Εχουν περάσει πάνω από δέκα χρόνια, αφότου καταπιαστήκαμε με τη διερεύνηση των περιόδων, που ο Παπαδιαμάντης επανέκαμπτε προσωρινά στο νησί του, έπειτα από τη μετάβασή του στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1873 για την ολοκλήρωση, αρχικά, των γυμνασιακών σπουδών του, έως την οριστική επιστροφή του στη Σκιάθο στα τέλη Μαρτίου του 1908. Προϊόν εκείνης της έρευνας υπήρξε η μελέτη «Εκτοτε καθ’ όλας τας επάνοδους μου εις την γενέθλιον νήσον… – Τα σκιαθίτικα διαλείμματα του Παπαδιαμάντη», που δημοσιεύτηκε στο Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τόμος 18ος, αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη για τα εκατό χρόνια από τον θάνατό του, έκδοση της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών, Βόλος 2010.
Οπως φαίνεται από τις επιλογές του συγγραφέα, ο ίδιος δεν δείχνει να πολυνοιάζεται, στα πρώτα χρόνια της παραμονής του στην Αθήνα, για επιστροφή στον γενέθλιο τόπο, βούληση που βεβαιώνεται από τις ελάχιστες μεταβάσεις του ώς το 1890. Επειτα από τις δύο καλοκαιρινές διακοπές στη Σκιάθο στα 1874 και 1875, για μια δεκαπενταετία δεν επιστρέφει στο νησί του, εκτός από ενάμισι μήνα, στις αρχές του 1881, με αναρρωτική άδεια, όταν υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία. Η επόμενη μετάβαση χρονολογείται τον Ιούνιο του 1890 και φαίνεται, μέσα από τις επιστολές τού ίδιου του διηγηματογράφου, μια μεταστροφή σε ό,τι αφορά στην επιθυμία, προσωρινού έστω, γυρισμού. Μια τέτοια διαφοροποίηση παρουσιάζεται πια ως επιτακτική ανάγκη, όπως άλλωστε επισημάναμε στην προαναφερθείσα μελέτη μας. Οι εργασιακές υποχρεώσεις, όμως, απαγορεύουν στον συγγραφέα μακρόχρονη απουσία, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος απώλειας της θέσης του στην «Εφημερίδα».
Από δω και πέρα τα πράγματα αλλάζουν και ο Παπαδιαμάντης επιδιώκει γυρισμούς. Πέρα από τη νοσταλγία της «γενεθλίου νήσου» και την αταίριαστη για τον ίδιο και τη νοοτροπία του πολύβουη μεγαλούπολη, με συμπεριφορές που δεν τον ικανοποιούν, παρουσιάζονται και λόγοι υγείας, που επιβάλλουν ξεκούραση κι ανάρρωση στον ζωογόνο αγέρα της Σκιάθου. Τούτο ομολογείται στο άρθρο του «Ταξίδι – Βαπόρι – Ρωμέικο», στο οποίο περιγράφεται η επιστροφή του στη Σκιάθο για το Πάσχα στα 1894. Η επιθυμία επιστροφών αυξάνεται στη δεκαετία του 1890, καθώς επανακάμπτει στο νησί του τέσσερις φορές, 1890, 1894, 1895, 1897 – ‘98, για να κορυφωθεί στις αρχές του νέου αιώνα. Στα 1903 γυρίζει με πιθανή προοπτική μόνιμης παραμονής και παραμένει δεκαέξι μήνες. Αναγκάζεται να επιστρέψει στην Αθήνα για την εξασφάλιση μόνιμης εργασίας, ώστε να έχει κάποιο ικανό εισόδημα, μιας και βιώνει μία από τις χειρότερες περιόδους της ζωής του. Ο αδερφός του Γεώργιος παθαίνει ψυχικό νόσημα βαριάς μορφής και τον φιλοξενεί στη Σκιάθο, συντηρώντας τον ίδιο και την πολυμελή οικογένειά του με τη συνδρομή και των ανύπαντρων αδελφάδων τους. Ολα ετούτα καταγράφονται αναλυτικά στην προαναφερθείσα μελέτη μας.
