Του ΓΡΗΓΟΡΗ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗ, Μέλους της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών
Aνιχνεύοντας το ενδιαφέρον θέμα της ονοματοθεσίας των πλοίων του Πολεμικού Ναυτικού, επισημάναμε αρκετά ονόματα, τα οποία σχετίζονται με τις περιοχές της Μαγνησίας, των Βόρειων Σποράδων, αλλά και της Θεσσαλίας γενικότερα.
Μπορούμε να τα χωρίσουμε σε δύο ομάδες, μυθολογικά πρόσωπα και πλοία, τοπωνύμια που συνδέονται συνήθως με ιστορικά γεγονότα. Αλλωστε η μυθολογία και τα διάφορα ελληνικά τοπωνύμια αποτελούν βασικές ενότητες για την ονοματολογία πολεμικών καραβιών. Βέβαια από το σύνολο των θεσσαλικών ονομάτων, που θα μνημονεύσουμε παρακάτω, απουσιάζουν τα ιστορικά πρόσωπα, καθώς στην περιοχή μας δεν αναδείχτηκε ιδιαίτερα ξεχωριστή και σπουδαία φυσιογνωμία στην πολεμική ναυτική ιστορία, παρά την αξιόλογη παράδοση που υπήρξε.
Αν και δεν θα ήταν καθόλου άτοπο, θαρρώ, το αντίθετο μάλιστα, κάποια πολεμικά πλοία του ελληνικού στόλου να έφεραν το όνομα του εθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή, πολεμιστή των ιδεών και του λόγου, ή του Ανθιμου Γαζή, διδάσκαλου του γένους, φιλικού, πρωτεργάτη και ψυχή της Επανάστασης του 1821 στη Θεσσαλομαγνησία, παρά τη σύντομη διάρκειά της. Ενδεικτικά τα παραδείγματα. Ας μην έχουμε, πάντως, παράπονο, αφού συνολικά 30 πολεμικά πλοία είχαν ή έχουν ακόμη ονόματα από τον θεσσαλικό χώρο και την αντίστοιχη μυθολογική παράδοση.
Ονόματα πλοίων από θεσσαλικά τοπωνύμια
Αρκετά πλοία του Πολεμικού Ναυτικού έφεραν ή φέρουν ονόματα πόλεων, νησιών, ποταμών, λιμνών ή άλλων ιστορικών τοποθεσιών του θεσσαλικού χώρου.
1. Αγχίαλος. Παράκτιο βοηθητικό (1943 – 1963), που παραχωρήθηκε ως στρατιωτική βοήθεια από το Αμερικανικό Ναυτικό, μαζί με άλλα πέντε όμοια σκάφη, στα οποία δόθηκαν ονόματα πόλεων, οι οποίες συνδέονται με τραγωδίες της Κατοχής (Βελεστίνον, Ελασσών, Καλάβρυτα, Λέχοβο). Σωστότερα έπρεπε να ονομάζεται Νέα Αγχίαλος, από την καταστροφή που υπέστη η γνωστή κωμόπολη της Μαγνησίας από τους Ιταλούς στις 28/4/1943.
2. Βελεστίνον. Ομοιο με το προηγούμενο (1943 – 1964). Η ονομασία και εδώ δόθηκε στη μνήμη των καταστροφών από τους Γερμανούς το καλοκαίρι του 1944. Ισως και για να τιμηθεί η πατρίδα του Ρήγα ή σε υπενθύμιση των μαχών στο Βελεστίνο το 1897, όπου ο ταξίαρχος Κ. Σμολένσκης πέτυχε τις μοναδικές ελληνικές νίκες.
3. Βοιβηίς. Πετρελαιοφόρο (1949 – 1979). Προέρχεται από τις γερμανικές επανορθώσεις. Το περίεργο είναι ότι ενώ τα ονόματα λιμνών δίνονταν συνήθως σε υδροφόρες, εδώ έχουμε γκαζάδικο και τούτο γιατί το εν λόγω πλοίο αρχικά προοριζόταν για υδροφόρα.
4. Ελασσών. Παράκτιο βοηθητικό, όμοιο με τα Αγχίαλος και Βελεστίνον, ενταγμένο στον στόλο από το 1943 ώς το 1963. Αφορμή του ονόματος οι καταστροφές, που υπέστη η κωμόπολη στη διάρκεια της Κατοχής, αν και συνδέεται με τις πρώτες νικηφόρες μάχες του Α’ Βαλκανικού Πολέμου τον Οκτώβριο του 1912.
