δραστηριοτήτων των κατοίκων στα Τρίκαλα στα μέσα του 15ου αιώνα. Αποδίδεται μια διαφωτιστική εικόνα για την επικρατούσα κατάσταση: πληθυσμιακή καταγραφή, ασχολίες, οικονομία, παραγωγή, φορολογία και παράθεση ανθρωπονυμίων. Πρόκειται για πρωτογενή έρευνα με άγνωστες πληροφορίες από αρχειακό υλικό.
Στη μελέτη «Η νομική αντιμετώπιση ζητημάτων έκδοσης αδειών γάμου την περίοδο 1700 – 1712 κατά τον Α’ Κωδ. Τρίκκης» (σελ. 55-76) του κ. Βασ. Π. Σακαρίκου, δικηγόρου – ιστορικού, διερευνάται το ζήτημα της νομιμοποίησης της εκτέλεσης γάμων στην αναφερόμενη περίοδο, όπως άλλωστε φαίνεται και από τον τίτλο. Η νομιμότητα του γάμου αλλά και της μνηστείας, κατά την τουρκοκρατία καθορίζονταν από το βυζαντινό δίκαιο με τις Νεαρές του Λέοντος του Σοφού και άλλων αυτοκρατόρων, σε συνδυασμό με τους ιερούς κανόνες, όπως είχαν αυτοί συγκροτηθεί τον 14ο αιώνα. Με την πάροδο του χρόνου οι διατάξεις της εκκλησίας υπερίσχυσαν των νόμων της πολιτείας που περιήλθαν σε αδράνεια. Ο συγγραφέας ανάμεσα στ’ άλλα άκρως ενδιαφέροντα, μνημονεύει και δεκατρείς περιπτώσεις κωλύματος του γάμου κυρίως για κάποια συγγενική σχέση έστω και μακρινή μεταξύ των υποψήφιων συζύγων. Ακολούθως αναλύονται οι δύο άδειες γάμου που υπάρχουν στον κώδικα, ως χαρακτηριστικά παραδείγματα του ζητήματος.
Ο αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Αντώνης Σμυρναίος στη μελέτη του: «Ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός και οι ξένες θρησκευτικές προπαγάνδες: ‘’Επιστολή Αυτοσχέδιος και Αδελφική’’ (1851)» (σελ. 77-90), προσεγγίζει πάλι το ζήτημα των ετερόδοξων θρησκευτικών αποστολών (καθολικών και προτεσταντικών) που μέσω της εκπαίδευσης επιχειρούσαν προσέλκυση πιστών, συρρικνώνοντας την Ορθοδοξία. Η επιστολή του ιερομόναχου και ιατροφιλόσοφου λόγιου Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού στοχεύει στην αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης προτείνοντας ως απόλυτα απαραίτητη τη μόρφωση κληρικών και λαϊκών. Το πρόβλημα της δράσης αυτών των ξένων αποστόλων προέκυπτε ιδιαίτερα σοβαρό γι’ αυτό και «δικαιολογείται» το αδιάλλακτο ύφος της επιστολής. Ο κ. Σμυρναίος προσεγγίζει το κείμενό της ερμηνεύοντας τις θέσεις της ενώ παρέχει και ενδιαφέροντα στοιχεία για τις δραστηριότητες των διάφορων θρησκευτικών αποστολών στον ελλαδικό χώρο εκείνης της εποχής. Ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός (1774 ή 1777 – 1853) υπήρξε μια σημαντική πνευματική μορφή με πλούσιο συγγραφικό έργο.
«Φίλιππος Ιωάννου: ο λόγιος επαναστάτης και οι απαρχές της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος», επιγράφεται η μελέτη της κ. Αικατερίνης Ζαμπανιώτη, εκπαιδευτικού (σελ. 91-127). Ο Ζαγοριανός λόγιος Φίλιππος Ιωάννου θεωρείται μια σημαντική προσωπικότητα που η προσφορά του ίσως δεν έχει ακόμη διερευνηθεί και αποτιμηθεί σε όλο της το εύρος, πέρα από επιμέρους ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις. Εδώ επιχειρείται μια πιο εκτενής παρουσίαση όπου η συγγραφέας εστιάζει την έρευνά της στην συμβολή του Φιλίππου Ιωάννου στην οργάνωση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στα πρώτα βήματα του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Εκπρόσωπος του Ελληνικού Διαφωτισμού, αν και αρχαϊστής, έχει να επιδείξει συνεχές και δημιουργικό έργο. Προηγήθηκαν βέβαια η συμμετοχή του στην Φιλική Εταιρεία και στην ελληνική επανάσταση, τόσο στη Μολδαβλαχία όσο και στον ελλαδικό χώρο για να καταλήξει συνεργάτης του Μιαούλη και δάσκαλος των παιδιών του. Ακολούθησε μια πολυετής πορεία στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης με ανάληψη της έδρας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η μελέτη πλαισιώνεται από ενδιαφέρον αρχειακό και φωτογραφικό υλικό.