Πέρα από τις επιστολές και το άρθρο «Ταξίδι – Βαπόρι – Ρωμέικο», που αποτυπώνονται ακριβή στοιχεία για επιστροφές στη Σκιάθο, ο Παπαδιαμάντης κάνει ανάλογες αναφορές και σε έντεκα διηγήματά του, σε κάποια περισσότερες από μία φορά. Οι μνημονεύσεις δεν είναι συνήθως σαφείς και χρονικά επακριβείς, δείχνουν, όμως, τις επιθυμίες τού συγγραφέα, σχετικά με τις προσωρινές παλιννοστήσεις του. Μια βασική παρατήρηση είναι και τούτη, ότι παρουσιάζονται σε διηγήματα στην τελευταία συγγραφική του περίοδο. Αν εξαιρέσουμε τα διηγήματα «Ολόγυρα στη λίμνη» και «Οι χαλασοχώρηδες» του 1892, τα υπόλοιπα δέκα έχουν πρωτοδημοσιευτεί από το 1903 και μετά, τα μισά δε μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Ας τα δούμε με τη χρονική τους σειρά, με τις σχετικές επισημάνσεις στο αποσπάσματα που μας ενδιαφέρουν:
- 1. Ολόγυρα στη λίμνη (1892 – Β’ 379)
Το διήγημα αρχίζει ως εξής: «Οταν επανήλθες μετά επτά έτη εις την ωραίαν τοποθεσίαν, την προσφιλή εις τας αναμνήσεις του» (379). Προφανώς ο Παπαδιαμάντης αναφέρεται στην επάνοδό του 1890, όταν επέστρεψε στη Σκιάθο έπειτα από εννιά χρόνια. Περιορίζει, όμως, τον πραγματικό χρόνο της απουσίας στα εφτά χρόνια, κάτι που θα επαναλάβει επακριβώς και σε άλλες σχετικές αναφορές διηγημάτων.
- 2. Οι χαλασοχώρηδες (1892 – Β’ 401)
Ο συγγραφέας συμμετέχει ως πρόσωπο του διηγήματος με παραλλαγμένο ονοματεπώνυμο, ενώ κάνει και την αυστηρή αυτοκριτική του: «… ο δ’ εξαρχής ομιλών εκαλείτο Λέανδρος Παπαδημούλης και κατήγετο εκ του τόπου. Είχε κατέλθει μετά πολλά έτη, νοσταλγός εξ Αθηνών, όπου συνήθως διέτριβεν ασχολούμενος εις έργα ουχί παραδεδεγμένης χρησιμότητος» (452). Πιθανότατα αναφέρεται ο Παπαδιαμάντης στην επιστροφή του 1890, που απουσίαζε από τη Σκιάθο, εννιά χρόνια.
- 3. Ο αειπλάνητος (1903 – Γ’ 575)
Εδώ υπάρχουν τέσσερις συνολικά αναφορές περί επανόδου στη Σκιάθο.