5. Καλαμπάκα. Ακταιωρός (1945 – 1952). Συνολικά παραχωρήθηκαν με δανεισμό από το Βρετανικό Ναυτικό 15 τέτοια ξύλινα σκάφη, τα οποία και επιστράφηκαν το 1952. Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σε παράκτιες περιπολίες και άλλες μεταφορές κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου. Η συγκεκριμένη ακταιωρός χτυπήθηκε με βαριά όπλα των δυνάμεων του Δ.Σ.Ε. στον κάβο Δερματά, με αποτέλεσμα να υποστεί σοβαρές βλάβες και να απολεσθούν τρία μέλη του πληρώματος (4/9/1946). Η ονομασία βέβαια παραπέμπει στην καταστροφή της πόλης από τους Γερμανούς στις 18/10/1943.
6. Κάρλα. Βοηθητικό βάσης με αριθμό 9 (ΒΒ 9). Ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν και μόνο στα 1956 αναφέρεται ανάμεσα στα βοηθητικά πλοιάρια του ναυστάθμου Σαλαμίνος.
7. Ολυμπος. Παλιό ρυμουλκό (1883 – 1900;). Οι ονομασίες πλοίων από βουνά μάλλον δεν συνηθίζονται στο Πολεμικό Ναυτικό, αλλά το ψηλότερο βουνό της χώρας δικαιούνταν να δώσει το όνομά του σε πλοίο. Αλλωστε το ίδιο όνομα συναντιέται συχνά σε ρυμουλκά.
8. Πηνειός. Αντίθετα με τα βουνά, τα ποτάμια ονοματίζουν συχνά πλοία του Πολεμικού Ναυτικού. Αλλωστε οι υδάτινοι δρόμοι πάντοτε οδηγούν στη θάλασσα και συνδέονται άρρηκτα με αυτή.
Σημαντικό σύνολο σκαφών του στόλου έφερε ή φέρει ονόματα ποταμών, πέντε δε έχουν ονομαστεί κατά καιρούς σε Πηνειός. α) Ατμομυοδρόμων (1885 – 1930). Μαζί με τα Αλφειός, Αχελώος και Ευρώτας αποτελούσαν τη λεγόμενη μοίρα των ποταμών. Ηταν ατμοκίνητα, αλλά διέθεταν και ιστιοφορία, όπως πολλά πλεούμενα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κυρίως. Για κάποια χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως φαρόπλοιο, ενώ συνέχισε τη δραστηριότητά του ως φορτηγό πλοίο ίσαμε τη δεκαετία του ’50, για να βυθιστεί αύτανδρο στις 13/2/1959 στη Μακρόνησο. β) Επίτακτο επιβατηγό, που χρησιμοποιήθηκε ως οπλιταγωγό στους Βαλκανικούς Πολέμους (1912 – ‘13), για να συνεχίσει ως επιβατηγό Κάρυστος Τόγια ώς το 1933. γ) Ναρκαλιευτικό (1943 – ‘45). Πρώην νορβηγικό φαλαινοθηρικό, παραχωρήθηκε με δανεισμό από τους Αγγλους το 1943. Στις 24/10/1945, έναν χρόνο μετά την απελευθέρωση, κατά τη διάρκεια καθαρισμού τού ναρκοπεδίου κοντά στο λιμάνι της Πρέβεζας, χτύπησε σε νάρκη με αποτέλεσμα να φονευθούν τα 20 από τα 21 μέλη του πληρώματός του. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη τραγωδία στα χρονικά της ναρκαλιείας. δ) Αρματαγωγό (1947 – 1968). Παραχωρήθηκε με δανεισμό από το Βρετανικό Ναυτικό. Τα έξι αδερφά πλοία έφεραν ονόματα ποταμών. ε) Βοηθητικό λιμένος – πυροσβεστικό στον ναύσταθμο Σαλαμίνος, που προηγούμενα ανήκε στο Πυροσβεστικό Σώμα.
9. Πορταριά. Ακτοφυλακίς (1945 – 1961). Συνολικά παραχωρήθηκαν, πάλι με δανεισμό από την Αγγλία, οκτώ τέτοια σκάφη. Μικρότερα από τις ακταιωρούς επιτελούσαν το ίδιο έργο, δηλαδή τον έλεγχο των ακτών κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου. Η συγκεκριμένη ονοματοθεσία έγινε για να τιμηθεί η γενέτειρα του ευεργέτη Πανταζή Βασσάνη, με δωρεά του οποίου χτίστηκε το κτίριο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων στον Πειραιά. Πιθανόν και για τις καταστροφές που υπέστη το γραφικό χωριό του Πηλίου στην Κατοχή.
