ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

«Παρά την άκραν της Σηπιάδος…»: Ο Παπαδιαμάντης και οι αντικρινές ακτές της Μαγνησίας

παρά-την-άκραν-της-σηπιάδος-ο-παπα-75170

Ο Παπαδιαμάντης έχει χαρακτηριστεί και ως ένας πιστός και παραστατικός καταγραφέας του τόπου του, τόσο σε ό,τι αφορά στις κάθε μορφής συμπεριφορές των συμπατριωτών του, όσο και του νησιώτικου τοπίου. Οι περιγραφές ειδικότερα των διαφόρων σημείων της Σκιάθου, δοσμένες με αγάπη και ακρίβεια, μας οδηγούν ανεπιφύλακτα στη διαπίστωση πως ο συγγραφέας, αποτυπώνοντας με κάθε λεπτομέρεια εικόνες του γενέθλιου τόπου στα σκιαθίτικα διηγήματά του, είναι ένας γλαφυρός και αυθεντικός τοπιογράφος. Οι αναφορές σκιαθίτικων τοπωνυμίων ιδιαίτερα πολυάριθμες, βεβαιώνουν και αυτή την ιδιότητα του Παπαδιαμάντη.

***

Δεν παραλείπει όμως ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του αυτά να μνημονεύει και τις γειτονικές περιοχές του νησιού του. Η κοντινή νήσος Σκόπελος, η απέναντι Εύβοια και βέβαια η αντικρινή χερσόνησος της Μαγνησίας και του Πηλίου, αυτός ο προστατευτικός βραχίονας, που σαν στοργική αγκαλιά περικλείει και προστατεύει από τις αιγαιοπελαγίτικες εξάρσεις τον «Παγασαίον Κόλπον», αυτό το μοναδικό, όμορο στη Σκιάθο, χερσαίο και μη νησιωτικό έδαφος, αποτελούν συχνές αναφορές στα παπαδιαμαντικά κείμενα, περισσότερο βέβαια η τελευταία.

Επισημαίνουμε πως το τοπωνύμιο Πήλιον συναντιέται συνολικά 17 φορές στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, όχι πολύ λιγότερες από τον γενέθλιο τόπο, τη Σκιάθο (1), σύμφωνα με το σχετικό ευρετήριο στον 5ο τόμο των Απάντων του συγγραφέα, εκδόσεις Δόμος, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Αντίθετα αρκετά λιγότερες είναι οι μνείες των νησιώτικων γειτόνων, της Σκοπέλου και της Εύβοιας (2). Σε ό,τι αφορά στο Πήλιο και τη Μαγνησία γενικότερα, ο Παπαδιαμάντης σημειώνει αρκετά τοπωνύμια από τη Ζαγορά ώς το Τρίκερι κι από τον Παγασητικό ώς τον Αλμυρό, ενώ σε εφτά διηγήματα μνημονεύεται και ο Βόλος. Περισσότερες βέβαια είναι οι καταγραφές τόπων στην αντικρινή από τη Σκιάθο περιοχή, κυρίως από τον Πλατανιά ώς το ακρωτήριο Σηπιάς, το πλησιέστερο σημείο γειτνίασης Μαγνησίας και Σκιάθου.

Εχει θαρρώ ενδιαφέρον να ρίξουμε μια ματιά στις σχετικές περικοπές των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη με τα τοπωνύμια της νοτιοανατολικής «γωνιάς» της μαγνησιακής (ή πηλιορείτικης) χερσονήσου, που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τη Σκιάθο. Μέσα από τις συγκεκριμένες καταγραφές, συχνά αναδεικνύονται, όπως θα δούμε, οι επαφές και οι σχέσεις ανάμεσα σε κατοίκους των δύο τόπων, της περιοχής Προμυριού και της Σκιάθου. Τα διηγήματα παρουσιάζονται με τη χρονική σειρά των πρώτων δημοσιεύσεών τους (3).