– «… Ακολούθως τον συνάντησα κατά το θέρος εις Σ… όπου διέτριψα επ’ ολίγον. Τρεις μήνας έμεινα εκεί…» (σελ. 576), σημειώνει αρχικά ο Παπαδιαμάντης περιγράφοντας τις «διαδρομές» του κεντρικού προσώπου του διηγήματος. Και πιο κάτω: «…Είτα, όταν εγώ επέστρεψα εις Αθήνας…» (σελ. 576). Πιθανόν ν’ αναφέρεται στην επάνοδο του 1895, με αφορμή τον θάνατο του πατέρα του, όταν παρέμεινε στο νησί από τον Ιούλιο έως το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου. Αλλά και πιο κάτω (σελ. 579) συναντούμε δύο ακόμη αναφορές: «…Είχα μείνει διαρκώς επί δύο έτη εις τας Αθήνας. Το άλλο θέρος επήγα εις την πατρίδα μου…». Ισως πρόκειται για την επόμενη επάνοδο στα 1897. Ομως πιο κάτω επισημαίνεται: «… Περί τα τέλη του φθινοπώρου, ενώ προ μικρού είχα επιστρέψει εις Αθήνας…». Εδώ δεν μπορούμε να πούμε αν πρόκειται για την ίδια επάνοδο του 1897 – ’98, που είναι κάπως ασαφής ως προς τη διάρκειά της και πιθανότατα ο Παπαδιαμάντης να γύρισε στην Αθήνα αρχές του 1898. Ετούτες οι ασάφειες ως προς τον ακριβή χρόνο και τη διάρκεια των σκιαθίτικων διαλειμμάτων υπάρχουν στις περισσότερες σχετικές αναφορές στα διηγήματα του συγγραφέα.
- 4. Οι δύο δράκοι (1906 – Δ’ 103)
Σε τούτο το διήγημα υπάρχουν οι εξής αναφορές: «… από τον περασμένον χρόνον, όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα …» (σελ. 103) και «…Την άλλην χρονιάν, όταν επανήλθα πάλιν από την πατρίδα μου…» (σελ. 105). Δεν μπορούμε να πούμε κάτι, με σχετική έστω βεβαιότητα. Ισως να αναφέρεται ο Παπαδιαμάντης στις δύο απανωτές επανόδους του 1894 και 1895.
- 5. Ποια εκ των δύο (1906 – Δ’ 107)
Το διήγημα αρχίζει ως εξής: «Τον Ιούνιον ανεχώρησα εις την πατρίδα…» (σελ. 107). Οπως θα δούμε και από την επόμενη πιο αναλυτική αναφορά, ο Παπαδιαμάντης μνημονεύει την επάνοδο του 1903 – ‘04. «Επί τούτοις απήλθον εις τον τόπον της γεννήσεώς μου. Διέτριψα εκεί περί τους 17 μήνας. Επέστρεψα εις Αθήνας το φθινόπωρον του μεθεπόμενου ενιαυτού…» (σελ. 108). Οπως έχουμε πει, στα 1903 ο Παπαδιαμάντης επιστρέφει στη Σκιάθο μεταξύ 26/6 και 7/7/1903, όπου παραμένει κάπου 16 μήνες ώς το φθινόπωρο του επόμενου και όχι του «μεθεπομένου ενιαυτού». Η επιστροφή του στην Αθήνα προσδιορίζεται επακριβώς στις 28/10/1904.
- 6. Ασπρη σαν το χιόνι ( 1907 – Δ’ 195)
Λέει ο Παπαδιαμάντης: «…Επηγαίναμεν εις ένα πανηγύρι του Προδρόμου, της 24ης Ιουνίου…» (σελ. 197). Πρόκειται για κάποια επάνοδο, που ο συγγραφέας βρισκόταν στο νησί του τον μήνα Ιούνιο, 1874, 1875, 1890, 1903.
- 7. Το γράμμα στην Αμερική (1910 – Δ’ 355)
Σε τούτο το διήγημα ο συγγραφέας καταθέτει τις περισσότερες μνημονεύσεις περί των επανόδων του στη Σκιάθο και αρχίζει ως εξής: «Πάσαν φοράν όταν έφθανα στην πατρίδα μου, ανά παν τρίτον ή τέταρτον έτος…» (σελ. 355). Εδώ ο Παπαδιαμάντης δεν λέει την αλήθεια, γιατί οι επιστροφές του στη Σκιάθο δεν είχαν κάποια περιοδικότητα. Ο Βαλέτας το εκλαμβάνει ως προσπάθεια του διηγηματογράφου «να δώσει κάποια τάξη και ρυθμό στους άχαρους γυρισμούς του».