10. Σκιάθος. Μικρό αποβατικό (παντόφλα), ένα από τα οκτώ συνολικά που δόθηκαν το 1959 από τις Η.Π.Α. ως στρατιωτική βοήθεια κι έφεραν ονόματα νησιών. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως για μεταφορά προσωπικού και οχημάτων από τον ναύσταθμο στο Πέραμα, ώς το 1993 που παροπλίστηκε.
11. Σκόπελος. (1959 – 1990). Πανομοιότυπο με το Σκιάθος.
12. Σοφάδες. Αποβατικό αρμάτων (1945 – 1963). Και αυτού του τύπου τα σκάφη, συνολικά 12, παραχωρήθηκαν με δανεισμό, στο πλαίσιο της στρατιωτικής βοήθειας από το Βρετανικό Ναυτικό και χρησιμοποιήθηκαν τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση για διάφορες μεταφορές, καλύπτοντας τις ανάγκες, ελλείψει άλλων μέσων. Ορισμένα επεστράφησαν το 1953, ενώ τα περισσότερα παρέμειναν ώς τον παροπλισμό τους στο Πολεμικό Ναυτικό. Εφεραν ονόματα νησιών και άλλων τόπων, πόλεων ή χωριών, με αναφορές και σε δραματικά γεγονότα της Κατοχής (λ.χ. Κομμένο).
13. Φάρσαλα.Ακτοφυλακίς (1945 – 1962). Ιδιο με το Πορταριά, που προαναφέραμε. Η ονοματοθεσία δόθηκε για τα τραγικά γεγονότα της Κατοχής (1943) στην κωμόπολη του Νομού Λάρισας.
Μυθολογικά πρόσωπα και πλοία
1. Αργοναύτης: Υποβρύχιο ενταγμένο στη δύναμη του στόλου από το 1946 έως το 1958, ένα από τα τέσσερα που παραχωρήθηκαν με δανεισμό από το Βρετανικό Ναυτικό, στο οποίο επιστράφηκε. Βέβαια δεν έφερε όνομα συγκεκριμένου προσώπου, αλλά τον χαρακτηριστικό τίτλο του πληρώματος, εκείνων των υπερπόντιων ναυτίλων, της Αργούς.
2. Αργώ: Το πλέον γνώριμο πλεούμενο της ελληνικής μυθολογίας και σήμα κατατεθέν της πόλης του Βόλου, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από την ονοματοθεσία των πλοίων του Πολεμικού μας Ναυτικού. Το όνομα Αργώ το συναντούμε σε τρία καράβια του στόλου μας. α) Πετρελαιοφόρο κατασκευής του 1918 προσέφερε τις υπηρεσίες του από το 1939 ώς το 1962, οπότε και εκποιήθηκε, ενώ κατά διαστήματα νοικιαζόταν σε ιδιωτικές εταιρείες καυσίμων. β) Ναρκαλιευτικό παραχωρημένο από τις Η.Π.Α. (21.11.68), πάντα στο πλαίσιο της στρατιωτικής βοήθειας. Πρόκειται για ένα από τα γνωστά ξύλινα ναρκαλιευτικά, το οποίο στις 29/8/1978 μετονομάστηκε σε Κλειώ, ώς τον παροπλισμό του στις 3/10/2006. γ) Θαλαμηγός. Πρόκειται για τη θαλαμηγό του Αρ. Ωνάση, που προσφέρθηκε ως δώρο στο Πολεμικό Ναυτικό το καλοκαίρι του 1978 και μετονομάστηκε σε Αργώ, για να χρησιμοποιείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και για τη φιλοξενία υψηλών προσκεκλημένων και ηγετών άλλων χωρών. Καναδική κορβέτα του 1943, αγοράστηκε από τον Ελληνα μεγιστάνα το 1953 και μετατράπηκε σε πολυτελή θαλαμηγό. Δυστυχώς, στη δικαιοδοσία του Ναυτικού, παρέμεινε σε ακινησία και υπέστη σημαντικές φθορές. Προσωπικά τη θυμάμαι την περίοδο της θητείας μου (1982 – 1984) μόνιμα δεμένη στη νησίδα Κυρά της Αμφιάλης, στον χώρο ελλιμενισμού των παροπλισμένων πλοίων του στόλου. Το 1998 πωλήθηκε σε ιδιώτη, ο οποίος την ανακαίνισε και χρησιμοποιείται πλέον ως επαγγελματική πολυτελής θαλαμηγός.