Ακολουθεί η μελέτη του κ. Αλέξανδρου Χ. Γρηγορίου, ερευνητή: «Οθωμανοί ευεργέτες και δωρητές των ιερών ναών της εκκλησιαστικής περιφέρειας Λαρίσης (1423-1923)» (σελ.129-140). Πρόκειται για αξιόλογη έρευνα – εισήγηση σε συνέδριο – όπου αποκαλύπτονται ενδιαφέροντα στοιχεία για την θετική παρουσία οθωμανών στην περιοχή της Λάρισας που προσέφεραν στον τόπο με δωρεές σε χριστιανικούς ναούς. Αναφέρονται πέντε οθωμανοί που διέθεταν σημαντική κτηματική περιουσία και έζησαν και στα χρόνια της προσάρτησης της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, αφήνοντας καλή υστεροφημία με τις συνεισφορές τους. Η παρούσα αναφορά, τμήμα ευρύτερης μελέτης, αποκαλύπτει μια άγνωστη πτυχή στις… ελληνοτουρκικές σχέσεις. Σύμφωνα δε με τον συγγραφέα υπάρχουν και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις με ευεργεσίες οθωμανών σε διάφορες περιοχές, που σκόπιμα έχουν περιέλθει στη λήθη.
Ο γράφων στη μελέτη του «Ναυάγια πλοίων στις θάλασσες του νομού Μαγνησίας. Μια πρώτη καταγραφή 1905-1963» (σελ. 141-151) διερευνά τις περιπτώσεις πλοίων που ναυάγησαν στον Παγασητικό, τις ακτές του ανατολικού Πηλίου και τις Β. Σποράδες. Απαριθμούνται συνολικά 11 ναυάγια, κάποια από τα οποία υπήρξαν οδυνηρές τραγωδίες, από τις αρχές του 20ου αιώνα έως τα μέσα περίπου της δεκ. του 60’, απότομα κυρίως των δυσμενών καιρικών συνθηκών αλλά και διαφόρων απρόβλεπτων παραγόντων.
***
Στην ενότητα Αρχαιολογία έχουμε τη μελέτη του κ. Κων/νου Μ. Βαφειάδη, δρ. Βυζαντινής αρχαιολογίας με τίτλο: «Εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας στη μονή του Αγίου και Μεγάλου Μετεώρου. Έργο σταυροφορικού εργαστηρίου» (σελ. 155-166). Ο συγγραφέας προσεγγίζει την παραπάνω εικόνα, επισημαίνοντας πως υπάρχουν και άλλες που ανήκουν στον ίδιο «εικονογραφικό τύπο» και φιλοτεχνήθηκαν στα χρόνια της λατινοκρατίας. Μάλιστα η Παναγία οδηγήτρια του Μεγάλου Μετεώρου πιθανότατα να προέρχεται από «σταυροφορικό εργαστήριο της Ανατολικής Στερεάς».
***
Ακολουθούν οι καθιερωμένες «μόνιμες σελίδες» των ΘΜ, που επίσης παρατίθενται ενδιαφέροντα κείμενα και πληροφορίες – καταγραφές.
– Νεκρολογίες. Καταχωρίζεται νεκρολογία για την απώλεια του Γιώργου Θωμά από τον γράφοντα. Ο Γ. Θωμάς αποβίωσε σε ηλικία 89 ετών στις 3/8/2019 αφήνοντας πίσω του σπουδαίο και πλούσιο έργο καθώς μόχθησε για τουλάχιστον έξη δεκαετίες ερευνώντας στους τομείς της τοπικής λαογραφίας και ιστορίας (σελ. 167-169).
– Θεσσαλική βιβλιογραφία: Περιλαμβάνονται συνολικά 33 βιβλία ή περιοδικά συγγράμματα και έντυπα, των ετών 2017, 2018, 2019, αλλά και παλιότερα που γνωστοποιήθηκαν στη σύνταξη των ΘΜ και έχουν θεσσαλικό ενδιαφέρον ή προέρχονται από θεσσαλούς συγγραφείς (σελ. 170 – 172).
– Βιβλιοκρισίες. Παρουσιάζονται αναλυτικά έξι βιβλία θεσσαλικού, εννοείται, ενδιαφέροντος των: Βασ. Αδρύμη – Σισμάνη, Θανάση Τριανταφύλλου, Κων/νου Μ. Βαφειάδη, Θεοδώρου Α. Νημά και Βασιλικής Νημά από τους Θεόδωρο Α. Νημά, Χαρ. Β. Στεργιούλη, Αθ. Κ. Σιούτα,Νικ. Κατοίκο και Ζαχ. Γ. Ζάχο (σελ. 172 – 192).
– Σχόλια (σελ. 193-201). Σχολιάζονται:α) Συνέδριο της ΦΙΑΛΕΘ: «Κοσμάς ο Αιτωλός και νεοελληνικός διαφωτισμός στη Θεσσαλία κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας» (Χαρ. Στεργιούλης), β) «Η κρίση με την Τουρκία» (Θ. Α. Νημάς), γ) «Αρμάνοι Βλάχοι: Δίκτυα ευημερίας και αγώνα (Ν. Ι. Μέρτζος)».
Τέλος στις σελ. 203-204 υπάρχουν, όπως πάντοτε, οι «οδηγίες προς τους συνεργάτες των ‘’Θεσσαλικών Μελετημάτων’’».
Οι πρωτότυπες κι ενδιαφέρουσες μελέτες που εμπεριέχονται στον 9ο τόμο των «Θεσσαλικών Μελετημάτων» αξίζει και πρέπει να διαβαστούν, τόσο από τον ερευνητή όσο και από κάθε φιλίστορα αναγνώστη που νοιάζεται για το παρελθόν του τόπου του.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