– «…Μετά τρία έτη πάλιν, όταν επανήλθα εις την μικράν νήσον…» (σελ. 356).
Κι εδώ επαναλαμβάνεται η ανά τρία χρόνια επάνοδος, που δεν ισχύει, βέβαια.
– «…Εκτοτε καθ’ όλας τας επανόδους μου εις την γενέθλιον νήσον…» (σελ. 358).
Γενική αναφορά.
– Εις τα 189… είχα διαμείνει εις Αθήνας επί επτά συναπτά έτη αυτήν την φοράν, όταν δε επανήλθα εις την πατρίδα …» (σελ. 359).
Κι εδώ γίνεται λόγος για την επάνοδο του 1890 πάλι με συρρίκνωση της απουσίας των 9 χρόνων σε 7 (1881 – 1890).
– «Εμεινα πέντε μήνας εκεί…» (σελ. 359).
Πρόκειται, όπως και πιο πάνω, για την επάνοδο του 1890, που ο Παπαδιαμάντης διέμεινε στη Σκιάθο από τον Ιούνιο ώς τα τέλη Οκτωβρίου.
- 8. Τα τραγούδια του Θεού (1912 – Δ’ 389)
Από τα πρώτα διηγήματα, που δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Ο Βαλέτας θεωρεί ότι είναι γραμμένο μετά το 1908, δηλαδή μετά την οριστική επιστροφή τού Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο. Εδώ δίνεται μια εξομολογητική κατάθεση για την πολύχρονη απουσία του από τον γενέθλιο τόπο, που διακοπτόταν από μικρά διαλείμματα επιστροφών: «Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας. Είχα ενθυμηθεί τους πτωχούς οικείους, εις την μικράν πατρίδα μου, μακράν της οποίας είχα ζήσει, εκ μικρών διαλειμμάτων, υπέρ το ήμισυ της ζωής μου. Οταν τέλος με είχον βαρυνθεί κ’ εκεί, ετόλμησα, μετά τρία έτη να επανέλθω εις την πρωτεύουσαν» (σελ. 392).
Να υπενθυμίσουμε ότι στην ειλικρινή παραπάνω εξομολόγηση τρίχρονη παραμονή στη Σκιάθο δεν είχε υπάρξει ποτέ από το 1873 έως την οριστική επιστροφή του συγγραφέα στα 1908.
- 9. Μάνα και κόρη (1914 – Δ’ 509)
Ο Βαλέτας το κατατάσσει στα τελευταία έργα του Παπαδιαμάντη, γραμμένο από το 1908 και μετά, άλλωστε είναι ημιτελές. Κι εδώ μνημονεύεται η απουσία των εφτά ετών, που στην πραγματικότητα είναι εννιά, όπως έχουμε πει και νωρίτερα «…πόσον ωραία εξυπνά μίαν πρωίαν του Ιουνίου, όταν έχη επανακάμψει εις τον τόπον της γεννήσεώς του μετ’ απουσίαν επτά ετών!…» (σελ. 509).
Αρα ο Παπαδιαμάντης αναφέρεται στην επάνοδο του 1890, ενώ στο διήγημα αναγράφονται οι χρονιές 188… (δύο φορές) και 189…
- 10. Φλώρα ή λαύρα (1925 – Δ’ 555)
Γραμμένο, κατά τον Βαλέτα, στα 1907. Σημειώνεται αόριστα: «…Τώρα, όταν μετά τόσα μακρά έτη ασκόπως και αμνήμων ήλθον ώς εδώ…».
Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα σε ποια επάνοδο αναφέρεται ο Παπαδιαμάντης, ούτε εάν πρόκειται για την οριστική επιστροφή του, το 1908, εφόσον ο χρονολογικός προσδιορισμός τού Βαλέτα για την γραφή του διηγήματος είναι ακριβής.