  1. 1. Φτωχός Αγιος (Β’, 211 – 1891)

Σε τούτο το διήγημα ο Παπαδιαμάντης μνημονεύει τον γνωστό, επικίνδυνο ύφαλο Μύρμηκα ή Λευτέρη στο μέσον του διαύλου Σκιάθου – Μαγνησίας, στον οποίο είχαν συμβεί, από την αρχαιότητα ακόμη, πολλά οδυνηρά ναυάγια. Είναι γνωστό από τον Ηρόδοτο πως ο Ξέρξης κατά την κάθοδό του το 480 π.Χ., έστησε πάνω στον ύπουλο ύφαλο, αλεώριο, δηλαδή λίθινη στήλη από ογκόλιθους, ώστε να είναι διακριτό το επικίνδυνο σημείο και να διέλθουν με ασφάλεια τα πλοία, μιας και ο στόλος του ήδη είχε υποστεί σοβαρό πλήγμα από κακοκαιρία στις αλίμενες ακτές του Ανατολικού Πηλίου (4). Ο Παπαδιαμάντης σημειώνει και το παλιό, από τα αρχαία χρόνια ακόμη, όνομα, Μύρμηξ, αλλά και το νεότερο, Λευτέρης, για το οποίο είναι η δεύτερη παλιότερη αναφορά που συναντούμε σε σχετικά κείμενα (5):

«Η αγκάλη εκείνη (σ.σ. Ασέληνος), μυστηριώδης και σκοτεινή, εθεωρείτο απαίσιος διά τους τιμίους θαλασσοπόρους. Εχρησίμευεν μόνον διά να εκβράζη η θάλασσα τα πτώματα των πνιγομένων, όσους ο αντικρύ κείμενος Λευτέρης – η περίφημος αύτη ύφαλος ην ο Ηρόδοτος ονομάζει Μύρμηκα και ιστορεί, ότι ο Ξέρξης διέταξε να κτισθή υψηλόν σήμα επ’ αυτής – όσους, λέγομεν, ο Λευτέρης ηλευθέρωνε κατά καιρούς, απαλλάτων τα μεν πλοία του φορτίου, τους δε ναυβάτας του προσκαίρου άχθους της ζωής …» (σελ. 217 – 218).

Να σημειώσουμε πως ο Γιώργος Θωμάς για τις πιθανές αιτιολογήσεις της ονομασίας Λευτέρης, ανάμεσα στ’ άλλα παραθέτει: «Ονομάστηκε Λευτέρης επειδή «λιυτιρών’ τα καράβια» απ’ τη βασανισμένη πορεία τους βουλιάζοντάς τα…» (6), ακολουθώντας, όπως λέει, την προμυριώτικη παράδοση. Ετούτη ταυτίζεται με την αντίστοιχη σκιαθίτικη που αναφέρει πιο πάνω και ο Παπαδιαμάντης.

  1. 2. Βαρδιανός στα Σπόρκα (Β’, 541 – 1893)

Πηλιορείτικα τοπωνύμια παραθέτει ο Παπαδιαμάντης και σ’ ετούτο το εκτενές διήγημά του. Στη σελ. 543 κάνει λόγο για τον Σκιαθίτη ναυπηγό Δημ. Μαθινό που δεχόταν παραγγελίες για κατασκευή σκάφους όχι μόνο από τη Σκιάθο αλλά και από διάφορα μέρη της Μαγνησίας κυρίως: «Πας εμποροπλοίαρχος από το Τρίκερι και από τον Κισσόν, από την Ζαγοράν και τον Λαύκον, κάποτε από το Λιτόχωρον και τα χωρία της Κασσάνδρας…».

Στη σελίδα 565 σημειώνει τα «θωπευτικά» και υποκοριστικά ονόματα με τα οποία προσφωνούσαν οι μητέρες τους γιους τους που διατελούσαν σε καραντίνα σε περιόδους επιδημιών, δείχνοντας την αγάπη, την έγνοια και την τρυφερότητά τους, όταν τους επισκέπτονταν με προφυλάξεις για να τους προσφέρουν τρόφιμα και διάφορα εδέσματα, βελτιώνοντας τη διατροφή τους. Ανάμεσα στις άλλες προσφωνήσεις, σημειώνει: «Εάν εκαλείτο Ευστάθιος, Σταθένιε μου ή Αρέθα μου εκ του ονόματος άρχοντος τινός προεστού της κώμης Προμυρίου του Πηλίου Ορους».