3. Αχιλλεύς: Με το όνομα του γνωστού άτρωτου ήρωα και μυθικού βασιλιά των Μυρμιδόνων της Θεσσαλικής Φθίας συναντούμε πέντε πλοία. α) Πυρπολικό – κανονιοφόρος (1827 – 1829). Αναφέρεται ως πλοίο του εθνικού στόλου της επανάστασης. β) Μπρίκι (Πάρων), από τα πρώτα πλοία που εντάχθηκαν στη δύναμη του εθνικού στόλου το 1829. Προφανώς προερχόταν από τα καράβια που συμμετείχαν στον αγώνα. Πυρπολήθηκε και καταστράφηκε από άνδρες του ναυάρχου Μιαούλη τον Αύγουστο του 1831 στον Αλμυρό Λακωνίας, κατά τη διάρκεια του κινήματος εναντίον του Ιωάν. Καποδίστρια. γ) Βοηθητικό βάσης (ΒΒ8). Ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν και μόνο στα 1956 καταγράφεται ανάμεσα στα βοηθητικά σκάφη του ναύσταθμου Σαλαμίνος. δ) Ρυμουλκό (1957 – 2005) πρώην Εγκέλαδος. ε) Ρυμουλκό (2008- – ).
4. Θέτις: Κι εδώ έχουμε τρεις ονοματοθεσίες. Αλλωστε, πρόκειται, σύμφωνα με τον μύθο, για την ομορφότερη Νηρηίδα, μητέρα του Αχιλλέα και σύζυγο του βασιλιά της Φθίας Πηλέα. α) Ιστιοφόρο (μπελού) του 1830, από τα πρώτα καράβια του εθνικού στόλου, που περιέπεσε σε αχρηστία το 1833. β) Τορπιλοβόλο γερμανικής κατασκευής, που αγοράστηκε μαζί με άλλα πέντε πανομοιότυπα το 1913 και δραστηριοποιήθηκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία, παραμένοντας ενεργό ώς το 1926, οπότε και παροπλίστηκε. γ) Πλοίο πόντισης φραγμάτων, το οποίο παραχωρήθηκε από τις Η.Π.Α. στο πλαίσιο του προγράμματος στρατιωτικής βοήθειας το 1960. Παραμένει ενεργό έως σήμερα, παρ’ ότι έχουν καταργηθεί τα φράγματα ως μέσο άμυνας και χρησιμοποιείται για την τοποθέτηση ή την ανέλκυση σημαντήρων και σημαδούρων (ναυδέτων).
5. Ιάσων: Ρυμουλκό ελληνικής ναυπήγησης, μήκους 30 μέτρων, από το 1978 στις υπηρεσίες του ναύσταθμου.
6. Κένταυρος: Τα μυθολογικά ανθρωπόμορφα, κατά το μισό, πλάσματα, που ζούσαν σε δασωμένα βουνά της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου, έχουν τιμηθεί αρκετά, αφού το όνομά τους απαντάται σε τρία πλοία. Να σημειωθεί ότι ο ονομαστότερος Κένταυρος, ο σοφός Χείρωνας, ζούσε, σύμφωνα με τη μυθολογία, στο Πήλιο. α) Ρυμουλκό, από το 1926 που βυθίστηκε κατά τη γερμανική εισβολή τον Απρίλιο του 1941. Ανελκύστηκε και επανεντάχθηκε στον στόλο το 1946, προσφέροντας τις υπηρεσίες του ώς το 1968. β) Τορπιλάκατος τύπου jaguar, από τις εφτά συνολικά που παραχώρησε το Γερμανικό Ναυτικό ως στρατιωτική βοήθεια. Στον στόλο παρέμεινε από το 1977 ώς το 1995 που παροπλίστηκε.
7. Πελίας: Ρυμουλκό από το 1991 έως και σήμερα που ανήκει στον ναύσταθμο Κρήτης.
8. Πηλεύς: Ρυμουλκό (1991 – 2009). Το 2015 βυθίστηκε ως πλοίο στόχος σε βολές πυραύλων.
Επίλογος
Από τα συνολικά 32 πλοία, βοηθητικά κυρίως, που φέρουν ονόματα από τη Μαγνησία και τη Θεσσαλία, σήμερα εν ενεργεία παραμένουν μόνο πέντε. Διαπίστωση που πιθανότατα αφήνει αίσθημα απογοήτευσης στους Θεσσαλούς και περισσότερο στους Μαγνησιώτες και τους νησιώτες, καθώς η περιοχή διαθέτει σημαντική ναυτική παράδοση.
Βιβλιογραφία: Ηλίας Νταλούμης: «Τα πλοία του Ναυτικού 1826 – 2017», εκδ. Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος, Πειραιάς 2017.