- 11. Νεκράνθεμα (1925 – Δ’ 573)
Πρόκειται για καθαρά αυτοβιογραφικό διήγημα. Ο Παπαδιαμάντης μνημονεύει την επάνοδο του 1903 – 1904, τη διαρκέστερη όλων και προοίμιο της οριστικής επιστροφής του, που όμως συνέπεσε με τη βαριά ψυχική αρρώστια του αδερφού του, η οποία και τον ανάγκασε να γυρίσει, για βιοποριστικούς λόγους, στην Αθήνα. Η υπόθεση του διηγήματος εκτυλίσσεται το διήμερο 8 – 9 Μαΐου 1904, που ο Παπαδιαμάντης μεταφέρει τον άρρωστο αδερφό του σε προσκυνήματα του νησιού, ελπίζοντας στην ίασή του με τη συνδρομή του θείου. Αναφέρει ρητά την επιστροφή του στην Αθήνα στις 28/10/1904: «… Εφθασα εις τα Αθήνας την 28 Οκτωβρίου» (σελ. 578) στην τελευταία παράγραφο του κειμένου.
- 12. Επιμηθείς εις τον βράχον (1925 – Δ’ 583)
Βιογραφικό και τούτο το διήγημα, αναφέρεται στην επάνοδο του 1894, η οποία επισημαίνεται επακριβώς: «…Ητο αρχάς θέρους, την 25ην ημέραν του Μαΐου. Η συντροφιά όλη, από φίλους και πατριώτας αγαπημένους, είχεν αποφασίσει να εκτελέση θαλασσίαν εκδρομήν, με σκοπόν ιεροτελεστίας άμα και πανδαισίας διά την επαύριον, Πέμπτην της Αναλήψεως. Ητο εις τα 94, τον περασμένον αιώνα!…» (σελ. 583). Πρόκειται για την ίδια επάνοδο, που επίσης μνημονεύεται με σαφήνεια στο άρθρο «Ταξίδι – Βαπόρι – Ρωμέικο». Τότε ο Παπαδιαμάντης κατέφθασε στη Σκιάθο στις 8 ή 9 Απριλίου και παραμένει τουλάχιστον ώς τα τέλη Μαΐου, αφού στις 26 του μήνα γιόρτασε την πανήγυρη της Αναλήψεως με φιλική παρέα και γενναίο φαγοπότι στο Κάστρο, όπως περιγράφεται σε τούτο το διήγημα.
***
Παρουσιάστηκαν, πιο πάνω, συνοπτικά και συγκεντρωτικά τα διηγήματα, στα οποία ο Παπαδιαμάντης καταθέτει αναφορές περί των επανόδων του στη Σκιάθο, στα χρόνια που διέμενε μόνιμα στην Αθήνα, δηλαδή από το 1873 έως το 1908. Από ετούτες τις καταγραφές, όπως είδαμε, οι περισσότερες δεν είναι ιδιαίτερα σαφείς και κάποιες διαφοροποιημένες από την πραγματικότητα, μάλλον σκόπιμα, για λόγους που ο ίδιος ο συγγραφέας ήθελε. Ισως και για την ένταξή τους στη μυθοπλασία του κειμένου, που δεν επιθυμούσε πιστή αποτύπωση αληθινών καταστάσεων και γεγονότων. Υπάρχουν, βέβαια, σε αμιγώς βιογραφικά διηγήματα, όπως επισημάνθηκε πιο πάνω, ξεκάθαρες μνημονεύσεις επανόδων, που συμπίπτουν και ταυτίζονται με αναφορές επιστολών, κυρίως, ή και άλλων βιωματικών κειμένων.
Τα «σκιαθίτικα διαλείμματα», σημαντικά κομμάτια του βίου του διηγηματογράφου, τον απασχολούν οπωσδήποτε σοβαρά ως αφηγηματικό υλικό, κάτι που βεβαιώνεται από όλες ετούτες τις αναφορές, που επισημάνθηκαν πιο πάνω, μεταλλαγμένες ενίοτε, στα διηγήματά του.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