Η αρχοντική οικογένεια Αρέθα, του Προμυριού, όπως θα δούμε και πιο κάτω φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα γνωστή στη Σκιάθο.

  1. 3. Ερως – Ηρως (Γ’, 165 – 1897)

Στενούς δεσμούς που φαίνεται πως είχαν οι σκιαθίτες με το Προμύρι, όπως δείχνεται σε τούτο το διήγημα. Αλλωστε είναι το πλησιέστερο πηλιορείτικο χωριό στο νησί, χάρη στα επίνεια του Πλατανιά και του Κατηγιώργη όπου προσέγγιζαν σκιαθίτικα πλεούμενα και υπήρχε η σχετική διεκπεραίωση κι επικοινωνία. Δεν έλειπαν και τα προξενιά ανάμεσα σε νέους των δύο τόπων, όπως χαρακτηριστικά παρουσιάζεται στο εν λόγω διήγημα.

Αρχικά στη σελ. 170 γράφει ο Παπαδιαμάντης στις σχετικές «πανδρολογικές συζητήσεις»: «Μην την ακούτε, έτσι τα λέει. Απ’ την περηφάνια τς, γιατί θα κάμη καλόν γαμπρό, νοικοκύρη απ’ το Μπρομύρ’…».

Κι αφού έγιναν οι γάμοι στη Σκιάθο ανάμεσα στον μεσήλικα Προμυριώτη γαμπρό και τη νεαρή Αρχόντω, γίνεται λόγος για την οριστική διαμονή του ζευγαριού:

«… Είχεν αποφασισθή ευθύς μετά τον γάμον, άμα εξημέρωνεν, να μβαρκάρουν ο γαμβρός, η νύφη, συνοδευόμενοι από την γραίαν, και να περάσουν πέρα εις τον Πλατανιάν, σιμά εις την Σηπιάδαν άκραν, εις τα χωρία του γαμβρού, εις τα σπίτια του κ’ εις τα νοικοκυριά του…» (σελ. 175).

Τέλος στη σελ. 178 επαναλαμβάνει ο Παπαδιαμάντης για τη διεκπεραίωση στην απέναντι ακτή: «Τους μετέφερε εις την Σηπιάδα άκραν, εις τα χωρία του γαμβρού, εις τα σπίτια του, εις τα νοικοκυριά του…».

Στο παραπάνω διήγημα, το ένα από τα δύο με τις περισσότερες «προμυριώτικες» αναφορές φανερώνονται, όπως είπαμε οι ποικίλες σχέσεις που υπήρχαν ανάμεσα στη Σκιάθο και την αντικρινή περιοχή της Μαγνησίας. Ο Γιώργος Θωμάς στο δημοσίευμά του: «Γάμος Σκιαθίτισσας με Προμιριότη – Στο διήγημα του Παπαδιαμάντη Ερως – Ηρως, με αληθινά πρόσωπα», προσπαθεί να προσεγγίσει αυτά τα υπαρκτά πρόσωπα, του Προμυριώτη γαμπρού και της Σκιαθίτισσας νύφης. Το συνοικέσιο, γράφει ο Θωμάς, πως οργανώθηκε από επώνυμο Προμυριώτη που επίσης είχε νυμφευθεί Σκιαθίτισσα και διέμενε στο νησί.

  1. 4. Το Κρυφό Μανδράκι (Δ’, 163 – 1806)

Στην τοπιογραφία του Παπαδιαμάντη, εκτός από τα διάφορα μέρη του νησιού του καταγράφονται, όπως είπαμε, και οι αντικρινές στεριές της Μαγνησίας. Σε τούτο το διήγημα καταδείχνονται οι εμπορικές σχέσεις σκιαθιτών με κατοίκους των απέναντι ακτών. Ο πορθμέας μπαρμπα – Στάθης Γρούτσος με την παλιά βάρκα του, προσπάθησε να διεκπεραιωθεί στον Πλατανιά προκειμένου να προμηθευτεί αρνιά για τις ανάγκες των συμπατριωτών του μιας κι έφταναν τα Χριστούγεννα, αλλά λόγω του καιρού δεν κατάφερε να διαπλεύσει το μπουγάζι. Ο Πλατανιάς, επίνειο του Προμυριού, ήταν ο κύριος λιμένας προσέγγισης της περιοχής:

«Εκαμψαν το Καλαμάκι, παράπλευσαν τις Κουκουναριές, έφθασαν εις την Αγίαν Ελένην, την δυτικωτέραν ακτήν. Επτά ή οκτώ μιλίων διάστημα. Είχαν να πλεύσουνακόμη άλλον τόσον, διά να φθάσουν εις τον αντικρινόν μικρόν όρμον, τον Πλατανιάν, παρά την άκραν της Σηπιάδος. Αλλ’ εκεί ηύρον τον μαΐστρον κατάμπροστα…». (σελ. 164).

  1. 5. Τα Λιμανάκια (Δ’, 176 – 1907)

Εδώ επίσης σημειώνονται διάφορα τοπωνύμια όπως η Χονδρή Αμμος, που όμως ο Παπαδιαμάντης, προφανώς χάριν της μυθοπλασίας την τοποθετεί μέσα στον Παγασητικό. Αναφέρονται επίσης το Τρίκερι και το Ελαφοκκλήσι (στο ενδιάμεσο Τρίκερι – Χονδρής Αμμου) όπως και άλλες τοποθεσίες (Αϊ Σώστης, Χαμογιαλός κ.ά.) που ίσως κάποια ν’ αποτελούν προϊόν της φαντασίας του συγγραφέα (7). Για το Ελαφοκκλήσι επισημαίνει ο Παπαδιαμάντης ότι «ίσως εκεί ήταν οι Αφέται των αρχαίων» (σελ. 177), μιας και είναι γνωστή η περίπτωση ταύτισης Αφετών – Πλατανιά.

  1. 6. Θάνατος Κόρης (Δ’, 181 – 1907)

Κι εδώ έχουμε καταγραφή φιλικών σχέσεων ανάμεσα σε Προμυριώτες και Σκιαθίτες με ανταλλαγές επισκέψεων, αλλά και την ύπαρξη συνοικεσίων. Ο κυρ Αρέθας, προεστός του Προμυριού και ο κυρ Φλώρος από τη Σκιάθο επέκτειναν την πολύχρονη οικογενειακή τους φιλία με τον αρραβώνα των παιδιών τους του Σταθάκη και της Σεραϊνώς αντίστοιχα. Ο Προμυριώτης γαμπρός, επέστρεψε στο χωριό του με προοπτική επιστροφής λίγους μήνες αργότερα όταν θα γίνονταν ο γάμος, αλλά στο μεταξύ προέκυψε ένα απρόσμενο δράμα. Σε έντονη ενδοοικογενειακή διαμάχη, στο σπίτι της μέλλουσας νύφης, η μητέρα της την καταριέται υποστηρίζοντας τη νύφη της με αποτέλεσμα η κόρη να μαραζώσει και να οδηγηθεί στο θάνατο. Να πως αρχίζει το διήγημα:

«Είχαν παλαιάν ξενιάν ο κυρ Αρέθας από το Μπρομύρι και ο κυρ Φλώρος από την νήσον την αντικρινήν, προεστοί και οι δύο εις τα τερπνά και ωραία χωρίατων. Ο κυρ Φλώρος σπανιώτερον επήγαινεν από την νήσον του εις τα χωρία πέρα, μη λαμβάνων συχνά αφορμήν. Ο κυρ Αρέθας συχνά ήρχετο από μίαν εξοχήν εκεί, από τα κράσπεδα τα ανατολικά του Πηλίου, κ’ επεσκέπτετο την νήσον την αντικρινήν…» (σελ. 180).

Προφανώς πάλι έχουμε να κάνουμε με υπαρκτά πρόσωπα που βεβαιώνουν τις συχνές επαφές κατοίκων των δύο τόπων (8). Παρατηρούμε επίσης τις συχνότερες επισκέψεις του Προμυριώτη προεστού που διεκπεραιώνονταν στη Σκιάθο, όχι από το κυρίως επίνειο του χωριού του, τον Πλατανιά, αλλά από κάποια πλησιέστερη ακραία ακτή, προφανώς τον Κατηγιώργη.

  1. 7. Νεκρός ταξιδιώτης (Δ’, 341 – 1910)

Σε τούτο το ξεχωριστό διήγημά του ο Παπαδιαμάντης παραθέτει και τοπωνύμια του Νοτιοανατολικού Πηλίου καθώς περιγράφει τις πορείες του διαπόντιου νεκρού: «… αρμένισε πολλά μίλια εωσότου έφθασεν εις το θαλάσσιον τρίστρατον, τον πλατύ πορθμόν τον μεταξύ του Αρτεμισίου, της Σηπιάδος άκρας, του Παγασαίου Κόλπου και των Σποράδων» (σελ. 347).

  1. 8. Τα Βενέτικα (Δ’, 431 – 1912)

Αναφορές τοπωνυμίων της Νότιας Μαγνησίας συναντούμε και στο μεταθανάτιο δημοσιευμένο διήγημα του Παπαδιαμάντη, «Τα Βενέτικα». Σημειώνονται η Χονδρή Αμμος και το Ελαφοκκλήσι, όπου πραγματοποιούνταν ανασκαφές για ανεύρεση χαμένου θησαυρού (σελ. 436)!

Οι αναφορές του Παπαδιαμάντη για το Προμύρι και το Νότιο Πήλιο γενικότερα φανερώνουν τις περισσότερες φορές τις σχέσεις και τις επαφές των Σκιαθιτών με τούτη τη γειτονική στο νησί, περιοχή.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

  1. Η Σκιάθος μνημονεύεται κάπου 22 φορές αλλά αναφέρεται και ως Σ.. 3 φορές ή με κάποιο άλλο χαρακτηριστικό.
  2. Η Σκόπελος σημειώνεται 7 φορές κι άλλες 2 ως Πεπάρηθος. Η Εύβοια επίσης 7 φορές όπως και ως Γριπονήσι (3) ή Εγριπος (2).
  3. Μετά τον τίτλο, σε παρένθεση σημειώνονται ο τόμος, η σελίδα και η χρονολογία α’ δημοσίευσης. Ακολουθούμε πάντοτε την πεντάτομη έκδοση των Απάντων από τον Δόμο σε κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου.
  4. Πρόκειται για τη δεύτερη γνωστή αρχαιότερη ναυτιλιακή σήμανση μετά τον πυρσό (φάρο) στο ακρ. Σίγειο, και προηγείται κάπου δυόμιση αιώνες του περιώνυμου φάρου της Αλεξάνδρειας.
  5. Σύμφωνα με τη δική μας έρευνα το όνομα Λευτέρης αναφέρεται για πρώτη φορά στο βιβλίο «Θεσσαλία» έκδοση του 1880, του γιατρού Νικόλαου Γεωργιάδη (1830 – 1923) που, ως γνωστόν, διετέλεσε κι επιτυχημένος δήμαρχος Παγασών (Βόλου) από το 1899 ώς το 1907.
  6. Βλέπε: Γιώργος Θωμάς: «Τα ακτωνύμια του Νοτιοανατολικού Πηλίου», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τόμος 10ος, Βόλος 1992. Και ανάτυπο.
  7. Πρόκειται για άγνωστα σήμερα τοπωνύμια που αν δεν είναι δημιουργήματα του συγγραφέα, ίσως υπήρχαν παλιότερα, αλλά στην πάροδο του χρόνου έσβησαν από τη συλλογική μνήμη, πιθανόν εκτοπισμένα από νεότερα.
  8. Είναι γνωστό, σύμφωνα με την τοπική παράδοση πως και ο Παπαδιαμάντης είχε επαφές με το Νότιο Πήλιο. Επισκεπτόταν συγκεκριμένο καφενείο στον Λαύκο, το οποίο μάλιστα λειτουργεί ώς σήμερα. (Βλ. το δημοσίευμα «Καφενείο ετών 232» της Ελένης Χάνου, εφημερίδα ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 5/11/2017).

Γρηγόρης Καρταπάνης

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου